Tài liệu đánh giá hiện trạng nuôi thương phẩm tôm he chân trắng (penaeus vanamei boone, 1931) tại huyện đức phổ quảng ngãi

i LỜI CẢM ƠN Trong quá trình thực tập và thực hiện đề tài tốt nghiệp tôi đã nhận được sự giúp đỡ, chỉ bảo tận tình của các thầy cô Khoa nuôi trồng thủy sản, Bộ môn bệnh học - Đại học Nha Trang, cùng với sự giúp đỡ của bạn bè, sự ủng hộ của người thân. Nhân đây, tôi xin gửi lời cảm ơn đến: - Ban giám hiệu trường, toàn thể quý thầy cô khoa Nuôi trồng thủy Sản trường Đại Học Nha Trang đã dạy dỗ tôi suốt 4 năm qua cũng như tạo điều kiện cho tôi thực hiện đề tài này. - Th.S. Trần Vĩ Hích, giáo viên hướng dẫn trực tiếp, người đã chỉ bảo tận tình về kiến thức và chuyên môn, cũng như trong cuộc sống. - Sở Nông Nghiệp và Phát Triển Nông Thôn tỉnh Quảng Ngãi - Chi cục thú Y tỉnh Quảng Ngãi - Trung tâm giống Thủy Sản tỉnh Quảng Ngãi - Phòng Nông Nghiệp huyện Đức Phổ - Quảng Ngãi - Gia đình, bạn bè luôn động viên, ủng hộ tôi trong suốt 4 năm qua. Kính chúc quý thầy cô, anh chị, các bạn mạnh khỏe, hạnh phúc và thành công trong cuộc sống. Nha Trang, ngày 15 tháng 08 năm 2009 Sinh viên Huỳnh Tin ii MỤC LỤC Trang LỜI CẢM ƠN ......................................................................................................................... i MỤC LỤC ............................................................................................................................. ii DANH MỤC BẢNG ............................................................................................................ iv DANH MỤC HÌNH ............................................................................................................... v CHỮ VIẾT TẮT ................................................................................................................... vi LỜI MỞ ĐẦU ........................................................................................................................ 1 Chương 1: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU ...................................................... 3 1.1 Đặc điểm sinh học tôm thẻ chân trắng (Penaeus vannamei Boone, 1931) ................. 3 1.1.1 Hệ thống phân loại ................................................................................................ 3 1.1.2 Đặc điểm phân bố ................................................................................................. 3 1.1.3 Đặc điểm hình thái ................................................................................................ 4 1.1.4 Đặc điểm dinh dưỡng............................................................................................ 4 1.1.5 Đặc điểm sinh trưởng............................................................................................ 5 1.2 Tình hình nuôi tôm trên thế giới và Việt Nam............................................................. 5 1.2.1 Tình hình nuôi tôm he chân trắng trên thế giới .................................................... 5 1.2.2 Tình hình nuôi tôm ở Việt Nam ............................................................................ 9 1.2.3 Tình hình nuôi tôm he chân trắng ở Quảng Ngãi ............................................... 11 1.2.4 Tình hình nghiên cứu bệnh tôm he chân trắng (P.vannamei) trên thế giới ........ 13 1.2.5 Tình hình nghiên cứu bệnh trên tôm he chân trắng (P. vannamei) ở Việt Nam. 19 CHƯƠNG 2: PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ................................................................. 21 2.1 Thời gian, đối tượng và địa điểm nghiên cứu nghiên cứu ......................................... 21 2.1.1 Thời gian nghiên cứu .......................................................................................... 21 2.1.2 Đối tượng nghiên cứu ......................................................................................... 22 2.1.3 Địa điểm nghiên cứu ........................................................................................... 22 2.2 Phương pháp nghiên cứu ........................................................................................... 22 2.2.1 Sơ đồ khối nội dung nhiên cứu ........................................................................... 22 2.2.2 Phương pháp điều tra .......................................................................................... 22 2.3 Phân tích và xử lý số liệu ........................................................................................... 