Tài liệu Cảm hứng và giọng điệu trong thơ nguyễn minh khiêm

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM –––––––––––––––––––––––– NGUYỄN VĂN HIỆP CẢM HỨNG VÀ GIỌNG ĐIỆU TRONG THƠ NGUYỄN MINH KHIÊM LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ, VĂN HỌC VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM THÁI NGUYÊN - 2020 ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM –––––––––––––––––––––––– NGUYỄN VĂN HIỆP CẢM HỨNG VÀ GIỌNG ĐIỆU TRONG THƠ NGUYỄN MINH KHIÊM Ngành: Văn học Việt Nam Mã ngành: 8.22.01.21 LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ, VĂN HỌC VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM Người hướng dẫn khoa học: TS. NGUYỄN KIẾN THỌ THÁI NGUYÊN - 2020 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu trích dẫn đều có nguồn gốc rõ ràng. Các kết quả nghiên cứu trong luận văn đều trung thực và chưa từng được công bố ở bất kỳ công trình nào khác. Tác giả luận văn Nguyễn Văn Hiệp i LỜI CẢM ƠN Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn chân thành và sâu sắc tới thầy giáo hướng dẫn là TS Nguyễn Kiến Thọ - người đã tận tình hướng dẫn, động viên, tạo điều kiện tốt nhất cho tôi trong suốt quá trình thực hiện luận văn. Tôi xin chân thành cảm ơn các thầy cô giáo, cán bộ khoa Ngữ văn, khoa Sau đại học Trường Đại học Sư phạm Thái Nguyên, nhà thơ Nguyễn Minh Khiêm đã tạo điều kiện, giúp đỡ tôi trong quá trình học tập, nghiên cứu và hoàn thành luận văn. Tôi vô cùng cảm ơn sự quan tâm và ủng hộ của gia đình, bạn bè, đồng nghiệp. Đó chính là nguồn động viên tinh thần rất lớn để tôi theo đuổi và hoàn thành luận văn. Thái Nguyên, ngày ….. tháng 6 năm 2020 Tác giả luận văn Nguyễn Văn Hiệp ii MỤC LỤC Lời cam đoan ........................................................................................................ i Lời cảm ơn ........................................................................................................... ii Mục lục ............................................................................................................... iii MỞ ĐẦU ............................................................................................................. 1 1. Lí do chọn đề tài .............................................................................................. 1 2. Lịch sử vấn đề .................................................................................................. 2 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ................................................................... 5 4. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu .................................................................. 6 5. Phương pháp nghiên cứu ................................................................................. 6 6. Đóng góp của luận văn .................................................................................... 7 7. Cấu trúc của luận văn ...................................................................................... 8 Chương 1: THƠ NGUYỄN MINH KHIÊM TRONG NỀN THƠ VIỆT NAM HIỆN ĐẠI ................................................................................................ 9 1.1. Một số vấn đề thơ Việt Nam đương đại từ sau 1986.................................... 9 1.2. Nhà thơ Nguyễn Minh Khiêm .................................................................... 12 1.2.1. Vài nét về tiểu sử và con người ............................................................... 12 1.2.2. Hình trình sáng tác và quan niệm nghệ thuật .......................................... 14 Tiểu kết chương 1 .............................................................................................. 22 Chương 2: CẢM HỨNG NGHỆ THUẬT TRONG THƠ NGUYỄN MINH KHIÊM ................................................................................................. 