Tài liệu Yêu tố ngẫu nhiên trong tập truyện pêtecbua của n.v.gogol

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI 2 KHOA NGỮ VĂN === === ĐỖ THỊ NGỌC YẾU TỐ NGẪU NHIÊN TRONG TẬP TRUYỆN PÊTECBUA CỦA N.V.GOGOL KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC Chuyên ngành: Văn học nước ngoài Người hướng dẫn khoa học TS. LÊ THỊ THU HIỀN LỜI CẢM ƠN Tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành và lòng biết ơn sâu sắc tới cô giáo Tiến si Lê Thi Thu Hiền - người đa trực tiếp hướng dẫn, giúp đỡ, chi bảo tận tình đê tôi hoàn thành khóa luận này. Tôi cũng xin trân trọng cảm ơn các thầy, cô giáo trong khoa Ngư văn, đă ̣c biệt là các thầy cô trong tô Văn học nước ngoài và các bạn sinh viên trong nhóm khóa luâ n đa tạo điều kiện giúp đỡ tôi hoàn thành khóa luâ n. ̣ ̣ Tôi xin trân trọng cảm ơn! Ha Nội, ngày 06 tháng 05 năm 2016 Sinh viên Đỗ Thi Ngọc LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan khóa luận này là công trình nghiên cứu của riêng tôi, các kết quả nghiên cứu có tính độc lập riêng, không sao chép bất kỳ tài liệu nào và chưa công bố nội dung này ở bất kỳ đâu. Ha Nội, ngày 06 tháng 05 năm 2016 Sinh viên Đỗ Thi Ngọc MỤC LỤC MỞ ĐẦU......................................................................................................... 1 1. Lí do chọn đề tài....................................................................................1 2. Lịch sư vấn đề....................................................................................... 2 3. Đối tượng nghiên cứu và pham vi nghiên cứu......................................5 4. Phương pháp nghiên cứu.......................................................................5 5. Giới thuyết khái niệm............................................................................6 6. Cấu trúc của khóa luận........................................................................10 Chương 1: YẾU TỐ NGẪU NHIÊN TRONG XÂY DỰNG CỐT TRUYỆN........................................................................................................ 11 1.1. Sư kiện, tình tiết ngẫu nhiên.............................................................11 1.1.1. Găp gỡ ngẫu nhiên........................................................................ 13 ̣ 1.1.2. Trùng hợp ngẫu nhiên....................................................................15 1.2. Giấc mơ và ảo giác...........................................................................17 1.3. Sư viêc phi lí, la lùng, kì quăc..........................................................24 ̣ ̣ Chương 2: YẾU TỐ NGẪU NHIÊN TRONG TỔ CHỨC NHÂN VẬT . 34 2.1. Hê ̣ thống nhân vâṭ ............................................................................ 34 2.1.1. Kiểu nhân vật con người nhỏ bé....................................................35 2.1.2. Kiểu nhân vật tài năng nhưng thiếu ý chí......................................41 2.1.3. Kiểu nhân vật con người thừa....................................................... 44 2.2. Tô chức nhân vâṭ trong không gian ngẫu nhiên............................... 47 2.2.1. Không gian con đường.................................................................. 47 2.2.2. Không gian kì ảo của những giấc mơ............................................49 2.3. Tô chức nhân vâṭ trong thời gian ngẫu nhiên...................................50 KẾT LUẬN.................................................................................................... 54 MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài Nền văn học Nga thế ki XIX là một “hiện tượng kì diệu”. Sư kì diệu ấy được thê hiện bằng sư nở rộ của một đội ngu nhà văn Nga như những ngôi sao sáng trên bầu trời văn học. Như Đỗ Hồng Chung trong cuốn Lịch sử văn học Nga từng đưa ra nhận định: Các nhà văn Nga thế ki XIX “mỗi người không lặp lại người khác va không tự lặp lại mình. Nha văn nao cũng để lại những dấu ấn riêng, đậm nét, thúc đẩy nền văn học tiến lên. Hoan toan có thể nói đến “chủ nghĩa hiện thực Pushkin”, “trường phái Gôgôn”, “thời kì Ôxtơrôpxki”, “truyện ngắn