Phong cách nghệ thuật thơ nguyễn đình thi
Bé gi¸o dôc vµ ®µo t¹o
Trêng ®¹i häc vinh
NguyÔn V¨n §µn
Phong c¸ch nghÖ thuËt th¬
NguyÔn §×nh Thi
Chuyªn ngµnh: LÝ luËn v¨n häc
M· sè: 60.22.32
Tãm t¾t LuËn v¨n Th¹c SÜ Ng÷ V¨n
- Vinh 2006 -
Môc lôc
1
2
3
4
5
6
7
Më ®Çu
Lý do chän ®Ò tµi..................................................................................
LÞch sö vÊn ®Ò.......................................................................................
§èi tîng vµ ph¹m vi nghiªn cøu.........................................................
Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu.......................................................................
§ãng gãp cña luËn v¨n.........................................................................
CÊu tróc cña luËn v¨n............................................................................
Giíi thuyÕt kh¸i niÖm...........................................................................
Néi dung
Ch¬ng Mét : quan niÖm nghÖ thuËt vµ hµnh tr×nh
s¸ng t¹o th¬ nguyÔn ®×nh thi..........................
1.1 Quan niÖm nghÖ thuËt...........................................................................
1.1.1 VÒ kh¸i niÖm quan niÖm nghÖ thuËt.....................................................
Trang
1
2
7
7
8
8
8
11
11
11
2
1.1.2
1.1.3
1.2
1.2.1
1.2.2
1.2.3
Quan niÖm nghÖ thuËt cña NguyÔn §×nh Thi.......................................
Tõ nh÷ng quan niÖm ®Õn thö nghiÖm...................................................
Hµnh tr×nh s¸ng t¹o th¬ NguyÔn §×nh Thi............................................
Th¬ NguyÔn §×nh Thi trong kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p.........................
Th¬ NguyÔn §×nh Thi trong kh¸ng chiÕn chèng Mü............................
Th¬ NguyÔn §×nh Thi trong nh÷ng n¨m sau 1975...............................
Ch¬ng hai : phong c¸ch th¬ nguyÔn ®×nh thi thÓ hiÖn
qua viÖc tæ chøc néi dung tr÷ t×nh ...................
2.1
2.1.1
2.1.2
2.1.3
2.2
2.2.1
2.2.2
2.2.3
C¸ch chiÕm lÜnh ®Ò tµi..........................................................................
§Ò tµi chiÕn tranh..................................................................................
§Ò tµi quª h¬ng ®Êt níc....................................................................
§Ò tµi t×nh yªu.......................................................................................
H×nh tîng c¸i t«i tr÷ t×nh trong th¬ NguyÔn §×nh Thi........................
C¸i t«i ngêi chiÕn sÜ c¸ch m¹ng..........................................................
C¸i t«i lÆng thÇm, suy t, chiªm nghiÖm..............................................
C¸i t«i giµu t×nh th¬ng yªu..................................................................
Ch¬ng ba : Phong c¸ch th¬ NguyÔn §×nh Thi thÓ hiÖn
qua viÖc lùa chän h×nh thøc thÓ hiÖn .................
3.1
3.2
3.3
3.4
ThÓ th¬ NguyÔn §×nh Thi.....................................................................
Ng«n ng÷ th¬ NguyÔn §×nh Thi...........................................................
HÖ thèng h×nh ¶nh trong th¬ NguyÔn §×nh Thi....................................
Giäng ®iÖu th¬ NguyÔn §×nh Thi.........................................................
KÕt luËn............................................................................................
Tµi liÖu tham kh¶o........................................................................
12
18
22
22
26
31
38
38
38
46
55
64
65
71
82
90
90
100
110
119
134
138
Më ®Çu
1. Lý do chän ®Ò tµi
NguyÔn §×nh Thi tªn khai sinh - ®ång thêi lµ bót danh. ¤ng sinh ngµy
20/12/1924, t¹i Luang Prabang (Lµo). Quª gèc: Lµng Vò Th¹ch, Hµ Néi. N¨m
1931 theo gia ®×nh vÒ níc, NguyÔn §×nh Thi häc ë Hµ Néi, H¶i Phßng. N¨m 1941
b¾t ®Çu tham gia ho¹t ®éng c¸ch m¹ng. N¨m 1943 tham gia Héi V¨n ho¸ cøu
quèc. C¸ch m¹ng thµnh c«ng, «ng lµ ®¹i biÓu Quèc héi, Héi viªn s¸ng lËp Héi nhµ
v¨n ViÖt Nam vµ trë thµnh mét trong nh÷ng ngêi l·nh ®¹o chñ chèt Héi V¨n häc
nghÖ thuËt ViÖt Nam.
Bªn c¹nh c«ng viÖc cña ngêi qu¶n lý, NguyÔn §×nh Thi kh«ng bao giê xa rêi
c«ng viÖc s¸ng t¸c. Tµi n¨ng ph¸t triÓn sím vµ ®a diÖn, «ng võa lµ ngêi s¸ng t¸c,
võa lµ nhµ lý luËn phª b×nh, võa lµ nh¹c sü l¹i võa lµ nhµ th¬, nhµ v¨n, nhµ viÕt
kÞch. ë lÜnh vùc nµo «ng còng cã nh÷ng thµnh c«ng xuÊt s¾c ®Ó l¹i dÊu Ên tµi hoa
trong nh÷ng t×m tßi s¸ng t¹o. TÊt c¶ gãp phÇn quan träng vµo sù vËn ®éng, ph¸t
triÓn cña ®êi sèng v¨n häc nghÖ thuËt ViÖt Nam hiÖn ®¹i nãi chung.
Trong h¬n 60 n¨m cÇm bót, NguyÔn §×nh Thi ®· ®Ó l¹i mét khèi lîng t¸c phÈm
kh¸ ®å sé thuéc nhiÒu lo¹i h×nh nghÖ thuËt kh¸c nhau: 2 b¶n nh¹c, 4 tËp lý luËn
v¨n häc, 10 vë kÞch, 3 truyÖn ng¾n, 4 tiÓu thuyÕt vµ 6 tËp th¬, trong ®ã nhiÒu t¸c
phÈm ®· trë thµnh sù kiÖn trong ®êi sèng v¨n nghÖ, mét sè t¸c phÈm cã vÞ trÝ quan
3
träng trong nÒn nghÖ thuËt níc nhµ, nhËn ®îc sù yªu thÝch cña ®«ng ®¶o quÇn
chóng.