23 2.1. Khái niệm về cảm hứng và cảm hứng trong thơ ........................................ 23 2.1.1. Khái niệm cảm hứng................................................................................ 23 2.1.2. Cảm hứng trong thơ ................................................................................. 24 2.2. Một số cảm hứng nghệ thuật trong thơ Nguyễn Minh Khiêm ................... 26 2.2.1. Cảm hứng ngợi ca khi viết về làng và dòng sông quê hương ................. 26 2.2.2. Cảm hứng thiêng liêng khi viết về người Mẹ.......................................... 35 iii 2.2.3. Cảm hứng ám ảnh, suy tư khi viết về chiến tranh ................................... 41 Tiểu kết chương 2 .............................................................................................. 52 Chương 3: GIỌNG ĐIỆU NGHỆ THUẬT TRONG THƠ NGUYỄN MINH KHIÊM ................................................................................................. 53 3.1. Khái niệm về giọng điệu và giọng điệu nghệ thuật trong thơ .................... 53 3.1.1. Khái niệm giọng điệu .............................................................................. 53 3.1.2. Giọng điệu nghệ thuật trong thơ .............................................................. 54 3.2. Một số giọng điệu nghệ thuật trong thơ Nguyễn Minh Khiêm .................. 55 3.2.1. Giọng điệu ngợi ca, tự hào ...................................................................... 55 3.2.2. Giọng điệu đồng cảm, sẻ chia.................................................................. 62 3.2.3. Giọng điệu "giải mã", tự vấn cá nhân...................................................... 72 Tiểu kết chương 3 .............................................................................................. 78 KẾT LUẬN....................................................................................................... 79 TÀI LIỆU THAM KHẢO............................................................................... 82 iv MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài 1.1. Công cuộc đổi mới của Đảng được khởi xướng năm 1986 ở nước ta là sự kiện chính trị và xã hội quan trọng, kích hoạt sự đổi mới văn học, trong đó, có sự khởi sắc và lên ngôi của tất cả các thể loại văn học, mà thơ được xem là thể loại xung kích, tiên phong, tạo bước ngoặt chuyển mình của đời sống xã hội và đời sống văn học. Để tạo nên diện mạo của nền thơ ca Việt Nam đương đại, cần có cả một quá trình với sự đóng góp của nhiều thế hệ, nhiều tác giả. Họ đã làm nên dòng chảy đầy sức sống sáng tạo và đa dạng của nền thơ đương đại. Có một Nguyễn Quang Thiều đã tạo nên từ - trường - thơ mới; một Mai Văn Phấn đang hành trình tới bến bờ cách tân; một Nguyễn Việt Chiến đang cố tìm tòi và làm mới thơ trên cái nền của bản sắc thơ Việt; một Nguyễn Bình Phương trong cõi thơ lạ với dạng thức mới kỳ ảo của ngôn ngữ thơ; một Đỗ Minh Tuấn lập trình thơ bằng những suy tưởng mới; một Inrasara cất cánh từ văn hoá Chăm sang chân trời mới; một Thảo Phương luôn khát vọng đổi mới thơ .... Nguyễn Minh Khiêm, thuộc lớp nhà thơ không còn trẻ nhưng cũng đầy nhiệt huyết cách tân và đã có những thành tựu. 1.2. Nhà thơ Nguyễn Minh Khiêm có một khối lượng sáng tác hết sức phong phú và đa dạng. Những ngày đầu cầm bút, ông viết nhiều thể loại văn học khi thì viết kí, khi thì làm thơ, khi thì sáng tác truyện ngắn và cả tiểu thuyết nên thành công không nhiều. Phải đến khi ông chuyển hẳn sang sáng tác thơ thì đã gặt hái khá nhiều thành công, cùng với thơ ông cũng khá thành công về trường ca. Ông trở thành hội viên thơ của Hội nhà văn Việt Nam cũng từ những thành công ấy. 1.3. Thơ Nguyễn Minh Khiêm luôn quan tâm đến hiện thực đời sống và con người. Nhiều tác phẩm của nhà thơ phản ánh hiện thực của đất nước và con người, bàn về nhiều vấn đề đa dạng của hiện thực hướng tới đời thường, với số 1 phận cá nhân. Đây là những đổi mới trong quan niệm về hiện