22 CHƯƠNG 3: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN............................................. 23 3.1 Điều kiện tự nhiên của huyện Đức Phổ - Quảng Ngãi .............................................. 23 3.1.1 Vị trí địa, đia hình ............................................................................................... 24 3.1.2 Khí hậu, thời tiết ................................................................................................. 24 3.1.3 Sông ngòi ............................................................................................................ 25 3.2 Điều kiện kinh tế xã hội ............................................................................................. 25 3.3 Hiện trạng nuôi tôm he Chân Trắng tại Đức Phổ - Quảng Ngãi................................ 26 3.4 Hiện trạng về kỹ thuật nuôi tôm he chân trắng .......................................................... 28 3.4.1 Đặc điểm ao nuôi ................................................................................................ 28 3.4.2 Chất đáy ao nuôi ................................................................................................. 32 3.4.3 Trang thiết bị phụ vụ nuôi tôm ........................................................................... 33 3.5 Chuẩn bị ao nuôi ........................................................................................................ 34 3.6 Con giống ................................................................................................................... 37 3.7. Mùa vụ nuôi .............................................................................................................. 38 3.8. Thức ăn và phương pháp cho ăn ............................................................................... 39 iii 3.8.1 Thức ăn ............................................................................................................... 39 3.8.2 Phương pháp cho ăn............................................................................................ 40 3.9 Quản lý chăm sóc ....................................................................................................... 42 3.10 Tình hình dịch bệnh trên tôm he chân trắng nuôi tại Đức Phổ - Quảng Ngãi ......... 44 3.11 Phân tích nguy cơ mắc bệnh về mang ở tôm he chân trắng..................................... 45 3.11.1 Ảnh hưởng của diện tích ao .............................................................................. 45 3.11.2 Ảnh hưởng của mật độ thả ................................................................................ 46 3.11.3 Ảnh hưởng của độ trong ................................................................................... 47 3.11.4 Ảnh hưởng của lượng nước thay mỗi lần ......................................................... 48 3.11.5 Ảnh hưởng của việc dùng vôi, chế phẩm sinh học, thuốc sát trùng, mực nước thường xuất hiện .......................................................................................................... 48 3.11.6 Ảnh hưởng của ngày tuổi, cỡ giống thả, kiểm tra chất lượng con giống, số lượng cánh quạt nước/ao .............................................................................................. 50 3.12 Thu hoạch ................................................................................................................ 50 3.13. Những thuận lợi, khó khăn của hộ nuôi, kiến nghị của hộ nuôi ............................. 51 3.13.1 Thuận lợi ........................................................................................................... 51 3.13.2 Khó khăn ........................................................................................................... 51 3.13.3 Kiến nghị của hộ nuôi ....................................................................................... 52 CHƯƠNG 4: KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ ....................................................................... 53 4.1 Kết luận ...................................................................................................................... 53 4.1.1 Hiện trạng nuôi tôm he chân trắng. ..................................................................... 53 4.1.2 Tình hình dịch bệnh ............................................................................................ 53 4.1.3 Phân tích một số yếu tố nguy cơ mắc bệnh về mang trên tôm he chân trắng nuôi tại huyện Đức Phổ ........................................................................................................ 