Riªng víi th¬, lÜnh vùc «ng ®Ó nhiÒu t©m huyÕt, NguyÔn §×nh Thi ®· t¹o mét
phong c¸ch hoµn toµn míi mÎ, võa kÕ thõa tinh hoa cæ ®iÓn cña cha «ng, võa ph¸t
huy phÈm chÊt l·ng m¹n cña Th¬ míi, võa t¹o mét c¸ch t duy th¬ hiÖn ®¹i ®Ëm
chÊt trÝ tuÖ võa giµu c¶m xóc. §óng nh nhËn xÐt cña Hoµi Thanh: “Mét tiÕng th¬
®Ëm ®µ phong vÞ thêi ®¹i vµ quª h¬ng lµ mét ®ãng gãp tÝch cùc lµm cho nÒn th¬
c¸ch m¹ng trÎ tuæi cña chóng ta thªm ®a d¹ng” [47]
Th¬ NguyÔn §×nh Thi mang b¶n s¾c riªng râ nÐt, t¹o dÊu Ên s©u s¾c trong nÒn
th¬ ViÖt Nam hiÖn ®¹i. Tuy ®· cã mét sè c«ng tr×nh, bµi b¸o nghiªn cøu vÒ th¬
«ng díi nhiÒu gãc ®é kh¸c nhau, nhng cha cã mét c«ng tr×nh nµo tËp trung nghiªn
cøu mét c¸ch toµn diÖn, hÖ thèng vÒ phong c¸ch nghÖ thuËt th¬ NguyÔn §×nh Thi.
V× vËy nghiªn cøu “Phong c¸ch nghÖ thuËt th¬ NguyÔn §×nh Thi” lµ mét viÖc lµm
cÇn thiÕt vµ cã ý nghÜa. Thùc hiÖn luËn v¨n nµy chóng t«i cè g¾ng lµm næi bËt
nh÷ng ®Æc ®iÓm ®éc ®¸o trong phong c¸ch th¬ NguyÔn §×nh Thi, ®Ó tõ ®ã kh¼ng
®Þnh nh÷ng ®ãng gãp vµ vÞ thÕ cña «ng ®èi víi nÒn th¬ d©n téc.
2. lÞch sö vÊn ®Ò
2.1. NguyÔn §×nh Thi lµ mét nghÖ sü ®a tµi. ¤ng ho¹t ®éng trªn nhiÒu lÜnh vùc
cña ®êi sèng v¨n ho¸ nghÖ thuËt. ChÝnh ®iÒu nµy ®· thu hót sù quan t©m cña d
luËn. Ngay tõ nh÷ng t¸c phÈm ®Çu tiªn cña NguyÔn §×nh Thi, ë mçi thÓ lo¹i, thËm
chÝ cã nhiÒu t¸c phÈm cßn lµ hiÖn tîng g©y nhiÒu tranh c·i g¨y g¾t. Trong sè ®ã
bµn vÒ th¬ NguyÔn §×nh Thi lµ s«i næi h¬n c¶.
2.2. Nh÷ng nghiªn cøu vÒ th¬ NguyÔn §×nh Thi qua c¸c thêi kú:
NguyÔn §×nh Thi b¾t ®Çu lµm th¬ vµo nh÷ng n¨m ®Çu cña cuéc kh¸ng chiÕn
chèng Ph¸p. Th¬ «ng xuÊt hiÖn díi d¹ng thøc th¬ kh«ng vÇn ®· trë thµnh mét ®Ò
tµi g©y tranh c·i t¹i Héi nghÞ tranh luËn v¨n nghÖ ViÖt B¾c (9/1949) vµ Héi nghÞ
kiÓm th¶o v¨n nghÖ Nam Bé (10/1951), mÆc dÇu lóc nµy t¸c gi¶ míi cho in 4 - 5
bµi, song NguyÔn §×nh Thi ®· bÞ chØ trÝch kh¸ gay g¾t. Nh×n chung cuéc tranh luËn
gåm hai ý kiÕn:
Lo¹i ý kiÕn thø nhÊt: Phª ph¸n vµ chØ trÝch kh¸ gay g¾t th¬ kh«ng vÇn NguyÔn
§×nh Thi: “tróc tr¾c, kh« khan, tõ ng÷ qu¸ tiÕt kiÖm khã hiÓu. Th¬ ph¶i cã vÇn, th¬
kh«ng vÇn th× kh«ng ph¶i lµ th¬. ThËm chÝ cã ngêi cßn cho r»ng th¬ NguyÔn §×nh
Thi lµ “nguy hiÓm", vµ ®ßi "®uæi th¬ NguyÔn §×nh Thi ra khái th¬ kh¸ng chiÕn”
[17,222] .
Lo¹i ý kiÕn thø hai: thõa nhËn th¬ NguyÔn §×nh Thi “cã mét t©m hån th¬”,
“mét ®iÖu th¬ kh¸c víi c¸c ®iÖu th¬ kh¸c”, “toµn bé th¬ anh Thi chøa ®ùng mét
4
®iÒu l¹”; ThÕ L÷ nhËn xÐt thËt Ên tîng: “Anh Thi cã mét hån th¬ m·nh liÖt mµ
kh«ng dïng h×nh thøc quen lµ muèn t×m c¸i míi”. T©m Trung cho r»ng: “Th¬ anh
Thi cã søc truyÒn c¶m m¹nh, chç nµy rung c¶m, chç kia trÝ tuÖ”. Ngêi bªnh vùc
h¬n c¶ lµ Nguyªn Hång: “Th¬ anh Thi lµ mét sù cÇn dïng, mét sù tÊt yÕu”. “Th¬
anh Thi qua nhiÒu rung c¶m kh¸c nhau trong mét bµi. Anh Thi tiªu biÓu cho t©m
hån réng r·i. T«i tin sÏ cã nh÷ng bµi th¬ kú diÖu cña d©n téc ë trong lo¹i th¬ ®ã”
[17,216 - 227].