Sêkhốp”, “tiểu thuyết Tônxtôi”…[9, tr15]. Ở thời kì này, văn học phát triên nhiều khuynh hướng, trào lưu tư tưởng khác nhau. Đă c biệt, không thê không kê đến sư phát triên của chủ nghĩa hiện thưc đến ̣ đỉnh cao tới mức giai đoạn này được gọi là “thế ki vàng” của văn học Nga và nó có ảnh hưởng mạnh mẽ đến văn học thế giới. Một đă c điểm thú vị nưa là ̣ văn học Nga giai đoạn này phát triên theo hướng nếu như tác giả này mở đầu thì tác giả tiếp sau sẽ phát triển và đưa nó lên đinh cao. Chủ nghĩa hiện thực Nga thế ki XIX được đánh dấu bằng sư ra đời của hàng loạt tác phẩm của đại thi hào Puskin – người được mê nh danh là “khởi đầu của mọi khởi đầu”. Kế ̣ đến, một trong số những tác giả thành công với khuynh hướng sáng tác này không thê không nhắc đến N.V.Gogol. Không phải ngẫu nhiên mà người đương thời nhâ n định về ông rằng: ̣ “Từ lâu, trên thế giới không có nha văn nào có tầm quan trọng đối với dân tộc mình như Gogol đối với nước Nga” [16]. Sáng tác của ông chi phối manh mẽ đến các nhà văn đời sau: “Gô-gôn đã có ảnh hưởng lớn mạnh đối với sự phát triển sáng tác trao phúng của Héc-xen, Nê-cra-xốp, Séc-nư-sép-ski va đặc biệt la San-tư-cốp Se-đrin. Lãng mạn hóa những tập thể yêu tự do va anh 1 dũng như Gogol đã lam trong cuốn Ta-rax Bun-ba đó la điều ma Goóc-ki đã tiếp thu được…” [12, tr27]. Gogol luôn đấu tranh cho ngôn ngư Nga trong sach và giư đúng bản chất, ông đa truyền những đă c điêm căn bản của ngôn ̣ ngư đó cho nhà văn Tuôc-ghê-nhép, A-stơ-rốp-ki, Nê-cra-sốp. Hơn nưa sáng tác của Gogol còn có tác dụng cô vũ các họa sĩ và nhac sĩ Nga: “Dựa vao các đề tai của Gô-gôn, Mu-xóc-ski đã sáng tác vở kịch “Chợ Xa-ra-chin”, Rimski Cốc-xa-cốp sáng tác tác phẩm “Đêm tháng 5”, “Đêm trước lễ Sinh đản”, Chai-cốp-ski đã sáng tác vở “Đôi giầy phụ nữ”. Do ảnh hưởng của tác phẩm Ta-rax Bun-ba nha họa sĩ Rê-pin đã sáng tác một bức tranh tuyệt tác la “Những người Za-pa-rốt-giê” [12, tr28]. Không thê kê hết được những công lao to lớn của Gogol. Ông đa đê lại những tác phẩm có giá trị cho văn học Nga nói riêng và văn học nhân loai nói chung. Sáng tác của ông nói lên tiếng nói tố cáo hiện thực sâu sắc, vạch trần bản chất tàn bạo của nền chuyên chế Nga hoàng. Nền chuyên chế đó ngày càng phản động và dùng đủ mọi cách đê biến nước Nga thành “trai lính và nhà lao”. Gogol đa chứng kiến tất cả những hiện thưc đó và đưa vào trong tác phẩm của mình. Trong đó, các tác phẩm Đại lộ Nevxki, Bức chân dung, Chiếc áo khoác (rút từ Tập truyện Pêtecbua) là những tác phẩm đa quen thuộc từ lâu với độc giả yêu văn học. Sư yêu mến này có được không chi bởi đây là những tác phẩm đinh cao của văn học hiện thưc Nga thế ki XIX mà còn bởi những thành công về mă ̣t nghê ̣ thuâ t mà ̣ trong đó không thê không kê đến vai trò của yếu tố ngẫu nhiên - một pham trù cơ bản trong tư duy nghê ̣ thuật của Gogol. Với tất cả lí do trên, chúng tôi chọn và thực hiê n đề tài: Yếu tố ngẫu ̣ nhiên trong Tập truyện Pêtecbua của N.V.Gogol. 2. Lich sử vấn đề Trong pham vi và khả năng tiếp cận, khảo sát các nguồn thông tin, chúng tôi nhận thấy có những đánh giá sau đây: Trong bài báo Gogol đã viết “Chiếc áo khoác” như thế nào của B.M.Ekhenbaum (1919), Ekhenbaum đa tâ ̣p trung phân tích nhưng thủ pháp nghê ̣ thuâ t của truyê n: “lưu ý đến lối kể chuyện khôi hai, trao lô ̣ng trong ̣ ̣ truyện, đến hiện tượng âm nghĩa trong ngôn ngữ của nha văn…” [5, tr7]. Iu.N.Tưnhianov trong tác phẩm Đoxtoievxki và Gogol (Bàn về lí thuyết văn nhại -1921) có nhận định rằng thủ pháp mà Gogol sư dụng là “thủ pháp mă t nạ”: “Do chỗ tính cách những nhân vật của Gogol la mặt nạ, nên những ̣ biến cố xảy ra với các nhân vật… chỉ la sự thay đổi mặt nạ” [5, tr8]. A.L.Xlônhimxki trong công trình nghiên cứu của mình có tên Kĩ thuật trào phúng của Gogol (1923) “phát hiện ra ý nghĩa của tính phi lôgich, ông cho đó la biện pháp kĩ thuật gây không khí trao lô ̣ng bằng cách phá vỡ các mối liên hệ lôgich va nhân quả trong văn bản” [5, tr8]. V.V.Vinograđov trong các công trình nghiên cứu của mình viết vào những năm 20 của thế ki XX đa thấy được “mối tương quan giữa