53 4.2 Đề xuất ý kiến ............................................................................................................ 54 iv DANH MỤC BẢNG Trang Bảng 1.1. Sản lượng và giá trị của tôm he chân trắng .........................................................7 trên thế giới (1999 - 2005). ..................................................................................................7 Bảng 1.2. Diện tích nuôi tôm và sản lượng tôm nuôi ........................................................10 tại việt Nam (2000 – 2007) ................................................................................................10 Bảng 1.3. Điều kiện tự nhiên tỉnh Quảng Ngãi .................................................................12 Bảng 1.4. Diện tích và sản lượng tôm he chân trắng ở Quảng Ngãi .................................12 Bảng 3.1. Tuổi và giới tính của chủ hộ (n = 63) ................................................................26 Bảng 3.2. Thời gian tham gia nuôi tôm của chủ hộ (n= 63) ..............................................27 Bảng 3.3. Nguồn gốc tiếp nhận kỹ thuật nuôi tôm he chân trắng ......................................27 Bảng 3.4. Đặc điểm ao đìa trong các ao nuôi tôm (n = 63) ...............................................30 Bảng 3.5. Kỹ thuật cải tạo ao đìa .......................................................................................34 Bảng 3.6. Nguồn gốc giống, mật độ và kích thước giống thả ...........................................37 Bảng 3.7. Số vụ nuôi, thời gian thả giống của chủ hộ .......................................................38 Bảng 3.8. Các loại thức ăn được sử dụng tại Đức Phổ (n = 63) ........................................39 Bảng 3.9. Số lần ăn/ngày cho một chu kỳ nuôi (n=63) .....................................................40 Bảng 3.10. Các hình thức thay nước ..................................................................................42 Bảng 3.11. Tần số mắc bệnh và tỷ lệ chết trung bình do bệnh gây ra ...............................44 Bảng 3.12. Ảnh hưởng của diện tích ao đến nguy cơ mắc bệnh về mang .........................45 Bảng 3.13. Ảnh hưởng của nguồn gốc giống thả đến nguy cơ mắc bệnh về mang ...........46 Bảng 3.14. Ảnh hưởng của mật độ thả đến nguy cơ mắc bệnh về mang ..........................46 Bảng 3.15. Ảnh hưởng của độ trong đến nguy cơ mắc bệnh về mang ..............................47 Bảng 3.16. Ảnh hưởng của lượng nước thay đến nguy cơ mắc bệnh về mang .................48 Bảng 3.17. Ảnh hưởng của việc dùng vôi cải tạo ao, chế phẩm sinh học, ........................49 thuốc sát trùng, mực nước thường xuất hiện trong quá trình nuôi ....................................49 Bảng 3.18. Ảnh hưởng của ngày tuổi, cỡ giống thả, kiểm tra ...........................................50 chất lượng con giống, số lượng cánh quạt nước/ao đến nguy ...........................................50 cơ mắc bệnh về mang ........................................................................................................50 Bảng 3.19. Kích cỡ tôm thu hoạch ...................................................................................50 Bảng 3.20. Khó khăn gặp phải của chủ hộ khi nuôi tôm ...................................................51 Bảng 3.21. Kiến nghị của hộ nuôi .....................................................................................52 v DANH MỤC HÌNH Trang Hình 1.1: Hình thái tôm he chân trắng (Penaeus vanamei) ................................................... 4 Hình 1.2. Bản đồ các khu vực nuôi tôm he chân trắng trên thế giới ..................................... 6 Hình 2.1. Sơ đồ khối nghiên cứu ......................................................................................... 23 Hình 3.1. Bản đồ hành chính tỉnh Quảng Ngãi .................................................................... 24 Hình 3.2. Cống xả nước của ao nuôi ................................................................................... 32 Hình 3.3. Vi sinh vật có lợi được nhân lên trước khi cho xuống ao .................................... 33 Hình 3.4. Cải tạo ao nuôi trên cát ........................................................................................ 35 Hình 3.5. Cải tạo ao nuôi vùng triều .................................................................................... 35 Hình 3.7. Thức ăn nuôi tôm và một số loại thuốc, hóa chất nuôi tôm ................................. 40 Hình 3.8. Kiểm tra sàng ăn ................................................................................................. 