Nh vËy, qua hai lo¹i ý kiÕn kh¸c nhau Êy ta cã thÓ thÊy th¬ NguyÔn §×nh Thi
®· t¹o ra mét phong c¸ch kh¸c. §óng nh Xu©n Thuû nhËn xÐt: “Nhµ th¬ lµ ngêi
“nhiÒu tµi”, “nhiÒu th«ng minh”, thÝch t×m tßi nh÷ng c¸i míi” [17,224]. §ång thêi
nhiÒu ý kiÕn ®· chØ ra nh÷ng chç cßn cha ®îc cña «ng.
Sau Héi nghÞ n¨m 1949 NguyÔn §×nh Thi ®· m¹nh d¹n nãi lªn suy nghÜ cña
m×nh: “Mét thêi ®¹i míi cña nghÖ thuËt bao giê còng t¹o ra mét h×nh thøc míi
[60,74]. Tuy còng thõa nhËn sù "cha ph¶i lóc cña th¬ kh«ng vÇn” (§ã lµ thêi kú
®Êt níc trong thêi kú nãng báng cña cuéc kh¸ng chiÕn), song NguyÔn §×nh Thi
vÉn nghÜ: “Kh«ng cã vÊn ®Ò th¬ tù do, th¬ kh«ng vÇn, chØ cã th¬ thùc vµ th¬ gi¶,
th¬ hay vµ kh«ng hay, th¬ vµ kh«ng th¬” [60,73].
Nh÷ng thËp niªn 50, 60, 70 cña thÕ kû XX:
Thêi gian nµy ý kiÕn vÒ th¬ NguyÔn §×nh Thi kh«ng s«i næi nh cuéc tranh luËn
t¹i ViÖt B¾c mµ cã phÇn l¾ng l¹i. MÆc dÇu trong thêi gian nµy «ng cho xuÊt b¶n
c¸c tËp th¬ Ngêi chiÕn sÜ (1956), Bµi th¬ H¾c H¶i (1958), Dßng s«ng trong xanh
(1974). Vµo n¨m 1969 NguyÔn Xu©n Nam trong bµi: Th¬ NguyÔn §×nh Thi trªn
T¹p chÝ V¨n häc th¸ng 12/1969 nhËn xÐt: “Ngay tõ khi míi xuÊt hiÖn, th¬ NguyÔn
§×nh Thi ®· mang mét c¶m xóc kÝn ®¸o víi d¸ng dÊp kh¸c l¹”, “Th¬ anh Thi thêng hµm sóc”. “C¸c bµi thêng lµ nh÷ng c¶nh nä liªn quan ®Õn c¶nh kia, råi tõ bøc
tranh sÏ to¸t ra t tëng”. “Th¬ nh hoa lý hoa ng©u, Ýt s¾c mµu, dÞu dµng th¬m l©u”
[17,230 - 246]. Vµo n¨m 1970 Phan Cù §Ö l¹i cho r»ng: “C¶m høng chñ ®¹o trong
s¸ng t¸c th¬ NguyÔn §×nh Thi lµ c¶m høng vÒ d©n téc vµ Tæ quèc” [11,49]. N¨m
1976 Hoµi Thanh trªn tuÇn b¸o v¨n nghÖ ngµy 03/01/1976 ®· viÕt: “T«i yªu c¸i
nh×n vµ tÊm lßng NguyÔn §×nh Thi ®èi víi ®Êt níc”, th¬ NguyÔn §×nh Thi : “tríc
hÕt lµ nãi víi m×nh, nãi chÝnh m×nh”. Nh÷ng bµi, th¬ hay cña NguyÔn §×nh Thi lµ
nh÷ng “tiÕng th¬ ®Ëm ®µ phong vÞ thêi ®¹i vµ quª h¬ng” [47].
Sang thËp niªn 80 nhiÒu ý kiÕn bµn vÒ th¬ NguyÔn §×nh Thi, song tiªu biÓu
gåm: T«n Ph¬ng Lan, Chu Nga, Vò TuÊn Anh. NÕu nh Chu Nga c¶m nhËn th¬
NguyÔn §×nh Thi thiªn vÒ néi dung: “m·nh liÖt trong tÝnh chÊt vµ s©u s¾c trong
suy t” [34, 43] th× T«n Ph¬ng Lan l¹i nhËn xÐt: “NguyÔn §×nh Thi chñ tr¬ng mét
5
lèi th¬ triÕt lý, nh»m híng cho th¬ ®i vµo suy nghÜ” [23, 289]. Cßn Vò TuÊn Anh
th× cho r»ng: “Th¬ NguyÔn §×nh Thi cã xu híng ph¸ thÓ”. “NhiÒu c©u ë d¹ng suy
tëng vµ ®éc tho¹i”. “Sù phãng tóng vÒ h×nh thøc vµ s©u kÝn vÒ néi dung, hai ®iÒu
Êy NguyÔn §×nh Thi kÕt hîp mét c¸ch khã kh¨n do ®ã cã sù rêi r¹c trong ý th¬”
[2, 200].
Vµo nh÷ng n¨m 1990 - 2000 cã thªm hµng lo¹t bµi nghiªn cøu mang tÝnh kh¸i
qu¸t vÒ th¬ NguyÔn §×nh Thi: cña Hµ Minh §øc, NguyÔn §¨ng M¹nh, TrÇn H÷u
T¸, NguyÔn V¨n H¹nh, V¬ng TrÝ Nhµn, Chu V¨n S¬n, Mai H¬ng, Hoµng C¸t, §ç
Minh TuÊn, Lª ThÞ ChÝnh... C¸c t¸c gi¶ ®Òu cã khuynh híng ®i s©u t×m hiÓu phong
c¸ch th¬ NguyÔn §×nh Thi. Cïng ®èi tîng vµ ph¹m vi nghiªn cøu, nhng mçi t¸c
gi¶ ®Òu cã nh÷ng c¶m nhËn kh¸c nhau gãp phÇn ®¸nh gi¸ vµ ghi nhËn nh÷ng ®ãng
gãp cña NguyÔn §×nh Thi ®èi víi qu¸ tr×nh vËn ®éng cña nÒn th¬ hiÖn ®¹i ViÖt
Nam.