thực và cách nhìn nhận về con người trong tư duy nghệ thuật của nhà thơ. Chính sự chuyển biến sâu sắc như vậy đã giúp Nguyễn Minh Khiêm có được sức sáng tạo bền bỉ và có những đóng góp cho nền thơ ca Việt Nam đương đại. Vì lẽ đó, chúng tôi mạnh dạn nghiên cứu “Cảm hứng và giọng điệu trong thơ Nguyễn Minh Khiêm” làm đề tài luận văn của mình. 2. Lịch sử vấn đề Ngòi bút tài ba và khối lượng tác phẩm mà nhà thơ Nguyễn Minh Khiêm đã cho ra mắt bạn đọc đã khẳng định thế đứng vững chãi của mình trên nền thi ca Việt Nam. Một nhà thơ luôn song hành cùng công cuộc cách mạng của đất nước, ông có tầm tư tưởng, có bản lĩnh của người chiến sĩ và có tài hoa trong nghệ thuật thi ca. Thơ của Nguyễn Minh Khiêm đã thu hút sự quan tâm nghiên cứu, đánh giá, nhận diện của khá đông đảo bạn đọc cũng như đồng nghiệp và các nhà nghiên cứu - phê bình. Đánh giá chung về nhà thơ Nguyễn Minh Khiêm, PGS.TS Hỏa Diệu Thúy nhận xét “Trong làng thơ xứ Thanh, Nguyễn Minh Khiêm hiện đang là cái tên nổi bật. Không phải hiện tượng đột xuất, cây "thơ" Nguyễn Minh Khiêm ngày càng tỏa bóng bởi bộ rễ bám rất chắc và cần cù chắt chiu mỡ màu từ mảnh đất xứ Thanh quê hương. Với hơn hai mươi năm cầm bút, Nguyễn Minh Khiêm đã cho ra mắt 8 tập thơ dày dặn, 3 tập truyện, một tiểu thuyết và một tập ký (in chung), ấy là chưa kể còn hàng trăm bài thơ chưa in (!). Nguyễn Minh Khiêm nhiều lần được vinh danh ở các giải văn chương: giải nhất cho tập thơ Giải Mã của UBTQ Liên hiệp các Hội Văn học Nghệ thuật Việt Nam năm 2012; nhiều lần đoạt giải nhất, nhì trong các cuộc thi thơ do các báo và tạp chí tổ chức, 5 lần đoạt giải trong các cuộc thi truyện kí... Nguyễn Minh Khiêm đã và đang bộc lộ nội lực của một cây bút lớn”. Bàn về nội dung, chủ đề thơ, Nguyễn Văn Bảy trong bài “Cây thơ” Nguyễn Minh Khiêm có viết: “Thơ Nguyễn Minh Khiêm (bài lẻ hay bài dài), 2 đều xây dựng trên bốn chủ đề: 1.Tu thân đức tin (lập ngôn) làm người tử tế. 2. Tình yêu làng quê non nước cụ thể của người thơ. 3. Thơ viết về Mẹ (mẹ của riêng anh). 4. Và sau cùng, thơ về chiến tranh, với một cách nhìn của người lính, một cách nhìn nhân bản” [6]. Nhân kỉ niệm 60 năm ra số đầu tiên, Tạp chí Văn nghệ Quân đội đã trao giải Cuộc thi thơ 2015-2016. Có trên 700 tác phẩm của hơn 200 tác giả. “Các tác phẩm đã tập trung vào mảng đề tài thế sự, quân đội, lịch sử, chiến tranh, những giá trị truyền thống và những đổi thay đi lên của đất nước trong thời kì mới. Những tác phẩm thơ góp mặt trong cuộc thi, bên cạnh việc ngợi ca vinh quang của đất nước, cũng nhắc nhớ về những hi sinh mất mát của dân tộc, của gia đình, cá nhân (những người mẹ, người vợ, người con…) trong hai cuộc chiến tranh bảo vệ Tổ quốc. (…). Góp mặt tại cuộc thi, Nhà thơ Nguyễn Minh Khiêm vinh dự khi được “BTC đã quyết định trao một giải Nhất cho tác giả Nguyễn Minh Khiêm với chùm bài: Đối thoại ở rừng; Xin về nhận lại; Nhận hoa” [55]. Như vậy, Có thể nhận thấy sức sống mạnh mẽ của dòng cảm hứng này trong thơ trên Tạp chí Văn nghệ Quân đội nói riêng và thơ Việt đương đại nói chung. Đánh giá về tác phẩm “Nhận hoa” mới đạt giải của nhà thơ, Viên Lan Anh viết “Toàn bộ bài thơ là nỗi xót thương vô hạn những liệt sĩ đã ngã xuống vì hòa bình, độc lập dân tộc và những người đã mất đi một phần nhân dạng, tính dạng mình qua cuộc chiến tranh. (…). Nhà thơ Nguyễn Minh Khiêm đã viết như trong cơn mộng du đau đớn của chính mình về “nỗi buồn chiến tranh” khiến người còn sống luôn đau đáu vọng nhớ người đã khuất. Hơn thế, tác giả còn khẳng định đó là món nợ ba sinh mà người còn sống phải trả bằng cách này hay cách kia, sao cho xứng đáng với máu thịt những thanh tân đã ngã giữa chiến trường cho hồi sinh Tổ Quốc” [1]. Gần hai mươi tập thơ đã xuất bản là nỗ lực sáng tạo không ngừng nghỉ của Nguyễn Minh Khiêm. Mỗi tập thơ được xuất bản, luôn được độc giả đón 3 nhận. Tác giả Đỗ Xuân Thu trong bài Cụng ly say cùng Nguyễn Minh Khiêm, nhận xét