42 Hình 3.9. Tảo tàn trong ao nuôi tôm tàn .............................................................................. 43 Hình 3.10. Tôm đen mang .................................................................................................. 45 Hình 3.11. Tôm chết xả ra môi trường ................................................................................ 45 vi CHỮ VIẾT TẮT Trung bình: TB ppm : Phần triệu ctv : Cộng tác viên ĐBSCL : Đồng bằng sông Cửu Long PCR : Phản ứng khuếch đại gen 1 LỜI MỞ ĐẦU Việt Nam có 3260 km bờ biển, 12 đầm phá và các eo vịnh, 112 cửa sông lạch, hàng ngàn đảo lớn nhỏ ven biển cùng với hệ thống sông ngòi, kênh rạch chèn chịt và các hồ chứa thủy lợi, thủy điện đã tạo cho nước ta một tiềm năng lớn về nuôi trồng thủy sản nước ngọt, lợ, mặn đặc biệt là nuôi tôm [11]. Ngành Nuôi trồng Thủy sản ở Việt Nam ngày càng phát triển mạnh mẽ cả về diện tích lẫn sản lượng và từng bước trở thành một trong những ngành sản xuất hàng hóa chủ lực, phát triển rộng khắp và có vị trí quan trọng. Các đối tượng có giá trị cao có khả năng xuất khẩu đã được tập trung đầu tư, khuyến khích phát triển, hiệu quả tốt, đã phát huy được tiềm năng tự nhiên, nguồn vốn và sự năng động sáng tạo trong doanh nghiệp và ngư dân, đồng thời góp phần hết sức quan trọng cho chuyển dịch cơ cấu kinh tế trong nông nghiệp cũng như cho xóa đói giảm nghèo. Trong những năm qua do lợi nhuận cao nên diện tích nuôi tôm ngày càng được mở rộng một cách tùy tiện, thiếu quy hoạch đã làm cho hệ sinh thái ven biển ô nhiễm trầm trọng, nặng nhất là nạn chặt phá các khu rừng ngập mặn vốn rất ít ỏi ở các tỉnh ven biển Miền Trung, hậu quả làm cho diện tích đất nông nghiệp bị thu hẹp do nước mặn xâm nhập, nạn sa mạc hóa do cát xâm nhập vào đất liền. Mặt khác môi trường ao nuôi dễ bị biến động mạnh dẫn tới các vùng nuôi tôm tập trung, tôm bị chết hàng loạt do dịch bệnh. Đây là hậu quả của việc quản lý nghề nuôi tôm chưa chặt chẽ, trình độ chuyên môn của người nuôi tôm còn nhiều hạn chế, đặc biệt là kỹ năng điều khiển các yếu tố môi trường trong ao nuôi và phòng chống dịch bệnh, nên nghề nuôi tôm phát triển chưa ổn định, hiệu quả kinh tế chưa xứng đáng, rủi ro còn nhiều trong lĩnh vực sản xuất giống cũng như nuôi tôm thương phẩm. Để ổn định nghề nuôi tôm thương phẩm không những chúng ta cần phải quy hoạch lại vùng nuôi, nghiên cứu hoàn thiện các quy trình sản xuất giống, nghiên cứu các vấn đề về dinh dưỡng và bệnh, đào tạo đội ngũ cán bộ có trình độ kỹ thuật cao mà còn chú trọng đến công tác tuyên truyền, nâng cao nhận thức của người nuôi về việc bảo vệ môi trường vùng nuôi, đồng thời áp dụng các biện pháp khoa học tiến bộ vào sản xuất, nhằm nâng cao năng xuất, thu nhập cho người nuôi. Năm 2000 tôm he chân trắng (Penaeus vannamei) được nhập vào Việt Nam. Tôm he chân trắng với một số đặc điểm nổi bậc như: chịu được độ mặn rộng, tốc độ 2 tăng trưởng nhanh, sức đề kháng cao, chất lượng thịt thơm ngon, có thể nuôi với mật độ cao, đang được thị trường thế giới ưa chuộng, đặc biệt là thị trường Mỹ. Là một huyện đồng bằng ven biển của tỉnh Quảng Ngãi, Đức Phổ có nhiều điều kiện tự nhiên và xã hội để phát triển nuôi tôm. Bên cạnh đó, tôm he chân trắng vẫn còn là đối tượng mới với người nuôi. Việc phát triển tự phát, không theo quy hoạch đã làm cho vùng nuôi ngày càng ô nhiễm, bệnh xuất hiện ngày càng nhiều. Do vậy, nghề nuôi tôm ở đây cũng không tránh khỏi những khó khăn chung, đặc biệt là tình hình dịch bệnh đang lây lan trên diện rộng như hiện nay. Xuất phát từ nhu cầu thực tiễn, đồng thời làm nhằm quen với phương pháp nghiên cứu khoa học, được sự đồng ý của khoa Nuôi trồng thủy Sản, trường Đại học Nha Trang, tôi tiến hành thực hiện đề tài: “ Đánh giá hiện trạng nuôi thương phẩm tôm he chân trắng (Penaeus vanamei Boone, 1931) tại huyện Đức Phổ - Quảng Ngãi”. Đề tài gồm các nội dung chủ yếu sau: 1. Tìm hiểu hiện trạng kỹ thuật nuôi tôm he chân trắng tại huyện Đức Phổ Quảng Ngãi. 2. Tìm hiểu tình hình dịch bệnh trên tôm he chân trắng tại huyện Đức Phổ 3. Phân tích một số yếu tố nguy cơ mắc bệnh trên tôm he chân trắng nuôi tại Đức Phổ - Quảng Ngãi. Do còn nhiều hạn chế về thời gian thực tập, tài liệu, kinh nghiệm nên chắc hẳn luận văn không thể tránh khỏi những thiếu sót. Rất mong được sự góp ý của thầy cô và các bạn! Nha trang, ngày 15 tháng 08 năm 2009 Sinh viên Huỳnh Tin. 3 Chương 1: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU 1.1 Đặc điểm sinh học tôm thẻ chân trắng (Penaeus vannamei Boone, 1931) 1.1.1 Hệ thống phân loại Ngành chân khớp: Arthropoda