Nh÷ng nhËn xÐt thiªn vÒ h×nh thøc th¬ NguyÔn §×nh Thi:
TrÇn H÷u T¸ cho r»ng: “Tuy ch÷ng ch¹c trong thÓ th¬ truyÒn thèng (ngò ng«n,
thÊt ng«n, lôc b¸t, mùc thíc trong th¬ 8 ch÷), NguyÔn §×nh Thi thÝch hîp víi h×nh
thøc th¬ tù do, phãng kho¸ng ” [46,39]. NguyÔn §¨ng M¹nh l¹i cã c¶m nhËn:
“Mçi ch÷ nh mét giät t©m hån ch¾t ra tõ ®Çu ngän bót” [35,330]. §Æc biÖt Chu
V¨n S¬n gãp thªm mét tiÕng nãi “thanh to¸n” mãn nî “oan øc” tõ tríc tíi nay mµ
NguyÔn §×nh Thi ph¶i chÞu. Theo Chu V¨n S¬n “NguyÔn §×nh Thi lµ mét mÇm
c©y võa træ ra kh«ng gÆp th×, kh«ng thuËn tiÕt”. ¤ng ®· “cã c¶ mét quan niÖm cã
tÝnh hÖ thèng vÒ th¬”, ®· “¬m trång th¬ kh«ng vÇn mét c¸ch cã ý thøc, thµnh c¬ së
lý thuyÕt, chø kh«ng ph¶i nh Th¬ míi”. Sù t×m tßi th¬ NguyÔn §×nh Thi ®Ó l¹i
nh÷ng ¶nh hëng ë nh÷ng líp ngêi sau vµ lµm nªn mét diÖn m¹o th¬ cña ta tõ 1945
trë l¹i ®©y" [43,349]. Mai H¬ng qua 2 bµi viÕt NguyÔn §×nh Thi vµ nç lùc c¸ch
t©n nghÖ thuËt [20,161] vµ NguyÔn §×nh Thi tõ quan niÖm ®Õn th¬ [20,168] ®·
kh¼ng ®Þnh nh÷ng “nç lùc tiÒn khëi cña t¸c gi¶ trong nghÖ thuËt”, ®Æc biÖt lµ
nh÷ng nç lùc lµm “th¬ míi”. Mai H¬ng l¹i thÊy: “NguyÔn §×nh Thi kh«ng cÇu kú
vµ kh«ng thÝch cÇu kú”. Lª ThÞ ChÝnh trong bµi Mét vµi ®Æc ®iÓm ng«n ng÷ th¬
NguyÔn §×nh Thi in trong DiÔn ®µn v¨n nghÖ ViÖt Nam th¸ng 5 - 6/2000, cho
r»ng th¬ NguyÔn §×nh Thi lµ: “Th¬ tr÷ t×nh ®iÖu nãi, tõ ng÷ gi¶n dÞ, giµu h×nh ¶nh
vµ hµm sóc, h×nh thøc c©u th¬ phãng kho¸ng tù do” vµ ®Æc biÖt “nhÞp ®iÖu lµ h×nh
thøc ®Ých thùc cña th¬” [6,310-318].
Nh÷ng nhËn xÐt thiªn vÒ néi dung th¬ NguyÔn §×nh Thi:
T«n Ph¬ng Lan trong T¹p chÝ V¨n häc sè 5 n¨m 1984 cho r»ng: “Næi bËt lªn
nh mét ®iÓm s¸ng xuyªn suèt trong th¬ NguyÔn §×nh Thi lµ sù quan t©m ®èi víi
6
vÊn ®Ò h¹nh phóc cña con ngêi, con ngêi lao ®éng, con ngêi ViÖt Nam” [23,290].
Cßn Hoµng C¸t trong bµi NguyÔn §×nh Thi nhµ th¬ hiÖn ®¹i b¸o Gi¸o dôc vµ thêi
®¹i sè 21 n¨m 1998 nhËn xÐt: “Mäi s¸ng t¸c cña NguyÔn §×nh Thi, dï ë bÊt kú
lÜnh vùc nµo nhng ®Æc biÖt lµ víi th¬ bao giê «ng còng g¾n chÆt víi nçi buån vui
cña nh©n d©n vµ ®Êt níc” [3,250]. Hµ Minh §øc kh¸i qu¸t: “Víi quan ®iÓm nhÊt
qu¸n vÒ th¬, tõ c¸c tËp Ngêi chiÕn sü, Bµi th¬ H¾c H¶i, Dßng s«ng trong xanh, ®Õn
Tia n¾ng råi Trong c¸t bôi, c¶m høng lín trong th¬ NguyÔn §×nh Thi tËp trung vÒ
c¶m høng c¸ch m¹ng, ®Êt níc trong chiÕn tranh vµ x©y dùng. Trªn c¸i nÒn ®ã lµ sè
phËn, niÒm vui vµ h¹nh phóc cña nh©n d©n theo n¨m th¸ng cña cuéc ®êi” [17,21].
Vµ trong chuyªn môc Cuèi thÕ kû nh×n l¹i cña DiÔn ®µn v¨n nghÖ ViÖt Nam th¸ng
12/1999 Hµ Minh §øc dµnh cho NguyÔn §×nh Thi nh÷ng nhËn xÐt thËt x¸c ®¸ng:
“Th¬ NguyÔn §×nh Thi hoµ hîp ®îc víi nhiÒu phÈm chÊt: anh hïng, t×nh ca, võa
s«i sôc hïng tr¸ng võa thiÕt tha tr÷ t×nh”, “th¬ «ng cã buån nhng kh«ng bi luþ, rÊt
riªng t nhng lu«n cã ý thøc g¾n vµo cuéc ®êi chung” [16, 9]. §Æc biÖt trong thêi kú
nµy §ç Minh TuÊn nh×n ra mét Câi tÞch mÞch trong th¬ NguyÔn §×nh Thi
[65,304]. T¸c gi¶ bµi viÕt cho r»ng: “Th¬ NguyÔn §×nh Thi xuÊt hiÖn nh mét
qu·ng lÆng trong sù chuyÓn tiÕp gi÷a hai nÒn th¬, hai ch¬ng b¶n giao hëng mµ giai
®iÖu lµ c¸i T«i vµ c¸i Ta... vµ c¶ hai hoµ cïng mét bÌ trÇm tao nh· cña th¬ c¸ch
m¹ng vµ danh hiÖu hiÖn ®¹i dµnh cho nhµ th¬ NguyÔn §×nh Thi lµ tho¶ ®¸ng”
[65,306].