về tập thơ “Đây là tập thơ lục bát nhuần nhuyễn, dày dặn (121 bài, 166 trang) (..). Ngỡ là cũ (kể cả về thời gian ra sách và thể loại thơ lục bát - ấy vậy mà mỗi lần đọc lại cho tôi thêm một lần khám phá nội dung, nghệ thuật, bút pháp, ngôn ngữ, hình ảnh mới. Trên cái nền truyền thống của quốc hồn thơ dân tộc, “Cụng ly” mới mẻ, hiện đại cả về cách nghĩ, cách cảm, cấu tứ, riêng, chung, tâm trạng, nỗi niềm, thời cuộc... Tất cả cứ hiện lên lung linh. Nguyễn Minh Khiêm đã cháy hết mình, cháy tận cùng bằng thể thơ tinh hoa của dân tộc để rồi từ đó, ông làm cho người đọc bị hết cái lạ này đến cái lạ khác cuốn hút, chinh phục. Tâm hồn ông thăng hoa. Thơ ông kết trái, tỏa hương, lọc lõi, tinh túy" [53]. Còn tác giả Nguyễn Minh Thúy nhân đọc tập thơ “Giải mã” có nhận định: “Tập Giải mã có hơn 60 bài thơ, được trình bày khá đơn giản. Thế nhưng, trái với vẻ ngoài khiêm tốn đó, mỗi một trang thơ khi được lật giở ra lại như chứa đựng cả một suối nguồn ngôn từ, chữ nghĩa. Suối nguồn ấy không ngừng tuôn chảy dào dạt, mát trong, để Nguyễn Minh Khiêm chở con đò sáng tạo đi giải mã cuộc đời, giải mã chính mình với những góc nhìn mới lạ và sâu sắc” [54]. Nhận định về những sáng tạo nghệ thuật của Nguyễn Minh Khiêm, Giáo sư, viện sĩ Hồ Sĩ Vịnh nhân đọc bài thơ “Chị” của nhà thơ. Ông đánh giá “Một bài thơ phá thể: thơ tự do hay thơ - văn xuôi không quan trọng. Điều quan trọng là nhà thơ đã tạc chân dung cao cả và thánh thiện người phụ nữ Việt Nam bằng món quà vô giá của cảm hứng sáng tạo. Biệt tài của đoạn thơ là sự vận dụng những cụm từ bắt nguồn từ trong thành ngữ dân gian dùng “bắt buộc” để lập vần, nói lên tính hài hòa của câu thơ. Đó là sáng tạo chứ không bắt chước, không lặp lại người [52]. Tác giả Nguyễn Hải trong bài "Dã ngoại" cùng Nguyễn Minh Khiêm đánh giá. "Bên cạnh những bài được viết theo các thể thơ truyền thống như lục bát, tứ tuyệt…thì nhiều bài trong “dã ngoại” được thể nghiệm bằng lối viết mới, thể 4 thơ tự do, phóng túng không bị gò bó về niêm luật hay câu chữ, chính lựa chọn này đã cho nhà thơ nhiều đất diễn hơn, và bức tranh thơ “dã ngoại” nhiều màu sắc hơn, những câu truyện bằng thơ nhiều sức gợi và ám ảnh bởi cách xây dựng hình ảnh một cách chỉn chu và thông minh của nhà thơ. Chính điều này đã nâng tầm của nhà thơ và của “dã ngoại” trong lòng người đọc bởi sự đa dạng và nhiều màu sắc" [51]. Như vậy, các tác giả trên đã đánh giá khái quát về những sự nghiệp thơ ca của Nguyễn Minh Khiêm tập trung ở hai phương diện giá trị nội dung và nghệ thuật. Điều đó góp phần khẳng định Nguyễn Minh Khiêm là một nhà thơ có sức sáng tạo lâu bền và có những đóng góp cho nền thơ ca Việt Nam hiện đại. Qua khảo sát, chúng tôi chưa thấy có bài viết, công trình nghiên cứu nào đi sâu khám phá, tìm hiểu một cách toàn diện, hệ thống về thơ Nguyễn Minh Khiêm. Vì vậy, chúng tôi lựa chọn nghiên cứu đề tài “Cảm hứng và giọng điệu trong thơ Nguyễn Minh Khiêm” để có cái nhìn bao quát về quá trình sáng tác văn chương của Nguyễn Minh Khiêm. Trên cơ sở đó, người viết mong góp một phần tiếng nói của mình cùng với các bài viết, đánh giá, nghiên cứu đã có để tiếp tục khẳng định đầy đủ, sâu sắc hơn về sự nghiệp thơ ca của Nguyễn Minh Khiêm. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Lựa chọn đề tài này, chúng tôi xác định đối tượng nghiên cứu là những nét đặc sắc trên phương diện Cảm hứng và giọng điệu nghệ thuật trong thơ Nguyễn Minh Khiêm. Từ đó, luận văn chỉ ra thành công, hạn chế và đóng góp của thơ Nguyễn Minh Khiêm với thơ ca Việt Nam hiện đại nói chung. 