Lớp giáp xác: Crustacea Bộ mười chân: Decapoda Bộ phụ bơi lội: Natantia Bộ tôm he: Penaeidae Giống: Penaeus Loài: Penaeus vanamei Boone, 1931 1.1.2 Đặc điểm phân bố Các loài thuộc giống Penaeus phân bố tự nhiên ở vùng nhiệt đới và cận nhiệt, từ 40 vĩ dộ Bắc đến 40 vĩ độ Nam [5]. Tôm he chân trắng phân bố chủ yếu ở Nam Mỹ, vùng ven bờ Đông Thái Bình Dương, từ Bắc Peru đến Nam Mexico. Tôm phân bố nhiều ở Ecuado, Peru, Costa Rica [11]. Tôm he thích nghi với nhiệt độ trong khoảng 25 ÷ 30°C, tốt nhất: 27 ÷ 29°C. Ở nhiệt độ thấp hơn 25°C, trừ một số loài chịu nhiệt như P. chinensis, P. plebejus, P. setiferus, đều bất lợi cho tôm, tôm giảm ăn, sinh trưởng chậm. Nhiệt độ cao trong khoảng 30 ÷ 33°C tôm sinh trưởng nhanh, thời gian lột xác nhanh, nhưng dễ bị nhiễm bệnh. Nhiệt độ lớn hơn 34°C sẽ nguy hiểm cho tôm [9]. Tôm he chân trắng thích nghi với độ mặn 0 – 40 ppt, chúng có thể sinh trưởng được trong môi trường nước ngọt, lợ , mặn [9]. 4 1.1.3 Đặc điểm hình thái Hình 1.1: Hình thái tôm he chân trắng (Penaeus vanamei) Cơ thể tôm he chân trắng chia làm 2 phần: đầu ngực và phần bụng. Phần đầu ngực gồm 1 đôi mắt kép và cuống mắt, 2 đôi râu, 3 đôi hàm, 3 đôi chân hàm, 5 đôi chân bò. Phần bụng có 7 đốt: năm đốt đầu mỗi đốt mang một chân bơi hay còn gọi là chân bụng. Mỗi chân bụng có một đốt chung bên trong, đốt ngoài chia làm hai nhánh: nhánh trong và nhánh ngoài. Đốt bụng thứ 7 biến thành telson hợp với chân đuôi phân nhánh tạo thành đuôi [9]. Hình dáng bên ngoài tôm thẻ chân trắng gần giống tôm bạc, có thể nhìn thấy đường ruột và các điểm dày đặc trên lưng xuống bụng. Các chân bò có màu trắng ngà, chân bơi màu vàng nhạt, các vành chân đuôi có màu đỏ và xanh nhạt. Râu tôm có màu đỏ và có chiều dài gấp 1,5 lần chiều dài thân tôm. Chiều dài những cá thể lớn đạt tới 23 cm, tôm cái có thylycum hở [11]. 1.1.4 Đặc điểm dinh dưỡng Tôm he là động vật ăn tạp nhưng thiên về ăn động vật. Ngoài tự nhiên tôm tích cực bắt mồi vào ban đêm, vào kỳ nước cường, lúc triều lên. Tính ăn của tôm 5 thay đổi theo giai đoạn phát triển. Tôm có thể ăn thịt lẫn nhau khi lột xác, khi thiếu thức ăn [5]. Nhu cầu dinh dưỡng thay đổi tùy thuộc vào từng giai đoạn phát triển. Ở giai đoạn Post –larvare yêu cầu tỷ lệ 40% Protein trong thức ăn, cao hơn các giai đoạn sau. So với các loài tôm he khác nhu cầu Protein của tôm he chân trắng thấp hơn nhiều. Tỷ lệ Protein trung bình thích hợp cho tôm he chân trắng (P. vannamei) là 30 ÷ 35%, tôm sú (P. monodon) là 35 ÷ 39%, tôm he Trung Quốc (P. chensis) là 40 ÷ 45%, tôm he Nhật Bản (P. japonicus) là 43 ÷ 52%. Tuy nhiên, tôm he chân trắng cũng cần một tỷ lệ thích hợp trong thành phần dinh dưỡng như: Protein 35%, Gluxit 38%, Lipit 8% và một số thành phần khác (vitamin, muối kháng) [9]. Do vậy dinh dưỡng thiếu hoặc không cân đối sẽ ảnh hưởng đến sự sinh trưởng và phát triển của cá thể. 1.1.5 Đặc điểm sinh trưởng Ở tôm he nói riêng, giáp xác nói chung, sự tăng lên về kích thước có dạng bậc thang, thể hiện sự sinh trưởng không liên tục. Kích thước giữa hai lần lột xác hầu như không tăng hoặc không đáng kể và sẽ tăng vọt sau mỗi lần lột xác. Trong khi đó sự tăng trưởng về khối lượng có tính liên tục hơn [4]. Tôm he có tốc độ tăng trưởng tương đối nhanh. Tốc độ tăng trưởng tùy thuộc vào từng loài, từng giai đoạn phát triển, giới tính và điều kiện môi trường dinh dưỡng…. Từ ấu trùng đến đầu thời kỳ ấu niên, không có sự khác biệt về tốc độ tăng trưởng giữa tôm đực và tôm cái. Tuy nhiên, bắt đầu từ cuối thời kỳ thiếu niên, con cái lớn nhanh hơn con đực [4]. 1.2 Tình hình nuôi tôm trên thế giới và Việt Nam 1.2.1 Tình hình nuôi tôm he chân trắng trên thế giới Nghề nuôi tôm trên thế giới xuất hiện cách đây nhiều thế kỷ, nhưng nghề nuôi tôm hiện đại mới bắt đầu vào những năm 30 của thế kỷ 20. Năm 1993 Motosaku Fuginaga đã công bố công trình nghiên cứa về sản xuất giống nhân tạo 6 loài tôm he Nhật Bản (Penaeus japonicus) và mãi đến năm 1964 quy trình sản xuất tôm bột mới được hoàn chỉnh sau khi tác giả tìm ra loại thức ăn thích hợp là loài tảo Skeletonema costatum cho giai đoạn ấu trùng zoea (1942) và nauplius của artermia cho giai đoạn ấu trùng mysis (1954). Từ đó nghề nuôi tôm trên thế giới mới bắt đầu phát triển một cách nhanh chóng và thật sự bùng nổ vào thập niên 90 [2]. Khu vực nuôi tôm he chân trắng Hình 1.2. Bản đồ các khu vực nuôi tôm he chân trắng trên thế giới (Nguồn: Main producer countries of Penaeus vannamei (FAO Fishery Statistics, 2006) Theo thống kê của FAO, tỷ lệ tăng trung bình hàng năm của nuôi trồng thủy sản tính từ năm 1970 tới nay là 