Tõ n¨m 2001- ®Õn nay:
N¨m 2001 khi tËp th¬ Sãng reo ®îc Héi nhµ v¨n cho xuÊt b¶n th× ®Õn n¨m 2003
trªn b¸o v¨n nghÖ sè 1+2, Vò QuÇn Ph¬ng c¶m nhËn: “TËp th¬ thÊm thÝa vµ trong
trÎo nçi b©ng khu©ng cña con s«ng s¾p vÒ tíi biÓn, quyÕn luyÕn nh÷ng bê lau
l¸ch”. “VÉn bót ph¸p biÓu tîng kÝn vµ t¬i cña NguyÔn §×nh Thi, nhng giäng th¬
th©m trÇm nhá, ý th¬ thµnh thËt nh lêi khÊn cña con ngêi tríc câi thiªng” [42].
Ngµy 18/4/2003 NguyÔn §×nh Thi qua ®êi. Trong niÒm th¬ng tiÕc v« h¹n cña
mét nghÖ sü ®a tµi, c¶ cuéc ®êi cèng hiÕn cho ®Êt níc, cho nÒn nghÖ thuËt c¸ch
m¹ng, rÊt nhiÒu nghÖ sÜ vµ ®«ng ®¶o c«ng chóng ®· bµy tá niÒm ngìng mé ®Æc
biÖt ®èi víi NguyÔn §×nh Thi, nhÊt lµ ®èi víi th¬ «ng. V× lÏ ®ã n¨m 2004 nh©n kû
niÖm mét n¨m ngµy mÊt cña NguyÔn §×nh Thi nhµ xuÊt b¶n Héi nhµ V¨n cho ra
m¾t cuèn: NguyÔn §×nh Thi - Cuéc ®êi vµ sù nghiÖp, môc ®Ých ®Ó tá lßng biÕt ¬n
mét ngêi trän cuéc ®êi hi sinh vµ hiÕn d©ng cho nÒn v¨n häc nghÖ thuËt níc nhµ.
Trong ®ã cã nhiÒu bµi viÕt cã nh÷ng lêi tÆng cao quý ®èi víi NguyÔn §×nh Thi,
tiªu biÓu cã Vò QuÇn Ph¬ng, Chu V¨n S¬n, §ç Lai Thuý.
7
Vò QuÇn Ph¬ng nhËn xÐt: “§Õn nay c«ng chóng yªu th¬ ®· nhËn ra vµ yªu mÕn
c¸i vÞ riªng cña th¬ NguyÔn §×nh Thi”, vµ ®Æc biÖt “NguyÔn §×nh Thi ®· t¹o ra
mét phong c¸ch th¬ hoµn toµn míi mÎ, võa kÕ thõa tinh hoa th¬ d©n téc, võa t¹o
mét t duy th¬ hiÖn ®¹i ®Ëm chÊt trÝ tuÖ vµ giµu néi t©m” [36,184]
Chu V¨n S¬n bæ sung thªm: “Trong phÇn thµnh c«ng nhÊt, th¬ NguyÔn §×nh
Thi t¹o ra mét ®iÖu míi, nh tiÕng reo trong lÆng lÏ, tÊu lªn mét thø nh¹c míi, trÇm
l¾ng vµ rung ng©n” [44,100].
Cßn §ç Lai Thuý nhÊn m¹nh: “Th¬ NguyÔn §×nh Thi lµ c¸i mèc lín trªn lÞch
tr×nh ®æi míi th¬ sau 1945”, vµ t¸c gi¶ lÊy lµm tiÕc, v× “c¸i thêi ®iÓm mét c¸nh Ðn
cã thÓ lµm nªn mïa xu©n ®· tr«i qua cïng víi 1949, vµ th¬ ViÖt Nam l¹i nhì mét
chuyÕn xu©n” [62].
2.3. Nh×n chung cã thÓ thÊy,c¸c bµi nghiªn cøu phª b×nh trªn ®· nh×n nhËn, ®¸nh
gi¸ th¬ NguyÔn §×nh Thi díi nhiÒu gãc ®é : Tõ mét t¸c phÈm cô thÓ, mét tËp th¬,
®Õn viÖc t×m hiÓu toµn bé s¸ng t¸c cña nhµ th¬ ®Ó t×m ra nÐt phong c¸ch riªng,
giäng ®iÖu riªng. ë mét sè bµi viÕt t×m hiÓu vÒ vÊn ®Ò phong c¸ch th¬ NguyÔn
§×nh Thi, nhng vÉn cha t¸ch thµnh mét hÖ thèng ®éc lËp, mµ chØ míi lµ ph¬ng
diÖn biÓu hiÖn khi c¸c t¸c gi¶ ®i vµo kh¸m ph¸ nÐt ®Æc s¾c th¬ NguyÔn §×nh Thi.
LuËn v¨n tõ viÖc kÕ thõa c¸c ý kiÕn cña nh÷ng ngêi ®i tríc, tiÕp tôc t×m hiÓu më
réng, ph¸t triÓn vµ ®i s©u t×m hiÓu mét c¸ch cã hÖ thèng vÒ phong c¸ch th¬ NguyÔn
§×nh Thi.