lời tác giả va lời nhân vật, về lời của người kể chuyện có vẻ như chuyển động zich-zắc theo tuyến từ tác giả đến nhân vật, về hiện tượng chuyển giọng trong lối kể chuyện trao phúng” [5, 8-9]. Cuốn Gogol (1924) của V.V.Gippius đánh dấu phương thức mới trong nghiên cứu thi pháp Gogol. Trong cuốn Nghệ thuật của Gogol (1934), tác giả A.Blưi nghiên cứu những vấn đề về thi pháp của Gogol. A.Blưi chia sư nghiê p sáng tác của ̣ Gogol thành 3 giai đoan. Trong đó, giai đoạn đă ̣c biê t là giai đoạn thứ hai – ̣ giai đoạn kết nối giữa thời kì sáng tác lang man với tiêu thuyết Những linh hồn chết – đỉnh cao sáng tác của ông. Đây là giai đoạn “có thể được xem như la sự tổng kết sáng tác sơ kì của nha văn, đồng thời nó la tiền đề nghệ thuật tạo nền sử thi lớn cho tác phẩm chủ yếu của ông” [5, tr6]. Tuy nhiên, giai đoan này lai ít được nghiên cứu về mă ̣t nghê ̣ thuật. Công trình nghiên cứu của Iu.Mann có tên Thi pháp của Gogol (1978) đa nhìn thấy trong các tác phẩm của Gogol sư hòa kết giưa các bình diện như cái hiê n thưc và cái viễn tưởng, mối tương quan giưa năng lực tinh thần và ̣ năng lưc thê chất. Iu.Mann nói về “tính phi logic trong lời của người kể chuyện, về tính khuynh hướng của lối mỉa mai châm biếm của tác giả…” [5, tr10]. Chuyên luận của Nguyễn Huy Hoàng có tên Thi pháp truyện ngắn N.V.Gogol (2001) đa chi ra đă ̣c thù tư duy nghê ̣ thuâ ̣t của N.V.Gogol trong Tập truyện Pêtecbua, khẳng định thi pháp truyê ̣n ngắn - cấu trúc nội tai của thế giới nghê ̣ thuâ ̣t của Gogol với những đă ̣c sắc riêng của nó. Ông chi ra đă ̣c thù tư duy nghê ̣ thuật của Gogol trong Tập truyện Pêtecbua, cấu trúc không thời gian của văn bản, chi ra sư thống nhất của chủ đề - cốt truyê ̣n của tập truyê ̣n và các sắc thái cảm xúc, mỉa mai và grôtec. Nguyễn Huy Hoàng nghiên cứu thi pháp Tập truyện Pêtecbua trong mối quan hê ̣ với sư tiến hóa trong sáng tác của tác giả, nhận định ngẫu nhiên là một phần trong cấu trúc nghê ̣ thuật của Tập truyện Pêtecbua. Kỷ yếu khoa học của Trần Thị Quỳnh Nga in trong Tap chí khoa học ĐHSP Tp. Hồ Chí Minh số 17 năm 2009 có tên Yếu tố hoang đường trong Tập truyện Pêtecbua của N.V.Gôgôn đa cho thấy vai trò của những yếu tố hoang đường xuất hiện trong tác phẩm. Như vâ ̣y, có thê khẳng định rằng các công trình nghiên cứu của các tác giả từ trước đến nay về các tác phầm của Gogol dù ít dù nhiều, bằng cách này hay cách khác đa nhận thấy sư xuất hiện cung như vai trò quan trọng của yếu tố ngẫu nhiên trong các sáng tác của Gogol. Và qua những công trình và bài viết nêu trên chúng tôi nhâ ̣n thấy viê ̣c nghiên cứu yếu tố ngẫu nhiên - một thành tố trong cấu trúc nghê ̣ thuật của các tác phẩm của Gogol chưa được tiến hành một cách cụ thê và rõ ràng. 3. Đối tượng nghiên cứu và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng chúng tôi lưa chọn nghiên cứu là yếu tố ngẫu nhiên một pham trù trong tư duy nghê ̣ thuật trong các tác phẩm của nhà văn Gogol. 3.2. Phạm vi nghiên cứu Pham vi nghiên cứu của đề tài này là tìm hiêu yếu tố ngẫu nhiên trong ba tác phẩm Đại lộ Nevxki, Bức chân dung, Chiếc áo khoác trong Tập truyện Pêtecbua của Gogol theo bản dịch của Văn Hoàng và Pham Thủy Ba in trong chuyên luâ n Thi pháp truyện ngắn N.V.Gogol của Nguyễn Huy Hoàng, NXB ̣ Đai học quốc gia Hà Nội, xuất bản năm 2001. Ngoài ra, chúng tôi còn tham khảo và đối chiếu với bản dịch của Nguyễn Hiến Lê in trong cuốn Gogol, NXB Văn nghê ̣ TP. Hồ Chí Minh, xuất bản năm 2000. Từ đó, nhiê ̣m vụ của chúng tôi là tâ ̣p trung nghiên cứu sư biểu hiện của yếu tố ngẫu nhiên trong Tập truyện Pêtecbua trên các phương diện tô chức cốt truyê ̣n, tô chức nhân vật trong mối quan hê ̣ của chúng. Chúng tôi hy vọng thông qua pham trù này sẽ mở ra hướng nghiên cứu mới trong những sáng tác của Gogol ở những cấp độ nghiên cứu sâu hơn. 4. Phương pháp nghiên cứu 4.1. Phương pháp phân tích – miêu tả Đây là phương pháp đầu tiên và quan trọng khi tiến hành nghiên cứu đề tài này. Chúng tôi sẽ phân tích, miêu tả yếu tố ngẫu nhiên theo từng nhóm cụ thê về phương diện giá trị nghê ̣ thuật và nội dung. 4.2. Phương pháp thi pháp học Yếu tố ngẫu nhiên nhìn từ góc độ sáng tao của nhà văn thì đó là một thành công về nghê ̣ thuật. Chúng tôi vâ ̣n dụng phương pháp này đê làm rõ những vấn đề gắn với yếu tố ngẫu nhiên như: chi tiết nghê ̣ thuật, nhân vâ ̣t, cốt truyê n… ̣ 4.3. Phương pháp thống kê – phân loại Đây là phương pháp không thê thiếu khi tiến hành nghiên cứu đề tài này. Chúng tôi sẽ khảo sát thống kê yếu tố ngẫu nhiên trong các tác phẩm, sau đó là tổng hợp phân loại theo hướng nghiên cứu. 4.4. Phương pháp so sánh - đối chiếu Các tác phẩm Đại lộ Nevxki, Bức chân dung, Chiếc áo khoác sẽ được so sánh với các tác phẩm khác của văn học Nga và văn học thế giới . 5. Giới thuyết khái niệm Từ “ngẫu nhiên” rất phô biến trong ngôn ngư đời thường và là một thuâ ̣t ngư khoa học. Trong đời sống hàng ngày ta thường gă ̣p nhiều sư viê ̣c ngẫu nhiên đầy bất ngờ, mới la mà không thê dư đoán trước được. Cùng với những việc ngẫu nhiên, yếu tố ngẫu nhiên, tính ngẫu nhiên, cái ngẫu nhiên...đa trở thành một lĩnh vưc nghiên cứu thú vị đòi hỏi cao về tính lý luận lẫn thực tiễn. 5.1. Yếu tố ngẫu nhiên Từ “ngẫu nhiên” xuất hiê n thường xuyên trong ngôn ngư sinh hoat và là ̣ một thuâ ̣t ngư chuyên dùng cho các ngành khoa học. Thuâ ̣t ngư “ngẫu nhiên”: tiếng Pháp là “le hazard”, tiếng Anh là “at random”. Khi được dịch chuyên sang tiếng Viê ̣t có thê gọi là cái, tính, sư (ngẫu nhiên). Khi nghiên cứu yếu tố ngẫu nhiên trong tác phẩm văn học chúng ta không thê tách rời với cơ sở triết học của nó. Nhà nghiên cứu L.Raxtrighin trong cuốn Thế giới ngẫu nhiên, ngẫu nhiên và ngẫu nhiên cho rằng: ngẫu nhiên là “cái có tính bất ngờ” và “sự kiện xảy ra không lí giải được nguyên nhân” [10, tr12]. Nhà văn Balzax trong Tựa Tấn trò đời cung viết ngẫu nhiên là cái quy luật chưa được hiêu thấu. Triết học Mác – Lênin làm sáng tỏ hơn điều này khi khẳng định: “ngẫu nhiên la phạm trù chỉ cái không do mối liên hệ bản chất, bên trong kết cấu vật chất, bên trong sự vật quyết định ma do các nhân tố bên ngoai, do sự kết hợp nhiều hoan cảnh bên ngoai quyết định. Do đó, nó có thể xuất hiện, có thể không xuất hiện, có thể xuất hiện như thế nay, hoặc có thể xuất hiện khác đi” [7, tr208]. Ngẫu nhiên luôn đi liền với tất nhiên tạo thành một că p pham trù triết ̣ học. Triết học Mác – Lênin quan niê m: “Cái tất nhiên la phạm trù chỉ do ̣ những nguyên nhân cơ bản bên trong của kết cấu vật chất quyết định va trong những điều kiện nhất định nó phải xảy ra như thế chứ không thể khác được” [7, tr208]. Tuy nhiên, cơ sở hình thành của cặp phạm trù này là khác nhau hoàn toàn. Nếu như cơ sở của tất nhiên là “bản chất bên trong của hiện tượng va biểu thị cái có tính quy luật, cái nhất thiết phải xảy ra trong những điều kiện nhất định”. Thì ngẫu nhiên có cơ sở “không phải từ bản chất của hiện tượng ma ở tác động của hiện tượng khác tới hiện tượng đó va la cái có thể có, có thể không, có thể xảy ra như thế nay hoặc như thế khác” [7, tr527]. Từ đó, vai trò của chúng đối với sư phát triển của sư vâ ̣t, hiện tượng cũng khác nhau: “Nếu cái tất nhiên có tác dụng chi phối sự phát triển của sự vật thì cái ngẫu nhiên có tác dụng lam cho sự phát triển của sự vật diễn ra nhanh hay chậm” [7, tr209]. Mă c dù vâ ̣y không thê phủ nhận mối quan hê ̣ mâ ̣t thiết giữa ngẫu nhiên ̣ và tất nhiên: “Cái tất nhiên bao giờ cũng thể hiện sự tồn tại của mình thông qua vô số cái ngẫu nhiên. Còn cái ngẫu nhiên la hình thức biểu hiện của cái tất nhiên đồng thời la cái bổ sung cho cái tất nhiên” [7, tr210]. Hơn nưa, tính ngẫu nhiên và tất nhiên còn có khả năng chuyên hóa lẫn nhau. Bên cạnh những tất nhiên - những gì sáng rõ có thê giải thích bằng khoa học, luôn luôn tồn tai cái ngẫu nhiên – cái có tính bất ngờ, không thê dư đoán trước. Ngẫu nhiên và tất nhiên như hai mă ̣t của thế giới tồn tai song song, có mối quan hê ̣ qua lại với nhau. Yếu tố ngẫu nhiên đa, sẽ và đang tồn tai trong thế giới. Trong văn học và văn hóa người ta cũng nhắc đến ngẫu nhiên như một yếu tố chi phối, ảnh hưởng đến những yếu tố khác. Theo quan niê ̣m dân gian ngẫu nhiên gắn liền với thời cơ, vận hội, may