8,9%. Tổng sản lượng nuôi trồng thủy sản thế giới năm 2000 đạt 45,71 triệu tấn (tăng 6,3% so với năm 1999), trị giá 56,470 tỷ USD (tăng 4,8% so với năm 1999). Trong số đó giáp xác chỉ chiếm 3,6% về sản lượng, nhưng chúng lại chiếm 16,6% về giá trị, năm 2001 đạt 48,42% triệu tấn, trong đó động vật thủy sản 37,85 triệu tấn và thực vật thủy sinh đạt 10,56 triệu tấn [12]. Nuôi tôm luôn chiếm ưu thế trong nuôi giáp xác và trong nuôi trông thủy sản. Sản lượng nuôi tôm năm 2000 của thế giới là 1.087.111 tấn, chiếm 66,0% giáp xác nuôi, trị giá 6,880 tỷ USD, chiếm 73,4% giá trị nuôi giáp xác. Năm 2001 sản 7 lượng đạt 1.270.875 tấn, trị giá 8,432 tỷ USD. Theo tính toán sản lượng tôm nuôi hiện nay chiếm trên ¼ sản lượng tôm nói chung của thế giới [11]. Bảng 1.1. Sản lượng và giá trị của tôm he chân trắng trên thế giới (1999 - 2005). Năm 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 Sản lượng 186.113 145.387 280.114 481.044 1.039.576 1.361.200 1.599.423 Giá trị (nghìn USD/năm) 1.058.274 919.830 1.664.005 2.459.092 3.772.484 4.806.150 5.860.434 (Nguồn: FAO http://www.fao.org). Các loài tôm nuôi được nhiều nhất là tôm sú (P. monodon), tôm nương (P. chinensis) và tôm thẻ chân trắng (P. vannamei). Riêng 3 loài tôm này chiếm trên 86% sản lượng tôm nuôi của thế giới [13]. Cũng theo số liệu thống kê của FAO năm 1984 mới chỉ có 33 nước được kể là có sản xuất tôm nuôi, con số này tăng lên 52 nước vào năm 1989 và năm 1996 là 60 nuớc [2]. Tuy nhiên đây chưa phải là con số cuối cùng. Các nước nuôi tôm chủ yếu tập trung ở 2 khu vực chính là Tây Bán Cầu (chủ yếu là Nam Mỹ) và Đông Bán Cầu (chủ yếu là Nam Á và Đông Nam Á). Tôm chân trắng là đối tượng nuôi quan trọng thứ nhì sau tôm sú) trên thế giới, còn ở Châu Mỹ là số 1, vào thời kỳ hưng thịnh (1998) sản lượng của chúng chiếm hơn 90% sản lượng tôm nuôi ở Tây Bán Cầu. Sau khi được nhiều nước Châu Mỹ nuôi nhân tạo 8 thành công và có hiệu quả cao, tôm chân trắng được di giống sang nuôi ở Hawai và Hoholulu của Mỹ. Từ đây tôm chân trắng lan sang Đông Á và Đông Nam Á [11]. Hình 1.3. Tỷ lệ nuôi trồng của các khu vực năm 2000 [13]. Tôm he chân trắng được đưa vào nuôi thử nghiệm ở Châu Á từ năm 1978 – 1979, đầu tiên ở Philippines năm 1978, 1979 và Trung Quốc năm 1988. Trung Quốc là nước Châu Á quan tâm tới tôm he chân trắng sớm nhất. Từ năm 1998 họ đã công bố nuôi tôm chân trắng thành công và sẵn sàng chuyển giao công nghệ cung cấp con giống và kỹ thuật nuôi cho các nước Châu Á nào muốn nhập nội [13]. Sau Trung Quốc, tôm he chân trắng lan sang Đài Loan (1995), Thái Lan (1998), Việt Nam (2000), Indonexia, Malaixia và Indina (2001), Myanmar và Bangladesh (Fegan 2002; Taw et al. 2002; Wyban 2002). Sản lượng tôm he chân trắng hiện nay của Trung Quốc cao hơn các nước Châu Mỹ La Tinh, năm 2002 sản xuất hơn 270.000 tấn (chiếm 66% tổng sản lượng tôm nuôi). Các nước Châu Á khác bao gồm Thái Lan và Việt Nam sản xuất hơn 10.000 tấn, Đài Loan 7.667 tấn, Indonexia năm 2004 tôm he chân trắng chiếm dưới 40% tổng sản lượng tôm cả nước và hiện nay là 40%. Dự kiến 1 – 2 năm tới sản lượng tôm he chân trắng nuôi tại Philippines sẽ vượt tôm sú để trở thành loài chủ lực của ngành tôm nuôi, Malaixia 1.200 tấn năm 2002 và tăng lên gần 500.000 tấn trong năm 2003, trị giá 4 tỷ USD [8]. Hiện nay tôm he chân trắng là đối tượng nuôi chính trên thế giới trong vùng nước lợ, mặn. Theo FAO dự kiến, sản lượng nuôi năm 2007 chiếm 80% tổng sản 9 lượng tôm nuôi, 85% sản lượng tập trung ở các nước Đông Nam Á. Sản lượng tôm he của Thái Lan là 500.000 tấn (năm 2006) chiếm 95% sản lượng tôm nuôi, Trung Quốc là 605.529 tấn (năm 2006) chiếm 62% sản lượng tôm nuôi, Việt Nam khoảng 15.000 tấn (năm 2006) [8]. Theo thống kê mới nhất của FAO về xuất khẩu tôm sú trên thế giới, số liệu năm 2006 Việt Nam tiếp 4 năm liền đứng thứ 1 về giá trị xuất khẩu, đạt 1,25 tỷ USD, về sản lượng đứng thứ 4, với 132.615 tấn sau Thái Lan, Ấn Độ và Inđônêxia [11]. Nghề nuôi tôm nhân tạo trên thế giới tuy đạt được những thành tựu to lớn, góp phần quan trọng vào sự phát triển kinh tế của các nước đang phát triển nhưng đi kèm với nó là những vấn đề rất lớn đang đặt ra như: dịch bệnh bùng nổ trên diện rộng gây tổn thất to lớn, thảm rừng ngập mặn bị tàn phá trầm trọng, nạn ô nhiễm nước và đất, nạn mặn hóa các vùng đất nông nghiệp, môi trường xuống cấp. Vì vậy từ năm 1992 đến nay, nghề nuôi tôm toàn thế giới luôn luôn thăng trầm. Sau khi đạt mức sản lượng cao nhất là 840 nghìn tấn năm 1992, sản lượng nuôi tôm toàn thế giới giảm xuống thất thường. Năm 1998 đạt 820 nghìn tấn, năm 1999 chỉ còn 