3. ®èi tîng vµ ph¹m vi nghiªn cøu
3.1 §èi tîng nghiªn cøu
Trong toµn bé c¸c t¸c phÈm cña «ng ë c¸c thÓ lo¹i, tõ triÕt häc ®Õn ©m nh¹c; tõ
th¬ ®Õn tiÓu thuyÕt, truyÖn ng¾n; tõ tiÓu luËn, bót ký ®Õn kÞch b¶n v¨n häc... luËn
v¨n chØ tËp trung nghiªn cøu th¬ cña NguyÔn §×nh Thi.
3.2 Ph¹m vi nghiªn cøu
Toµn bé s¸ng t¸c th¬ cña NguyÔn §×nh Thi tõ sau C¸ch m¹ng th¸ng 8 - 1945
®Õn lóc «ng qua ®êi n¨m 2003, cô thÓ gåm c¸c tËp th¬: Ngêi chiÕn sÜ (1958), Bµi
th¬ H¾c H¶i (1960), Dßng s«ng trong xanh (1974), Tia n¾ng (1983), Trong c¸t bôi
(1993), Sãng reo (2001). TÊt c¶ ®· in chung trong TuyÓn tËp th¬ NguyÔn §×nh Thi,
do Nhµ xuÊt b¶n V¨n häc Hµ Néi Ên hµnh vµ ra m¾t n¨m 2001.
4. Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu
4.1 T×m hiÓu phong c¸ch th¬ NguyÔn §×nh Thi. §Æt t¸c gi¶ trong nh÷ng mèi quan
hÖ ®ång ®¹i vµ lÞch ®¹i ®Ó ph©n xuÊt nh÷ng nÐt khu biÖt, v× vËy luËn v¨n nµy sö
dông ph¬ng ph¸p so s¸nh.
8
4.2 Nghiªn cøu phong c¸ch th¬ NguyÔn §×nh Thi kh«ng thÓ t¸ch rêi s¸ng t¸c cña
nhµ th¬ víi hoµn c¶nh lÞch sö, nªn luËn v¨n sö dông ph¬ng ph¸p v¨n häc sö.
4.3 §Ó lµm næi bËt nh÷ng ®Æc ®iÓm phong c¸ch th¬ NguyÔn §×nh Thi, luËn v¨n sö
dông c¸c ph¬ng ph¸p bæ trî nh: thèng kª, ph©n tÝch, tæng hîp.
4.4 Ngoµi ra, ®Ó kh¶o s¸t c¸c yÕu tè lµm nªn “Phong c¸ch th¬ NguyÔn §×nh Thi”,
luËn v¨n cßn vËn dung thi ph¸p häc.
5. §ãng gãp cña luËn v¨n
5.1 Thùc hiÖn luËn v¨n nµy, chóng t«i mong muèn cung cÊp mét c¸i nh×n toµn
diÖn, khoa häc, hÖ thèng vÒ quan niÖm nghÖ thuËt vµ hµnh tr×nh s¸ng t¹o vµ nh÷ng
®Æc ®iÓm næi bËt trong “Phong c¸ch th¬ NguyÔn §×nh Thi” xÐt tõ ph¬ng diÖn néi
dung tr÷ t×nh ®Õn h×nh thøc thÓ hiÖn. Tõ ®ã gãp thªm mét tiÕng nãi kh¼ng ®Þnh
nh÷ng ®ãng gãp vµ vÞ thÕ cña nhµ th¬ trong tiÕn tr×nh vËn ®éng vµ ph¸t triÓn cña
nÒn th¬ ViÖt Nam hiÖn ®¹i.
5.2 Chóng t«i còng hi väng r»ng, nh÷ng t liÖu vµ kÕt luËn cña luËn v¨n sÏ gãp phÇn
vµo viÖc gi¶ng d¹y th¬ NguyÔn §×nh Thi trong ch¬ng tr×nh V¨n ë Trêng phæ th«ng
vµ nghiªn cøu th¬ ViÖt Nam hiÖn ®¹i. §©y còng cã thÓ xem lµ sù tiÕp tôc thÓ
nghiÖm cho sù nghiªn cøu t¸c gi¶ ®¬ng ®¹i ë gãc ®é phong c¸ch.
6. CÊu tróc cña luËn v¨n
- Ngoµi phÇn Më ®Çu vµ KÕt luËn, Tµi liÖu tham kh¶o. LuËn v¨n ®îc triÓn khai
trong 3 ch¬ng.
Ch¬ng 1: Quan niÖm nghÖ thuËt vµ hµnh tr×nh s¸ng t¹o th¬ cña NguyÔn §×nh Thi.
Ch¬ng 2: Phong c¸c th¬ NguyÔn §×nh Thi thÓ hiÖn qua viÖc tæ chøc néi dung
tr÷ t×nh.
Ch¬ng 3: Phong c¸ch th¬ NguyÔn §×nh Thi thÓ hiÖn qua viÖc lùa chän h×nh
thøc thÓ hiÖn.
Ch¬ng 1
Quan niÖm nghÖ thuËt
vµ hµnh tr×nh s¸ng t¹o th¬ cña NguyÔn §×nh Thi
1.1 Quan niÖm nghÖ thuËt
9
Quan niÖm nghÖ thuËt lµ mét kh¸i niÖm phøc t¹p vµ cã tÝnh trõu tîng. ChÝnh v×
vËy cho ®Õn nay kh¸i niÖm “quan niÖm nghÖ thuËt” vÉn cha ®îc thèng nhÊt.
Theo Tõ ®iÓn thuËt ng÷ v¨n häc: “Quan niÖm nghÖ thuËt lµ nguyªn t¾c c¾t
nghÜa vÒ thÕ giíi vµ con ngêi vèn cã cña h×nh thøc nghÖ thuËt, b¶o ®¶m cho nã cã
kh¶ n¨ng thÓ hiÖn ®êi sèng víi mét chiÒu s©u nµo ®ã”; lµ “cung cÊp mét m« h×nh
nghÖ thuËt vÒ thÕ giíi cã tÝnh chÊt c«ng cô thÓ hiÖn cuéc sèng”; lµ “cung cÊp mét
®iÓm xuÊt ph¸t ®Ó t×m hiÓu néi dung cña t¸c phÈm v¨n häc cô thÓ”; lµ “cung cÊp
mét c¬ së ®Ó nghiªn cøu sù ph¸t triÓn tiÕn ho¸ cña v¨n häc” [18,273-274].