rủi, điềm báo, được mất, họa phúc... Văn họá Việt Nam có hàng loat câu tục ngư nói về ngẫu nhiên như: “Học tai thi phận”, “May hơn khôn”, “Mèo mù vớ cá rán”, “Chết đuối vớ được cọc”, “Buồn ngủ gặp chiếu manh”… Người Trung Quốc có những câu: “Họa cô đơn chí phúc bất trùng lai”, “Tái ông thất mã”… Từ những phân tích trên cho thấy quan niê ̣m của triết học Mác – Lê nin và các nhà nghiên cứu đều thừa nhâ ̣n sư tồn tại cung như vai trò quan trọng của yếu tố ngẫu nhiên trong đời sống xa hội. 5.2. Yếu tố ngẫu nhiên trong tác phẩm của Gogol Yếu tố ngẫu nhiên trong văn học là một nhân tố cấu trúc nghê ̣ thuật của truyê ̣n, là cái đa được nhâ ̣n thức, lưa chọn kĩ lưỡng chứ không tùy tiê ̣n, tùy hứng. Chính vì thế, yếu tố ngẫu nhiên thê hiện dụng ý của nhà văn một cách tư nhiên nhất; đem lai hiê ̣u quả tư sư cao; góp phần soi sáng tâm lí, số phâ ̣n nhân vật. Viê ̣c sư dụng yếu tố ngẫu nhiên trong quá trình sáng tao nghê ̣ thuâ ̣t thê hiện tài năng, bản lĩnh của người nghê ̣ sĩ. Bởi nếu sư dụng hay sẽ đem lai hiệu quả nghê ̣ thuâ t cao ngược lại nếu lạm dụng yếu tố ngẫu nhiên thì chính ̣ nó sẽ là trở lưc trong tác phẩm. Yếu tố ngẫu nhiên là cái tồn tại xuyên suốt thời gian từ cô điển đến hiện đai và trải rộng trên nền văn học phương Đông và phương Tây. Văn học Nga cũng không đi ngược lai với quy luâ ̣t này. Những sáng tác của Gogol - đại biểu thứ hai của chủ nghĩa hiê ̣n thực Nga thế ki XIX là minh chứng thuyết phục nhất. A.Belưi trong cuốn Nghệ thuật của Gogol nói đến 3 giai đoạn chính trong sáng tác của Gogol: giai đoạn thứ nhất bao gồm phần lớn các truyê n ngắn lang mạn, giai đoạn thứ hai gồm Tập truyện Pêtecbua và vở hài ̣ kịch Quan thanh tra, giai đoan thứ ba là bộ tiểu thuyết Những linh hồn chết – tác phẩm xuất sắc bâ ̣c nhất của nền văn học hiê ̣n thực. Giai đoan thứ hai của quá trình sáng tác có thê nói là giai đoạn tổng kết sáng tác giai đoan trước và là tiền đề nghê ̣ thuâ ̣t tao cái nền sư thi cho tác phẩm chủ yếu của ông. Tập truyện Pêtecbua đánh dấu sư chuyên biến từ bút pháp lang man ở giai đoan trước sang hiê ̣n thực ở giai đoạn sau. Và cung chính từ đây ngòi bút hiện thực châm biếm của Gogol không ngừng phát triên và hoàn thiện. Phương thức sáng tác cơ bản của Gogol từ giai đoan này trở đi là chủ nghĩa hiện thực với việc đan xen các yếu tố hiê ̣n thực và kì ảo, la lùng, gây nhiều bất ngờ bằng những sư viê ̣c ngẫu nhiên tao sư hấp dẫn rất riêng. Cũng chính vì viê ̣c sư dụng cái ngẫu nhiên đan xen yếu tố hiê ̣n thực đa đem đến thành công cho các tác phẩm của Gogol. Bởi vâ y, Gogol được mê nh danh là “thủy tô” của các ̣ ̣ nhà văn giai đoan sau: “Tất cả chúng ta đều bước ra từ Chiếc áo khoác của Gogol” (Doxtoiepxki). Quá trình sáng tác của Gogol đi từ lang man đến hiện thưc và Chiếc áo khoác là tác phẩm chuyên giao giưa hai giai đoạn. Trong Chiếc áo khoác có sư đan xen giưa yếu tố hiện thực và lang man, trong đó phần nhiều là hiện thực. Và không thê không nhắc đến tác phẩm đinh cao Những linh hồn chết, tác phẩm kê về cuộc phiêu lưu phi lý của Chichikov trên khắp nước Nga phi lý. Y là một người trẻ tuổi thuộc tầng lớp trung lưu của xa hội. Chichikov đi khắp nước Nga đê mua những những nô lê ̣ đa chết nhưng chủ đất chưa khai báo tên nhằm bịp bợm vay tiền nhà nước. Những cuộc phiêu lưu của nhân vật này chứa đầy sư ngẫu nhiên và bất ngờ, thú vị một trong những yếu tố làm nên thành công rưc rỡ cho tác phẩm mà nhìn vào đó người ta thấy một nước Nga thu nhỏ thời chuyên chế Nga hoàng. Sư ngẫu nhiên xuất hiện từ khi nhà văn quyết định viết tác phẩm, ông hoàn toàn không có một dàn ý cụ thê nào cả, mà cứ tư nhiên đê nhân vâ t của mình tham gia và ̣ những cuộc phiêu lưu. Trong Tự thú của tác giả, nhà văn viết: "Tôi bắt đầu viết khi chưa hề xác định được một dan ý nao cả, chưa biết được nhân vật sẽ như thế nao. Tôi chỉ nghĩ đơn giản rằng đó la một kế hoạch nực cười được thực hiện bởi anh chang Chichikov, bản thân nó sẽ dẫn dắt tôi tới những con người va những tính cách khác nhau”. Trong công trình nghiên cứu có tên Thi pháp truyện ngắn N.V.Gogol nhà nghiên cứu Nguyễn Huy