3.2. Phạm vi nghiên cứu Phạm vi nghiên cứu của luận văn này là những sáng tác của Nguyễn Minh Khiêm đã được xuất bản: 5 Biển khát (Nxb Thanh Hoá. 1994), Dòng sông không ngủ (Nxb Thanh niên. 1994), Đằng sau mặt trời (Nxb Thanh Hoá. 1996), Chim Yến làm tổ (Nxb Văn hoá Dân tộc. 1998), Làng tôi không có tượng (Nxb Thanh Hoá. 2000), Khoảng lặng trong cánh cổng (Nxb Văn học. 2004), Một góc phù sa (Nxb Hội nhà văn. 2007), Vết thương đá (Nxb Văn học. 2009), Giải mã (Nxb Thanh Hoá. 2011), Cánh đồng nhiều hướng gió (Nxb Thanh Hoá. 2013), Cụng ly (Nxb Hội nhà văn. 2014), Vườn thơ năm nhà (In chung- Nxb Hội nhà văn. 2017), Dã ngoại (Nxb Thanh Hoá. 2018), Muối (Nxb Hội nhà văn. 2019). Ba mươi tháng Tư (Nxb Lao động. 2017), Hát nơi cửa sóng (Nxb Quân đội. 2018). Ngoài ra, chúng tôi còn khảo sát, nghiên cứu một số thơ và trường ca hiện đại của các tác giả khác để có cái nhìn đối sánh. 4. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 4.1. Mục đích nghiên cứu Nghiên cứu đề tài “Cảm hứng và giọng điệu trong thơ Nguyễn Minh Khiêm”, luận văn nhằm chỉ rõ sự phong phú đa dạng và mạch vận động của tư duy nghệ thuật trong thơ Nguyễn Minh Khiêm. Đồng thời, qua việc nghiên cứu đề tài, chúng tôi muốn khẳng định vị trí cũng như những đóng góp của thơ Nguyễn Minh Khiêm đối với thơ ca Việt Nam hiện đại nói chung. 4.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Luận văn tập trung nghiên cứu hai khía cạnh quan trọng là cảm hứng và giọng điệu nghệ thuật, qua đó làm rõ những giá trị về nội dung cũng như những giá trị về nghệ thuật của thơ Nguyễn Minh Khiêm, đồng thời chỉ ra được cá tính sáng tạo, vị trí và những đóng góp, mặt thành công và mặt hạn chế của thơ Nguyễn Minh Khiêm. 5. Phương pháp nghiên cứu Để thực hiện đề tài này, chúng tôi sử dụng một số phương pháp nghiên cứu chính sau: 6 - Phương pháp phân tích, tổng hợp: Đây được xác định là phương pháp chủ đạo của đề tài. Trên cơ sở phân tích những tập thơ đã được chọn làm đối tượng nghiên cứu, chúng tôi sẽ tổng hợp để chỉ ra những đặc điểm nội dung và nghệ thuật trrong thơ Nguyễn Minh Khiêm. - Phương pháp hệ thống: Là một trong những yếu tố cấu thành chỉnh thể tác phẩm. Sử dụng phương pháp này giúp cho việc tìm hiểu hiện thực và con người trong thơ Nguyễn Minh Khiêm đạt đến cái nhìn sâu sắc và toàn diện hơn. - Phương pháp thống kê, phân loại: Chúng tôi sử dụng phương pháp khảo sát - thống kê những biểu tượng tiêu biểu trong một số tập thơ của Nguyễn Minh Khiêm để từ đó tìm hiểu thấu đáo hơn về nội dung và nghệ thuật trong sáng tác của nhà thơ. - Phương pháp nghiên cứu tác giả, tác phẩm văn học. - Phương pháp nghiên cứu thi pháp văn chương: Để khảo sát những vấn đề có tính quy luật nói chung của nghệ thuật thơ ca, những vấn đề mang tính quan niệm để từ đây chỉ ra những đặc trưng tiêu biểu của thơ Nguyễn Minh Khiêm. - Phương pháp lịch sử xã hội: Đặt đối tượng nghiên cứu trong tiến trình lịch sử để xem xét quá trình sáng tác qua các thời kỳ khác nhau của Nguyễn Minh Khiêm, chỉ ra sự vận động, chuyển đổi tư tưởng cũng như quan niệm và phương thức biểu hiện, từ đó tìm hiểu những đóng góp riêng về phản ánh hiện thực và con người trong sáng tác của Nguyễn Minh Khiêm đối với văn học dân tộc. 6. Đóng góp của luận văn Đây là công trình nghiên cứu đầu tiên khảo sát, phân tích, đánh giá toàn bộ sự nghiệp sáng tác, đồng thời cũng đi vào những vấn đề quan trọng và nổi bật trong thơ của nhà thơ Nguyễn Minh Khiêm (cụ thể: cảm hứng và giọng điệu nghệ thuật). Từ đó, khẳng định thành tựu, đóng góp cũng như hạn chế của thơ Nguyễn Minh Khiêm khi đặt trong tương quan với nền thơ Việt Nam hiện đại nói chung. 7 7. Cấu trúc của luận văn Ngoài phần Mở đầu, Kết luận và phần Tài liệu tham khảo, Nội dung của luận văn gồm ba chương: Chương 1: Thơ Nguyễn Minh Khiêm trong nền thơ Việt Nam hiện đại. Chương 2: Cảm hứng nghệ thuật trong thơ Nguyễn Minh Khiêm. Chương 3: Giọng điệu nghệ thuật trong thơ Nguyễn Minh Khiêm. 