Theo c¸c t¸c gi¶ LÝ luËn v¨n häc - VÊn ®Ò vµ suy nghÜ: “Nãi ®Õn quan niÖm
nghÖ thuËt lµ nãi ®Õn ý híng cña c¸c nhµ v¨n ®Õn thÕ giíi vµ con ngêi ngay trong
khi s¸ng t¹o v¨n häc. Kh«ng cã ý híng nµy th× kh«ng thÓ cã tiÒn ®Ò ®Ó biÕn thÕ
giíi cña vËt - tù - nã thµnh thÕ giíi cña vËt - cho - ta. Cïng víi ý tëng ®ã, nhµ v¨n
béc lé th¸i ®é, tr×nh ®é nhËn thøc vµ c¸ch lý gi¶i cña m×nh ®èi víi thÕ giíi vµ con
ngêi” [19,211-212].
ë t¸c gi¶ nãi trªn, cã nh÷ng c¸ch lý gi¶i kh¸c nhau, nhng vÒ c¬ b¶n ®Òu thèng
nhÊt ë mét ®iÓm lµ: “kh¼ng ®Þnh tÇm quan träng cña “quan niÖm nghÖ thuËt” trong
ho¹t ®éng s¸ng t¹o cña c¸c nhµ v¨n vµ ®Ò cao tÝnh chñ thÓ cña quan niÖm nghÖ
thuËt”.
Trªn c¬ së c¸c ý kiÕn ®ã, chóng t«i hoµn toµn ®ång ý víi ý kiÕn cho r»ng: quan
niÖm nghÖ thuËt “thùc chÊt lµ c¸i nh×n cña nhµ v¨n vÒ thÕ giíi vµ con ngêi”
[10,22]. C¸i nh×n ®ã “thÓ hiÖn chiÒu s©u t tëng vµ sù nh¹y bÐn cña ngêi nghÖ sÜ”,
vµ biÓu hiÖn qua mét hÖ thèng nh÷ng quan niÖm thÓ hiÖn râ t duy nghÖ thuËt cña
nhµ v¨n, lµ hÖ quy chiÕu cña tÊt c¶ c¸c yÕu tè trong qu¸ tr×nh s¸ng t¹o cña nhµ v¨n
nh: §Ò tµi, chñ ®Ò, kÕt cÊu, giäng ®iÖu, ng«n ng÷, hÖ thèng h×nh ¶nh, thÓ lo¹i...
§©y chÝnh lµ mét trong nh÷ng yÕu tè lµ “nÒn mãng, lµ x¬ng cèt cña mét thÕ giíi
nghÖ thuËt”. V× vËy khi nghiªn cøu “phong c¸ch nghÖ thuËt cña mét t¸c gi¶ v¨n
häc kh«ng thÓ kh«ng ®Ò cËp ®Õn quan niÖm nghÖ thuËt cña hä”.
1.1.1 Quan niÖm nghÖ thuËt cña NguyÔn §×nh Thi
Quan niÖm nghÖ thuËt cña nhµ v¨n kh«ng ph¶i lµ nh÷ng vÊn ®Ò lý thuyÕt cã
tÝnh chÊt tiªn nghiÖm, gi¸o ®iÒu mµ lµ mét h×nh th¸i tinh thÇn cô thÓ, nã n¶y sinh
do sù cä x¸t, va ch¹m mét c¸ch rÊt cô thÓ gi÷a trÝ tuÖ vµ t©m hån ngêi s¸ng t¸c víi
hiÖn thùc kh¸ch quan. Trong ®ã chñ thÓ ®ãng vai trß quyÕt ®Þnh nªn nã phong phó
®a d¹ng vµ phøc t¹p nh b¶n th©n ®êi sèng chñ thÓ cña nhµ v¨n vËy. Nhng trong
tõng giai ®o¹n s¸ng t¸c hay trong c¶ hµnh tr×nh s¸ng t¹o cña mét nhµ v¨n, thêng cã
10
mét quan niÖm chñ ®¹o chi phèi m¹nh mÏ tíi tÊt c¶ nh÷ng quan niÖm kh¸c, liªn
kÕt tÊt c¶ c¸c quan niÖm cña nhµ v¨n thµnh mét chØnh thÓ. Quan niÖm cña NguyÔn
§×nh Thi kh«ng n»m ngoµi quy luËt nµy. Trong h¬n 60 n¨m cÇm bót, NguyÔn
§×nh Thi kh«ng ph¶i lµ kh«ng cã nh÷ng lóc tù m©u thuÉn, phñ nhËn nh÷ng quan
niÖm cña m×nh tríc ®ã. Khi nh×n l¹i t¸c phÈm cña m×nh vµo nh÷ng n¨m ®Çu cña
cuéc C¸ch m¹ng th¸ng T¸m, trong bµi Qua nh÷ng th¸ng n¨m cÇm bót, «ng viÕt:
“Còng cã nh÷ng lóc t«i va ch¹m víi nh÷ng khã kh¨n do quan niÖm xung quanh
kh«ng thuËn, nhng sù khã kh¨n nhÊt vÉn lµ ë chæ ph¶i lu«n ®¸nh vËt víi nh÷ng
yÕu kÐm cña m×nh” [56,374]. Nhng xÐt mét c¸ch toµn diÖn vÒ c¬ b¶n, quan niÖm
nghÖ thuËt cña NguyÔn §×nh Thi nãi chung, th¬ nãi riªng ®îc ph¸t biÓu kh¸ hÖ
thèng vµ râ rµng trong bµi MÊy ý nghÜ vÒ th¬. §iÒu nµy gióp cho ngêi nghiªn cøu
vÒ th¬ «ng cã mét chç dùa ®¸ng tin cËy trong lý gi¶i ®Æc ®iÓm vÒ néi dung còng
nh h×nh thøc trong c¸c t¸c phÈm cña «ng.