Hoàng cũng đưa ra nhâ n định về vai trò của Tập ̣ truyện Pêtecbua, theo ông: Những truyê n Pêtecbua là “những giai đoạn khác ̣ nhau của ý thức lãng mạn chủ nghĩa từ lối viễn tưởng ngây thơ, từ chủ nghĩa lịch sử lãng mạn chủ nghĩa phản ánh những xung đột của lí tưởng lãng mạn chủ nghĩa với hiện thực, phản ánh tính tất yếu của cái chết đối với cái đẹp, từ lãng mạn vạn năng va tính toan vẹn đến chỗ biểu hiện bi kịch của sự cô đơn va sự lẻ loi của con người hiện thực xã hội đương thời…; cái lãng mạn bắt đầu phân ranh giới với cái hiện thực, chuyển dần sang hiện thực” [5, tr16]. Như vâ ̣y, các công trình nghiên cứu về Gogol cung như các sáng tác của ông đều cho thấy sư xuất hiện của yếu tố ngẫu nhiên với dụng ý rõ ràng của tác giả và ngay trong quá trình sáng tác cung mình bằng cách này hay cách khác Gogol đa sư dụng yếu tố ngẫu nhiên đê xây dựng những tác phẩm lang man và hiện thực của mình. 6. Cấu trúc của khóa luận Ngoài phần mở đầu và kết luận, đề tài được triên khai thành 2 chương, như sau: Chương 1: Yếu tố ngẫu nhiên trong xây dựng cốt truyện Chương 2: Yếu tố ngẫu nhiên trong tổ chức nhân vật Chương 1 YẾU TỐ NGẪU NHIÊN TRONG XÂY DỰNG CỐT TRUYỆN 1.1. Sự kiện, tình tiết ngẫu nhiên Cốt truyê ̣n là một thành phần quan trọng trong tác phẩm. Có nhiều định nghĩa khác nhau về cốt truyê ̣n. Theo G.N.Posspelov trong cuốn Dẫn luận nghiên cứu văn học thì cốt truyê n được hiểu là tiến trình của sư kiê ̣n. Shlovsky đề xuất cách hiểu khác ̣ cốt truyê ̣n là sư sắp xếp các sư kiện, sư việc, tình tiết của chúng trong băn bản nghê ̣ thuật. Cuốn Lý luận văn học, Tập 2 do Trần Đình Sư chủ biên có định nghĩa: Cốt truyê n là “chuỗi các sự kiện được tạo dựng trong các tác phẩm tự sự va ̣ kịch, nằm dưới lớp lời trần thuật, lam nên cái sườn của tác phẩm” [11, tr92]. Cốt truyê n thực hiê ̣n nhiều chức năng khác nhau: thứ nhất, nó gắn kết các sư ̣ kiện tao thành một chuỗi và lịch sư của một nhân vâ ̣t qua đó khắc họa nhân vâ t; thứ hai, cốt truyê n thê hiện xung đột, mâu thẫn…tái hiện bức tranh hiện ̣ ̣ thực; thứ ba, cốt truyê n đem đến một ý nghĩa nhân sinh và cuối cùng là tao sư ̣ hấp dẫn vì nó gắn liền với số phận nhân vâ ̣t. Từ điển thuật ngữ văn học do Lê Bá Hán chủ biên đưa ra khái niê m: ̣ “Cốt truyện la hệ thống sự kiện cụ thể được tổ chức theo nhu cầu tư tưởng va nghệ thuật nhất định tạo thanh bô ̣ phận cơ bản, quan trọng nhất trong hình thức động của tác phẩm văn học thuộc loại tự sự va kịch” [4, tr586]. Trong cuốn 150 thuật ngữ văn học do Lai Nguyên Ân chủ biên, cốt truyê n được định nghĩa “la sự phát triển hanh động, tiến trình các sự việc, ̣ các biến cố trong tác phẩm tự sự va kịch, đôi khi cả trong tác phẩm trữ tình” [1, tr112]. Trong Lí luận văn học do Hà Minh Đức chủ biên nhận định: “Cốt truyện la một hệ thống những diễn biến của cuô ̣c sống, va nhất la các xung đột xã hội một cách nghệ thuật, qua đó các tính cách hình thanh va phát triển trong mối quan hệ qua lại của chúng nhằm lam sáng tỏ chủ đề tư tưởng tác phẩm” [3, tr137]. Như vâ ̣y, cốt truyê ̣n là khái niê ̣m không mang tính phô quát cho tất cả các tác phẩm văn học mà chủ yếu được dùng cho các tác phẩm kịch và tư sư. Và hiểu một cách đơn giản cốt truyê ̣n là một hê ̣ thống các sư kiện, tình tiết. Hat nhân cơ bản của cốt truyê n là các sư kiê ̣n, tình tiết. Nhờ nắm bắt ̣ chuỗi sư kiê n, tình tiết góp phần hiểu rõ hơn về tính cách, số phâ n nhân vật. ̣ ̣ Sư kiện “la những biến cố, tác động, sự cố có ý nghĩa quan trọng với nhân vật, lam cho nhân vật va quan hệ của chúng không giữ nguyên hiện trạng ma biến đổi theo” [3, tr165]. Qua sư kiê ̣n, nhân vật bộc lộ tính cách và thay đôi số phận. Những sư kiê n ngẫu nhiên theo dụng ý tác giả sẽ có tác dụng đẩy cốt ̣ truyê n và nhân vật đến những thay đôi, bước ngoă t một cách tư nhiên nhất. Vì ̣ ̣ vâ y,tô chức hê ̣ thống sư kiện cũng thê hiện tài năng của tác giả. ̣ Sư kiê ̣n lai được tạo thành bởi các tình tiết. Từ điển thuật ngữ văn học định nghĩa: Tình tiết là “diễn biến của cốt truyện, đơn vị của hành đô ̣ng trong tác phẩm tự sự, kịch, thể hiện một sự việc xảy ra trong một