8 Chương 1 THƠ NGUYỄN MINH KHIÊM TRONG NỀN THƠ VIỆT NAM HIỆN ĐẠI 1.1. Một số vấn đề thơ Việt Nam đương đại từ sau 1986 Từ sau Đại hội VI của Đảng (1986), nhu cầu đổi mới văn học đã dần trở thành đòi hỏi chung của cả giới sáng tác, lí luận phê bình lẫn công chúng. Tư duy nghệ thuật đổi mới, buộc phải đổi mới toàn diện các quan niệm về lý luận và mỹ học cũng như về công chúng văn học. Đường lối mở cửa, hội nhập quốc tế của Đảng đã tạo cơ hội mở rộng giao lưu văn hóa, văn học giữa nước ta với các nước trên thế giới, đặc biệt với Phương Tây. Nhờ vậy mà nhiều trào lưu, khuynh hướng và lí luận nghệ thuật hiện đại của thế giới đã được giới thiệu ở Việt Nam, tác động tích cực đến nền văn học nước nhà. Trong bối cảnh chung đó, văn học nói chung, thơ ca nói riêng không thể không bị tác động từ nhiều phía và diễn ra theo quy luật của chính nó. Thơ ca đã nhanh chóng chuyển mình để đáp ứng nhu cầu phản ánh những hiện thực mới của đất nước và con người trong tính chân thật, cụ thể và tính nhân văn, nhân ái đa dạng, sinh động. Về nội dung, thơ đã có sự dịch chuyển từ đề tài chiến tranh sang thế sự, đời tư, những góc khuất, trăn trở của đời sống thường nhật đã đi vào thơ ca. Về cảm hứng, thơ đã có bước chuyển từ cảm hứng ngợi ca là âm hưởng chủ đạo sang cảm hứng suy tư, chiêm nghiệm. Và những đổi mới về thi pháp cũng được các nhà thơ đương đại đặc biệt chú ý. Những biểu hiện sinh động và đa dạng ấy của thi ca được diễn ra liên tục trong tính kế thừa và cách tân ở từng giai đoạn với từng quan niệm nghệ thuật về hiện thực và con người cũng như các phương thức thể hiện cách tân đa dạng của chúng. Từ sau 1986, nền thơ Việt Nam hội tụ nhiều thế hệ nhà thơ giàu nhiệt huyết sáng tạo. Các thế hệ nhà thơ trong cuộc đại đoàn viên lần này đa dạng, đa thanh và đa khu vực. Điều đặc biệt là các thế hệ sáng tác này, bằng kinh nghiệm và phong cách riêng, khuynh hướng riêng đã tạo ra sự đa thanh, phức 9 điệu cho tổng thể phong trào. Càng về sau, nhất là bước sang thế kỷ XXI, các khuynh hướng hiện đại chủ nghĩa được các thế hệ nhà thơ trẻ thế hệ 7X, 8X vận dụng và thể nghiệm bước đầu thành công, đem lại cho nền thơ những thông điệp thi ca mới mẻ. Chính sự đa dạng và đa thanh này tạo nên sự đa phong cách, đa thi pháp cho cả phong trào. Tinh thần đổi mới sau năm 1986 do Đảng khởi xứng đã thực sự tạo thành bệ phóng, thành cú hích cho mọi lĩnh vực của đời sống, trong đó có văn học. Văn nghệ sĩ đã nhạy bén thức nhận tinh thần đổi mới. Đó là sự cởi trói không chỉ trong tác động bề ngoài mà phải hiểu nó trong cấu trúc nội tại bên trong của từng nghệ sĩ, trong khát vọng được là mình trong sứ mệnh một nghệ sĩ, một công dân. Nhà thơ nhìn lịch sử và dân tộc, tổ quốc, quê hương, con người trong tinh thần nhân văn mới để không ngừng phát huy những giá trị văn hoá trầm tích trong quá khứ, để nó có cơ hội tái hiện trong tâm thức của con người hiện đại: “Tôi hát, tôi hát bài hát về cố hương tôi. Trong những chiếc tiểu sành đang xếp bên lò gốm. Một mai đây tôi sẽ nằm trong đó. Kiếp này tôi là người” (Nguyễn Quang Thiều). Thơ quay về với muôn mặt đời thường, với bộn bề xuôi ngược để yêu thương và căm giận, để đồng cảm và sẻ chia; để tự thoại và tự thú: “Em âu lo trước xa tắp đường mình. Trái tim đập những điều không thể nói. Trái tim đập cồn cào cơn đói. Ngọn lửa nào le lói giữa cô đơn?” (Xuân Quỳnh). Nhà thơ tự thoại với mình rồi sau đó quay về với tha nhân trong niềm nhân ái bao la: “Em trở về đúng nghĩa trái tim em. Là máu thịt đời thường ai chẳng có. Cũng ngừng đập lúc cuộc đời không còn nữa. Nhưng biết yêu anh cả khi chết đi rồi” (Xuân Quỳnh)... Sang đầu thế kỷ XXI đến nay, thơ đương đại đang trên mạch tiếp tục đổi mới quan niệm nghệ thuật về hiện thực và con người. Những thay đổi cơ cấu đời sống và những thiết chế xã hội theo cơ chế kinh tế thị trường, theo tinh thần hội nhập quốc tế cũng như những nhu cầu đổi mới, hiện đại hoá thơ ca… đã làm cho nhu cầu thể hiện tình cảm và quan hệ sống của con người cần có cách 10 tiếp cận và lí giải khác hơn. Những nhu cầu thể hiện cá tính càng trở nên gấp gáp và nhiều khi như một mode thời thượng. Các nhà thơ trẻ công khai thể hiện những nhu cầu này trong thơ một cách trần trụi, bạo liệt: “Em khoả thân trong chăn chờ chồng. Thèm mùi da thịt của anh/ Hai đầu ngực của em nóng ran” (Vi Thuỳ Linh). Họ nhìn cuộc sống và con người nhiều khi thông qua những ẩn dụ, nhân hoá, nhoè mờ để những nghĩa ẩn sâu hiện ra: “Em thì thầm muốn vuốt ve Huế thật khẽ. Nhưng lại sợ chạm vào nơi nhạy cảm nhất của cơ thể Việt Nam” (Phan Huyền Thư). Một số nhà thơ trẻ khác lại muốn đẩy sex lên thành tâm lý học đám đông, nhưng không thành công và phải chịu sự phê phán và hững hờ của người đọc. Nguyễn Hữu Hồng Minh, Ly Hoàng Ly, các nhà thơ trong nhóm Dự báo phi thời tiết… là những thể nghiệm không có kết quả mỹ mãn như họ mong muốn. Bên cạnh đó, những nhà thơ lớp 6X, 7X lại bình tĩnh thử nghiệm những cách tân ở tầm nghệ thuật và văn hoá cao hơn thì lại thành công đáng kể. Trường hợp Nguyễn Quang Thiều, Mai Văn Phấn, Nguyễn Quyến, Đặng Thân…là những nhà thơ cách tân đáng trân quý. Họ đã làm nên dòng chảy đầy sức sống sáng tạo và đa dạng của nền thơ đương đại. Cách tân thơ không phải là mục đích cuối cùng của thơ. Mục đích của thơ ca là truyền cảm, làm rung động lòng người. Gần đây, nhiều bài thơ viết về người mẹ, người chị Việt Nam với cảm hứng chân thật và giọng điệu mới lạ. Không thể kể hết những chiến công của những người phụ nữ thời hậu chiến. Giáo sư, viện sĩ Hồ Sĩ Vịnh tình cờ bắt gặp bài thơ dự thi của Nguyễn Minh Khiêm, bài “Chị”: “Chưa ai tạc tượng chị trong những ngày anh đi đánh giặc, một mình nuôi con, sóng cả, đò đầy, thân lươn, mình vạc, góc đường quê nhìn vẹt một phương trời!... Chị quên vừng trăng, chị quên giếng nước, quên mình là đàn bà... Chưa ai tạc tượng chị những năm tháng cuối cùng. Da nhăn vỏ đổ. Suốt ngày khói hương, Chiếc xe lăn xếp cạnh bàn thờ, Huân chương của Anh gắn đầy tay vịn!”. Ông đánh giá “Một bài thơ phá thể: thơ tự do hay thơ - văn xuôi không quan trọng. Điều quan trọng là nhà thơ đã 11 tạc chân dung cao cả và thánh thiện người phụ nữ Việt Nam bằng món quà vô giá của cảm hứng sáng tạo. Biệt tài của đoạn thơ là sự vận dụng những cụm từ bắt nguồn từ trong thành ngữ dân gian dùng “bắt buộc” để lập vần, nói lên tính hài hòa của câu thơ. Đó là sáng tạo chứ không bắt chước, không lặp lại người. Nhiều bài thơ tự nhận là thơ - văn xuôi, nhưng đọc lên nghe sao lổn nhổn, lủng củng” [58]. Thơ Việt Nam đương đại từ sau 1986 là một giai đoạn không dài so với những thời kỳ lớn đầy biến động của lịch sử, nhưng về mặt tiến trình thơ thì nó đã đi trọn một chu kì thi ca, đủ để nhận diện và đánh giá những thành tựu và hạn chế về thi pháp thể loại, thi pháp tác giả, thi pháp tác phẩm và thi pháp thời đại trên những yêu cầu lớn của giai đoạn văn học. 1.2. Nhà thơ Nguyễn Minh Khiêm 1.2.1. Vài nét về tiểu sử và con người Nhà thơ Nguyễn Minh Khiêm sinh ngày 7.5.1952 tại làng Thọ Lộc, xã Yên Trung, huyện Yên Định, tỉnh Thanh Hóa. Quê nhà thơ là vùng bán sơn địa nằm ở phía Bắc huyện Yên Định phong cảnh hữu tình, thơ mộng, mây in dáng núi, dòng sông mềm mại uốn quanh ôm ấp xóm làng. Chính phù sa sông Mã đã tưới tắm tâm hồn, nuôi lớn tuổi thơ và hồn thơ ông. Để rồi sau này lớn lên, dù dấu chân đã in hình vạn dặm thì tấm lòng chẳng lúc nào thôi đau đáu về quê hương. Tốt nghiệp Trường Sư phạm 10+3 Thanh Hóa, ra trường, dạy học ở miền xuôi được hai khóa. Năm 1977, ông được được điều đi dạy bổ túc văn hóa tại Đội thanh niên tình nguyện 42-12 ở Quan Hóa, Thanh Hóa. Ông được được phân công dạy học cho anh chị em thanh niên xung phong, dạy chữ cho trẻ em trong bản. Kể về quãng thời gian này, nhà thơ tâm sự "Tôi đã ở Cổng Trời 18 tháng, ở Lát-xê 6 tháng và ở Pù Nhi 6 tháng. Tôi hiểu sự khắc nghiệt của Cổng Trời. Những chịu đựng của "lính" mở đường thời ấy đã ngoài tưởng tượng của hàng triệu người. Đau thương, mất mát của Mường Lát bây giờ lại ngoài tưởng 12 tượng của tôi hàng triệu lần". Nhưng dường như chính tại "chiến trường không tiếng súng" này đã hối thúc Nguyễn Minh Khiêm viết. Trở về từ Mường Lát, người giáo viên trẻ giữ nguyên