796 nghìn tấn, năm 2000 đạt 804 nghìn tấn [2]. Nguyên nhân chủ yếu dẫn đến dịch bệnh xảy ra liên tục và gây thiệt hại nặng nề về kinh tế là do nghề nuôi tôm phát triển một cách ồ ạt, thiếu quy hoạch dẫn tới môi trường bị ô nhiễm tạo điều kiện thuận lợi cho nầm bệnh phát triển lây lan thành dịch bệnh. 1.2.2 Tình hình nuôi tôm ở Việt Nam Việt Nam có bờ biển dài hơn 3.260 km với 385.400 ha diện tích đầm phá vùng triều có khả năng phát triển nghề nuôi tôm. Nuôi thủy sản nước lợ của Việt Nam đã có lịch sử lâu đời, tuy nhiên chỉ mới thật sự phát triển khi cho sinh sản thành công tôm sú (Penaeus monodon) tại Nha Trang (1984 – 1985) [2]. Từ đó đến nay diện tích nuôi tôm đã tăng lên đáng kể. Nếu năm 1998 cả nước chỉ có 135,5 nghìn ha nuôi tôm thì năm 2007 đã có 630,3 nghìn ha [11]. 10 Bảng 1.2. Diện tích nuôi tôm và sản lượng tôm nuôi tại việt Nam (2000 – 2007) Năm 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Diện tích (nghìn ha) 341,5 476,7 516,2 580,4 596,4 533,2 616,7 630,3 (Nguồn: Tổng Cục Thống Kê) Sản lượng (nghìn tấn) 93,5 154,2 186,2 237,9 182,8 327,2 354,5 386,6 Trong những năm gần đây nuôi trồng thủy sản đã có bước phát triển đáng kể. Từ năm 1990 trở lại đây với tôm nuôi cho xuất khẩu là mũi đột phá quan trọng. Năm 1989 tôm sú được nuôi thử nghiệm tại Hải Phòng nhưng hiệu quả đạt rất thấp. Năm 1999 tổng diện tích nuôi tôm sú miền Bắc là 39.429 ha [11] Miền Trung là khu vực đi đầu trong lĩnh vực phát triển công nghệ nuôi tôm ở nước ta. Hiện nay nuôi thâm canh, bán thâm canh đã cho năng suất tăng lên. Năm 1995 năng suất nuôi tôm trung bình mới đạt 415 đến 1.144 kg/ha. Năm 1996 một số mô hình nuôi công nghiệp ở Ninh Hòa, Khánh Hòa và Cam Ranh theo công nghệ của CP (Thái Lan) đã đạt được năng suất trên 5 tấn/ha/vụ. Nuôi tôm sú bán công nghiệp đã được hầu hết các hộ nuôi tôm áp dụng. Năm 1997 ở huyện Tuy An - Phú Yên, đạt năng suất bình quân toàn huyện là 1.128 kg/ha, năng suất dao động từ 520 kg/ha đến 2.500 kg/ha, cá biệt có hộ đạt hơn 3.000kg/ha [2]. Ở Miền Nam có thời tiết thuận lợi và thổ nhưỡng thuận tiện cho việc phát triển nghề nuôi tôm sú. Cà Mau và Bạc Liêu có diện tích nuôi tôm lớn nhất là 150.000 ha. Bắt đầu từ năm 1980 hình thức nuôi chủ yếu là nuôi quảng canh, quảng canh cải tiến trong rừng ngập mặn: Cà Mau, Bạc Liêu, Trà Vinh, Bến Tre, Tiền Giang, Kiên Giang [11]. 11 Từ năm 1997 đã phát triển những mô hình nuôi tôm công nghiệp (thâm canh) đưa năng suất lên trung bình 5 tấn/ha/vụ. Tuy nhiên, kỹ thuật nuôi của người dân chưa cao, độ rủi ro về dịch bệnh còn cao. Hiện tựợng tôm bị dịch bệnh trên diện rộng từ năm 1993 đến nay đã gây thiệt hại kinh tế nghiêm trọng cho người nuôi. Bên cạnh những khó khăn, nhưng nuôi trồng thủy sản đang từng bước thành một trong những ngành sản xuất chủ lực, phát triển rộng khắp và có vị trí quan trọng và đang tiến đến xây dựng các vùng sản xuất tập trung [11]. Các đối tượng có giá trị cao có khả năng xuất khẩu đã được tập trung đầu tư, khuyến khích phát triển, hiệu quả tốt. Phát huy được tiềm năng tự nhiên, nguồn vốn và sự năng động sáng tạo trong doanh nghiệp và ngư dân, đồng thời góp phần quan trọng cho chuyển dịch cơ cấu kinh tế trong nông nghiệp cũng như xóa đói giảm nghèo [11]. 1.2.3 Tình hình nuôi tôm he chân trắng ở Quảng Ngãi * Điều kiện tự nhiên Quảng Ngãi nằm ở Duyên Hải Miền Trung từ 14°32' đến 15°25' vĩ độ Bắc, từ 108°6' đến 109°04' kinh độ Đông. Với chiều dài bờ biển 130 km, chia làm 3 đoạn: - Đoạn 1 từ Nam Trân đến mũi Ba Làng (còn gọi là Ba Tân Gân). - Đọan 2 từ mũi Ba Làng đến mũi Sa Huỳnh - Đoạn 3 từ mũi Sa Huỳnh đến mũi Kim Bồng. Đoạn 1 và đoạn 3 của bờ biển Quảng Ngãi lồi lõm, gấp khúc, nhiều mũi đá cứng nhô ra biển, chia cắt bờ thành những vũng, vịnh lớn nhỏ như vũng Dung Quất (Bình Sơn). Đoạn 2 tương đối bằng phẳng và thẳng về phía Nam. Vùng biển Quảng Ngãi là nơi tiếp giáp giữa hai dòng hải lưu nóng và lạnh, có lượng thức ăn tự nhiên cho cá tương đối phong phú, nên có nhiều loại cá và hải sâm, rong câu phát triển. Vùng triều thuộc các huyện địa bàn ven biển có điều kiện 12 nuôi trồng hải sản, trồng rừng nước mặn (sú, vẹt) để bảo vệ bờ biển. Vùng ven biển có nhiều đầm, phá nước ngọt có khả năng nuôi tôm và nuôi cá nước ngọt. Với một số cánh đồng muối có diện tích khoảng 348 ha. Nổi tiếng là các cánh đồng muối Sa Huỳnh (Đức Phổ), Bình Châu (Bình Sơn). Cách bờ biển 25 km có đảo Lý Sơn [10]. Bảng 1.3. Điều kiện tự nhiên tỉnh Quảng Ngãi Một số chỉ tiêu Điều kiện thời tiết, khí hậu Mùa vụ Mùa khô (T1- T8), mùa mưa (T9 – T12) Nhiệt độ trung bình (°C) 25 - 26,9 Lượng mưa trung bình (mm) 2.198 (Nguồn: Trung tâm khí tượng thủy văn tỉnh Quảng Ngãi) * Tình hình nuôi tôm he chân trắng Tôm he chân trắng được đưa vào nuôi thương phẩm ở Quảng Ngãi vào năm 2005, với diện tích 97,5 ha [7]. Quảng Ngãi có 5 huyện nuôi tôm, trong đó Đức Phổ là huyện có diện tích nuôi tôm lớn nhất năm 2009 với 176 ha [1]. Từ năm 2004 trở về sau diện tích nuôi tôm sú dần bị thu hẹp lại do dịch bệnh, trong khi diện tích nuôi tôm he chân trắng ngày càng tăng lên. Nếu như năm 2004 diện tích nuôi tôm sú toàn tỉnh là 582 ha, sản lượng 500 tấn, trong khi tôm thẻ chân trắng chỉ có 102 ha, sản lượng 800 tấn, thì đến năm 2008 diện tích nuôi tôm sú toàn tỉnh chỉ còn 250 ha, với sản lượng 256 tấn, trong khi đó diện tích diện tích nuôi tôm he chân trắng tăng lên đến 480 ha, với sản lượng 5.520 tấn [1]. Bảng 1.4. Diện tích và sản lượng tôm he chân trắng ở Quảng Ngãi từ 2000 – 2008 Thời gian Diện tích (ha) Sản lượng (tấn) Năng suất trung bình (tấn/ha/năm) Toàn tỉnh Đức phổ Toàn Đức phổ Toàn Đức phổ tỉnh tỉnh 2005 219,5 133,5 1.905 1.070 8,68 8,01 2006 350 153 3.100 1.550 8,86 10,13 2007 436 166 4.500 1.884 8,45 11,35 2008 480 186 5.520 2.269 11,75 12,2 (Nguồn: Sở Nông Nghiệp và Phát Triển Nông Thôn Quảng Ngãi năm 2009) 13 Mặc dù ở Quảng Ngãi nghề nuôi tôm đang phát triển mạnh, góp phần giải quyết công ăn việc làm, nâng cao thu nhập của người dân. Song trong một vài năm gần đây, tình dịch bệnh xuất hiện nhiều làm cho người nuôi tôm gặp thất bại nặng nề về kinh tế. Cụ thể đầu năm 2008 toàn tỉnh có 143,2 ha tôm bị dịch bệnh, trong đó tôm thẻ chân trắng là 58,2 ha/2 vụ [7], đầu năm 2009 có khoảng 44,5 ha diện tích tôm nuôi bị dịch bệnh, riêng Đức Phổ là 17,4 ha, với các biểu hiện như vàng mang, bỏ ăn, bơ lờ đờ trên mặt nước, rồi chết [1]. Nguyên nhân cơ bản là con giống đưa vào nuôi chưa qua kiểm dịch, thả nuôi sớm so với lịch thời vụ của Sở Nông Nghiệp và Phát Triển Nông Thôn Quảng Ngãi, nuôi với mật độ quá cao, nuôi không theo qui hoạch, các yếu tố trên kết hợp với gió mùa đông bắc và các đợt mưa kéo dài làm cho các chất bẩn trên bờ ao đổ xuống ao nuôi, mưa lớn cũng làm cho độ mặn và pH thay đổi đột ngột dẫn đến tôm bị bệnh chết và lây lan [1]. 1.2.4 Tình hình nghiên cứu bệnh tôm he chân trắng (P.vannamei) trên thế giới So với động vật trên cạn, thì việc nghiên cứu bệnh trên tôm he vẫn còn non trẻ. Tuy vậy, do tầm quan trọng của nó trong thực tiễn sản xuất nên đã thu hút được sự đầu tư về kinh phí và nhân lực cho nhiều công trình nghiên cứu và hàng loạt các thành tựa khoa học được công bố [3]. Đối với tôm he, thì hầu hết các dịch bệnh nghiêm trọng đều do virus gây ra. Năm 1989, chỉ có 6 loại virus gây bệnh trên tôm he được tìm thấy, nhưng đến năm 1997 thì hơn 20 loại virus được xác định trên các quần đàn trong tự nhiên và nuôi thương phẩm (Hernandez et al ., 2001). OIE (World Organisation For Animal Health) đã ra danh sách 7 bệnh virus nguy hiểm trên tôm mà những bệnh này có thể lan truyền mạnh và tác động xấu đến tình hình kinh tế xã hội cũng như sức khỏe cộng đồng. Đó là bệnh đốm trắng (WSSV), bệnh đầu vàng (YHV), hội chứng Taura 14 (TSV), SMV, bệnh virus có thể vùi hình tứ diện (Baculovirus penaei – BP), bệnh virus có thể vùi hình cầu (Penaeus monodon – type baculovirus) và bệnh hoại tử cơ quan tạo máu (IHHNV) (OIE, 2003). Penaeus vannamei là vật chủ mang các bệnh như: WSV, BP, IHHNV, REO, LOVV, và TSV. Những bệnh này có thể truyền cho các quần đàn tôm he trong tự nhiên (Overstreet et al .,1997; JSA, 1997 [12], ( trích từ Nguyễn Thành Sơn, 2007) Hiện nay, một số vấn đề thuộc lĩnh vực bệnh đang được thế giới quan tâm và tập trung nghiên cứu là: + Quản lý dịch bệnh thông qua việc tăng sức đề kháng ở vật nuôi bằng cách ứng dụng công tác chọn giống, lai tạo ra đàn giống không mang nầm bệnh. + Sử dụng các sản phẩm của khoa học công nghệ (chế phẩm sinh học, chất kích thích miễn dịch …) để quản lý sức khỏe, môi trường và phòng bệnh cho tôm nuôi. + Quan tâm đến những loại thuốc chữa bệnh có nguồn gốc thảo dược, nhằm tận dụng ưu thế của loại thuốc này – an toàn đối với vật nuôi, con người và môi trường [3]. Các loại bệnh gặp tôm he chân trắng * Bệnh do virus Hội chứng Taura - TSV (Taura syndrrome in Penaeus vannamei) Hội chứng Taura (TSV), xảy ra lần đầu tiên ở vùng nuôi tôm he chân trắng gần sông Taura, tại Ecuador 1992… Tôm bị hội chứng Taura thường diễn biến qua 3 thời kỳ của bệnh: + Thời kỳ cấp tính: Khi bị bệnh cho thấy sự chuyển màu đỏ nhợt nhạt, đặc biệt là các chân bơi + Thời kỳ chuyển tiếp: Tôm bệnh xuất hiện nhiều điểm bị thương tổn màu nâu, đen trên vỏ kitin.