khoảng thời gian, không gian có thể xác định được” [4, tr344]. Vâ ̣y nên, tìm hiêu tình tiết ngẫu nhiên là tìm hiêu trật tư làm nên diễn biến của sư kiê ̣n. Tình tiết ngẫu nhiên là tình tiết được tác giả lựa chọn đê gây bất ngờ và tao ra một sư kiện mới. Do đó, nghiên cứu yếu tố ngẫu nhiên trong xây dưng cốt truyê ̣n là tìm hiêu các sư kiê ̣n, tình tiết được sắp đặt một cách ngẫu nhiên nhằm thê hiện nội dung tác phẩm theo đúng dụng ý nghê ̣ thuật của tác giả. Như đa viết ở trên A.L.Xlônhimxki trong công trình nghiên cứu của mình đa nhâ ̣n thấy ý nghĩa của tính phi logic trong lời tác giả, đối thoại và cốt truyê n đó là viê ̣c tạo ra tính trào lộng bằng cách phá vỡ mối liên hê ̣ nhân – ̣ quả. Như vâ ̣y, có thê hiểu cốt truyê ̣n ngẫu nhiên là sư thay đôi trâ ̣t tư sắp xếp các sư kiê ̣n, tình tiết không theo logic thông thường nhằm tao ra những biến cố, bất ngờ có tính chất bước ngoă ̣t trong số phận nhân vật. Ngẫu nhiên trong cốt truyê ̣n là sư phá vỡ trâ ̣t tư thông thường, không tuân thủ mối quan hê ̣ nhân quả B xảy ra do A mà chi là B xảy ra sau A. Hoă ̣c đơn giản có thê hiểu là khi một sư viê c đang diễn ra thì sư viê ̣c khác xen vào. Vì vâ ̣y, không thê không ̣ nhắc đến vai trò của những sư kiện, tình tiết trong cấu trúc tác phẩm. Mô hình cốt truyê ̣n truyền thống là một chuỗi các sư kiê n được sắp xếp ̣ theo trật tư của thời gian với quan hê ̣ nhân quả đâ ̣m nét giưa các sư kiện. Còn theo quan niê ̣m mới sư kiện không còn là một yếu tố độc tôn đê cấu thành cốt truyê ̣n nữa mà còn nhiều yếu tố khác như: kí ức, giấc mơ, tâm trang… Yếu tố ngẫu nhiên xuất hiê n rất nhiều trong các tác phẩm của Gogol nói ̣ chung và Tập truyện Pêtecbua nói riêng. Masinxki trong công trình nghiên cứu có tên Thế giới nghệ thuật của Gogol cũng nhâ n định: “Cấu trúc nghệ ̣ thuật của Tập truyện Pêtecbua dựa trên những biến cố kì quặc, khác thường”. Đối chiếu vào Tập truyện Pêtecbua ta đi tìm hiêu yếu tố ngẫu nhiên trong tô chức cốt truyện qua các tình tiết, sư kiện(gặp gỡ ngẫu nhiên, trùng hợp ngẫu nhiên), các yếu tố kì ảo (giấc mơ, ảo giác..) và tình tiết phi lí, la lùng, kì quặc. 1.1.1. Gặp gỡ ngẫu nhiên Giáo trình Lí luận văn học, Tâ p 2 do Hà Minh Đức chủ biên có viết: ̣ “Lấy riêng một việc gặp gỡ ma nói thì bất cứ đâu, các nhân vật không gặp gỡ nhau thì không thể sinh chuyện, sinh cảm xúc, sinh quan hệ. Nhưng gặp ở đâu, gặp như thế nao, trong tình huống nao la cả một sự sáng tạo độc đáo ma ở mỗi tác phẩm, mỗi nhân vật một khác” [3, tr165]. Theo đó, Gogol đa lưa chọn những tình tiết độc đáo, tác giả đê cho nhân vâ ̣t của mình gă p gỡ nhau ̣ hoàn toàn ngẫu nhiên, tình cờ và đầy thú vị. Trong Tập truyện Pêtecbua có nhiều cuộc gặp gỡ bất ngờ tạo ra nhiều thay đổi trong cuộc đời nhân vâ ̣t. Trong truyê ̣n ngắn Đại lộ Nevxki, gặp gỡ ngẫu nhiên là cuộc gặp gỡ giưa người họa sĩ Pixcarev với cô gái tóc nâu xinh đẹp. Cuộc gặp gỡ tình cờ này diễn ra trên đại lộ Nevxki. Không có cuộc gă ̣p gỡ nào là vô nghĩa cả, dù là gặp gỡ ngẫu nhiên, bất ngờ. Ban đầu, họa sĩ trẻ chi định ngắm nhìn cô nàng đẹp như “Bianca” nhưng sau đó chàng “bất giác rảo bước” không nghĩ gì đến việc cô gái có chú ý đến mình hay không. Bất ngờ, người con gái quay lại phía chàng làm lộ ra những nét xinh đẹp tuyê ̣t trần làm Pixcarev ngập chìm trong những run rẩy, hồi hộp rồi dần như vô thức: “không nghe, không thấy, ma cũng không biết mình đang lam gì nữa” [5, tr272]. Nhà văn Gogol đa vẽ ra cuộc gặp gỡ ngẫu nhiên đầy tư nhiên, thú vị ngay ở đầu tác phẩm. Độc giả tò mò và chờ đợi kết quả của cuộc gă ̣p gỡ đầy hứa hẹn này. Và thưc sư cuộc gặp gỡ này là sư khởi đầu cho hàng loạt biến cố có tính chất bước ngoă ̣t trong cuộc đời chàng họa sĩ trẻ. Ban đầu, dưới cái nhìn lang man và có phần ngây thơ họa sĩ tưởng tượng ra một viễn cảnh tươi đẹp cho tương lai hai người – một cảnh sống giản dị mà tình nghĩa: chồng vẽ tranh, vợ ngồi canh khuyến khích và khâu vá… Nhưng càng tiếp xúc với cô gái thì hiê ̣n thực phu phàng càng được khắc họa một cách sâu sắc hơn: “Tôi đâu có phải một ả thợ khâu hoặc ả thợ giặt ma phải đi lam!” [5, tr219]. Cuối