sự hăng hái của mình, câu chuyện mở đường dường như còn "nóng hổi" trong ký ức. Tuổi trẻ ông vào lính làm nghĩa vụ công dân đối với Tổ quốc, rồi về đi học, đi dạy học, rồi làm thơ, viết văn. Sống cuộc sống giản dị ở làng quê, là thầy giáo có nhiều học sinh giỏi quốc gia, có thơ được chọn in trong bộ SGK. Hiện ông là Hội viên Hội VHNT Thanh Hoá 1984, Phó Trưởng Ban Thơ Hội VHNT Thanh Hoá, Hội viên Hội Nhà văn Việt Nam. Nhà thơ Nguyễn Minh Khiêm dù xuất thân trong một gia đình không có ai theo con đường văn chương nghệ thuật “nhà tôi không có ai làm văn chương. Bố mất năm tôi mới tám tuổi. Mẹ quanh năm mò cua bắt ốc nuôi con. Làng cũng không có ai là nhà văn, nhà thơ hay nhà báo” [31]. Bù lại, ông là người học giỏi và sớm bộc lộ năng khiếu văn chương: “Tôi làm thơ từ những năm cấp hai, chính xác là từ năm lớp 4 (...). Tôi viết một bài lục bát ca ngợi cảnh đẹp của làng. Làng có những gì nổi bật tôi đưa vào tất. Thầy đọc cho cả lớp nghe, khen mãi. Thế là trong tôi manh nha niềm tin, rằng mình làm được thơ” [31]. Đến khi học cấp 2 và những năm tháng học tại Trường Sư phạm 10+3 Thanh Hóa, ông vẫn say sưa sáng tác. Theo ông, ở giai đoạn này, những sáng tác của mình chỉ là những vần thơ “lót ổ” chưa có nhiều giá trị về nội dung và nghệ thuật. Từ năm 1977 đến 1981, khi tham gia Đội thanh niên xung phong tình nguyện, được sống, trải nghiệm những gian truân vất vả, tài năng văn chương của ông dần được khẳng định. Giai đoạn này, một số bài thơ của ông được tập san Người bạn văn hóa của Hội Văn học Nghệ thuật Thanh Hóa in. Năm 1980, nhân sự kiện “Phạm Tuân lên vũ trụ cùng Viktor Vassilyevich Gorbatko, trước khi bay, đã trồng cây tre Việt Nam ở sân bay vũ trụ Baykonur”, ông viết bài “Cây tre Việt Nam trên đường vào vũ trụ”. Bài thơ được chọn đăng trên Tạp chí Văn nghệ Quân đội. Chính những năm tháng “mở đường” này đã bổ sung nhiều vốn liếng giá trị vào hành trang văn chương của nhà thơ. 13 Nỗ lực sáng tạo bền bỉ và đầy nhiệt huyết, nhà thơ Nguyễn Minh Khiêm đã được ghi nhận và tôn vinh bằng nhiều giải thưởng Văn học từ các cuộc thi lớn của đất nước như Văn nghệ QĐND, Hội Nhà văn Việt Nam, Liên hiệp các hội VHNT toàn quốc, Hội VHNT của nhiều thành phố, các tỉnh và các báo lớn ở Trung ương và địa phương mà hầu như toàn giải Nhất, giải Nhì. Một số giải thưởng tiêu biểu: Giải Nhất cuộc thi Thơ 2015 - 2016 do Tạp chí Văn nghệ Quân đội tổ chức với chùm 3 bài "Nhận hoa", "Xin về nhận lại" và "Đối thoại ở rừng"; Giải B, (không có giải A). UBTQ Liên hiệp các Hội Văn học Nghệ thuật Việt Nam (2008), Tập thơ Một góc phù sa; Giải A, UBTQ Liên hiệp các Hội Văn học Nghệ thuật Việt Nam, Tập thơ: Giải Mã (2011); Giải Ba, Cuộc thi Thơ Lục bát của Tạp chí VNQĐ và Tạp chí Sông Hương tổ chức (2010-2011); Giải Ba, cuộc thi Thơ lục bát "Nghìn năm thương nhớ” do Tuần báo Văn nghệ; Đài TNVN tổ chức (2010); Giải Nhất, cuộc thi thơ của Tạp chí Văn nghệ Xứ Thanh (2007-2009); Giải B, (Không có Giải A) cuộc thi Thơ của Hội VHNT Thanh Hoá báo Thanh Hoá Tổ chức (2009); Giải Thơ hay nhất Tạp chí Sông Hương (2010)… Ngòi bút tài ba và khối lượng văn, thơ cùng với những giải thưởng cao quý trên đã khẳng định vị trí, tên tuổi của nhà thơ Nguyễn Minh Khiêm trên nền thi ca Việt Nam hiện đại. 1.2.2. Hình trình sáng tác và quan niệm nghệ thuật Cái tên Nguyễn Minh Khiêm xuất hiện trên văn đàn từ cuối thập kỷ tám mươi, đầu những năm chín mươi của thế kỷ trước, ban đầu gần như chỉ là những bài lẻ tẻ, nên chưa mấy ai để ý. Thời gian dần trôi, cái tên ấy có tần suất xuất hiện dày dặn hơn và đều đặn hơn, đặc biệt là trên các tờ báo, tạp chí văn nghệ trung ương và địa phương, người ta bắt đầu chú ý nhiều hơn từ đó. Xuất thân từ một thầy giáo trường làng, bén duyên với văn chương từ khi nào chả ai hay đến anh cũng mơ hồ về cái “duyên” ấy, tự nhiên đến vậy đấy, và chính cái lẽ thuận tự nhiên ấy đã đưa đến cho đời một hồn thơ dạt dào, bất tận và đắm 14