cùng, vì không chịu được hiện thực này nhân vâ ̣t tìm quên trong nha phiến và kết cục là cái chết trong vô thức đầy đau đớn: “Xác anh nằm sõng sượt trên mặt đất, cổ họng bị cắt đứt, con dao cạo đẫm máu quăng trên sàn nha…nét mặt rúm ró va đôi cánh tay co quắp…” [5, tr292]. Song hành với cuộc gặp gỡ giữa họa sĩ và cô gái tóc nâu, trên đại lộ Nevxki còn diễn ra cuộc gặp gỡ ngẫu nhiên giữa trung úy Piragov với người vợ thợ thủ công Đức. Qua tình tiết ngẫu nhiên đó, tính cách của nhân vâ ̣t dần dần được hé lộ. Tên trung úy lì lợm theo đuổi người thiếu phụ dù biết cô đa có chồng. Và khi bị chồng cô ta là Sille phát hiê ̣n, Piragov vẫn tỏ ra khoái chí, hắn coi viê ̣c theo đuổi phụ nư có chồng là chiến công và còn đem khoe với các sĩ quan khác. Ngay cả khi bị từ chối hắn vẫn lì lợm, hành động lỗ mang. Khi bị lăng nhục, thoat đầu tiên hắn vô cùng tức giận nhưng cơn tức tan biến ngay sau khi hắn ăn hết hai chiếc bánh ngọt và đọc tờ “Con ong phương Bắc”. Tình tiết ngẫu nhiên gă ̣p gỡ còn góp phần hình thành một mạch truyê ̣n song song. Cả hai người cùng theo đuổi người đẹp và cùng nhâ ̣n về kết cục không như ý. Nhưng ở đây kết thúc của hai nhân vâ ̣t có sư tương phản với nhau, nếu như chàng họa sĩ chết vì lí tưởng không dung hòa với hiê ̣n thưc thì tên trung úy lai quay về với những buổi tiệc tùng, vu hội và quên hẳn chuyê ̣n mình đa bị lăng nhục ra sao. Một kẻ chết vì không chấp nhâ n được hiện thực, ̣ kẻ kia sống nhưng cũng như “linh hồn chết” vì sống vô nghĩa. Tác giả đa thiết lâ ̣p hai cuộc gặp gỡ ngẫu nhiên trên cái nền của đại lộ Nevxki đầy hoa lê ̣ với mục đích mở đầu cho những nghịch lí, những điều nưc cười sắp xảy ra với cuộc đời hai nhân vâ ̣t. Yếu tố ngẫu nhiên góp phần phát triển mach truyê ̣n và tao ra bước ngoặt trong cuộc đời nhân vâ ̣t. 1.1.2. Trùng hợp ngẫu nhiên Trong Tập truyện Pêtecbua rất nhiều sư kiê ̣n, tình tiết ngẫu nhiên xảy ra trùng hợp với nhau. Trong Bức chân dung, giữa lúc người họa sĩ nghèo không còn một xu dính túi vì số tiền cuối cùng được họa sĩ dùng vào viê ̣c mua bức chân dung kì quái thì chủ nhà cùng cảnh sát lai đến đòi tiền nhà. Tình cờ và bất ngờ, khi viên cảnh sát xem xét những bức tranh của họa sĩ thì gói tiền vàng rơi ra. Tình tiết trùng hợp ngẫu nhiên này đa làm thay đôi cuộc đời họa sĩ nghèo của chúng ta, khiến họa sĩ đi chê ch đường với nghê ̣ thuật chân chính và trở thành ̣ một người quay cuồng vì danh vọng, nét vẽ sáo mòn vì thị hiếu tầm thường của bọn quý tộc – khách hàng của y. Sư trùng hợp ngẫu nhiên còn xuất hiện trong phần thứ hai của Bức chân dung phần họa sĩ trẻ kê về nguồn gốc của bức tranh và nguyên mẫu của nó. Họa sĩ B - người con của họa sĩ đa sáng tạo ra bức chân dung kì quái đa kê về câu chuyê n người cha của anh ta vẽ bức chân dung tên cho vay nă ̣ng lai. Sư ̣ trùng hợp xảy ra khi họa sĩ có ý định vẽ một họa phẩm về ác quỷ thì ý nghĩ lấy nguyên mẫu là tên cho vay chợt xuất hiê ̣n: “Mình phải dùng hắn để vẽ quỷ sứ mới được” [6, tr214]. Và thế là họa sĩ bắt tay vào vẽ thì la thay “tên cho vay lai ghê tởm” xuất hiện, trùng hợp ngẫu nhiên vì hắn đến với mục đích muốn họa sĩ vẽ cho mình một bức chân dung. Sư trùng hợp tình cờ này khiến nhân vật không còn phân vân mà đi ngay đến quyết định bằng lòng vẽ bức tranh: “Cang tốt. Hắn tự ý lại xin được lam quỷ trên bức tranh của mình” [5, tr215]. Tuy nhiên, khi bắt tay vào vẽ những nét vẽ đầu tiên, họa sĩ đa cảm thấy sức manh ghê gớm mà đầy ma quỷ: “Sức mạnh gì ma như ma quỷ! Chỉ vẽ cho hơi đúng thôi thì hắn cũng có vẻ nhấp nhỏm nhảy ra khỏi tranh rồi!” [5, tr215]. Và khi tập trung bút lưc vẽ cái că ̣p mắt chói lọi tinh thần họa sĩ liền cảm thấy một sức nặng kì dị đè lên tâm hồn mình. Hốt hoảng, họa sĩ quyết định ngừng vẽ dù tên cho vay van nài người bằng những lời kì la rằng nếu nét mă ̣t hắn được vẽ đúng thì hắn sẽ có thê sống sót. Cũng từ đó tính tình họa sĩ thay đổi hoàn toàn, bỗng trở nên sầu muộn, ưu tư, ghen ghét, đố kị. Từ sư trùng hợp ngẫu nhiên đến quyết định vẽ bức chân dung ma quái đa đem đến hàng loat đổi thay trong cuộc đời họa sĩ đồng thời giúp ông nhận