Khi bµn vÒ th¬, tríc hÕt «ng nhÊn m¹nh: “Th¬ lµ tiÕng nãi cña t©m hån”. Theo
«ng, “th¬ ph¶i cã t tëng, ph¶i cã ý thøc, nhng t tëng trong th¬ lµ t tëng dÝnh liÒn
víi cuéc sèng, ë trong cuéc sèng. Mµ ®êi sèng ë ®©y ®îc hiÓu nh nh÷ng ho¹t ®éng
mu sinh cña sù sinh tån. Mµ ®ã lµ sù sèng cña t©m hån, lµ tr¹ng th¸i t©m lÝ ®ang
rung chuyÓn m¹nh mÏ kh¸c thêng”. Cho nªn, «ng kh¼ng ®Þnh: “Th¬ lµ tiÕng nãi
®Çu tiªn, tiÕng nãi thø nhÊt cña t©m hån khi ®ua ch¹m víi cuéc sèng. Tãe lªn ë n¬i
giao nhau gi÷a t©m hån víi ngo¹i vËt, tríc hÕt lµ nh÷ng c¶m xóc” [56,72].
§i s©u h¬n «ng cho r»ng: “Trong ®êi sèng t©m hån th× c¶m xóc lµ quan träng
nhÊt, c¶m xóc lµ yÕu tè quyÕt ®Þnh nh÷ng yÕu tè t©m hån”. V× thÕ NguyÔn §×nh
Thi viÕt: “C¶m xóc lµ phÇn x¬ng thÞt h¬n c¶ cña ®êi sèng t©m hån”. Do vËy bÝ
quyÕt truyÒn c¶m cña nhµ th¬ lµ c¶m xóc mµ ®i th¼ng vµo sù suy nghÜ” [56,72].
Qu¶ lµ NguyÔn §×nh Thi rÊt coi träng c¶m xóc, nhng c¶m xóc ë ®©y lµ c¶m xóc
thùc ®îc kh¬i nguån tõ nguån sèng thùc. ¤ng ®Ò nghÞ: “Nhµ th¬ ngµy nay kh«ng
®i t×m c¸i viÔn v«ng bªn ngoµi cuéc sèng cña con ngêi thùc”, c¸i thùc còng chØ cã
®îc khi nhµ th¬ xóc c¶m thùc, hån nhiªn, khi nhµ th¬ ®èi diÖn víi chÝnh m×nh.
¤ng kh«ng thÝch “Th¬ nãi ra t©m t×nh. Nã ph¶i nãi ra c¶m xóc: Tai nghe m¾t thÊy,
m÷i ngöi, tay sê... tøc lµ c¶m thÕ nµo nãi thÕ Êy”. Nh vËy, qua th¬ «ng ngêi ®äc cã
thÓ h×nh dung rÊt râ tr¹ng th¸i c¶m xóc cña nhµ th¬ vµ c¸i hiÖn thùc - ®èi tîng c¶m
xóc cña «ng. NguyÔn §×nh Thi ®Æc biÖt nång nµn trong c¶m xóc vÒ quª h¬ng, ®Êt
níc, mét ®Êt níc gian nan “VÊt v¶ ®au th¬ng, t¬i th¾m v« ngÇn” vµ rÊt ®çi tù hµo:
“§Êt níc cña nh÷ng ngêi ¸o v¶i - §· ®øng lªn thµnh nh÷ng anh hïng”. “ §Êt níc
tõ nh÷ng n¨m ®au th¬ng chiÕn ®Êu”, ®· “Rò bïn ®øng dËy s¸ng loµ”. ¤ng ®· dµnh
nh÷ng c¶m xóc ®»m th¾m, thiÕt tha, cho nh÷ng vïng ®Êt, vïng quª n¬i «ng tõng
11
sèng vµ g¾n bã “Lßng ta nÆng nghÜa quª h¬ng”. Vµ ®au xãt tríc c¸i chÕt th¶m th¬ng cña “em bÐ g¸i V©n §×nh” trong buæi chiÒu ch¹ng v¹ng, “Phè ch¸y ch×m dÇn
vµo tèi” sau trËn giÆc nh¶y dï. Nhng còng cã nÐt t¬i vui, th th¸i trong mét buæi
chiÒu xu©n: “T«i ®i nh nh¶y móa - Trªn c¸nh ®ång lóa th¬m - M¸i nhµ nµo vµng
r¬m - ChiÒu quª h¬ng ®Ñp qu¸”. TÊt c¶ ®Òu lµ c¶m xóc thùc, bËt n¶y “ë nh÷ng n¬i
giao nhau cña t©m hån nhµ th¬ víi ngo¹i vËt”. ChÝnh v× vËy cho nªn khi ®äc th¬
NguyÔn §×nh Thi, ®· ®a ta ®Õn víi mét thÕ giíi c¶m xóc, mét ®iÖu c¶m xóc cña
riªng «ng. §Æc biÖt c¶m xóc ®ã ®· ®îc c¸ thÓ ho¸ cho nªn th¬ NguyÔn §×nh Thi cã
®îc c¸ch nãi riªng, ¸m ¶nh ngêi ®äc, cã søc truyÒn c¶m m¹nh vµ trùc tiÕp ®Õn víi
ngêi ®äc ®óng nh «ng mong muèn: “Bµi th¬ lµ nh÷ng lêi diÔn lªn lµm sèng ngay
lªn mét t×nh c¶m, mét nçi niÒm trong lßng ngêi ®äc”.
Bªn c¹nh c¶m xóc, th¬ NguyÔn §×nh Thi cßn ®Æc biÖt chó träng ®Õn vÞ trÝ cña
h×nh ¶nh. Nhng h×nh ¶nh ®ã ®îc kh¬i nguån tõ ®©u, theo NguyÔn §×nh Thi ®ã lµ
nhê c¶m xóc. ¤ng quan niÖm: “Th¬ kh«ng nãi b»ng ý niÖm thuÇn tuý mµ nãi b»ng
h×nh ¶nh”; Nhng h×nh ¶nh th¬ ph¶i lµ nh÷ng h×nh tîng sèng ®éng, “nã lµ sù n¶y
sinh cïng mét lóc víi t tëng nhuÇn nhuyÔn víi nhau nh hån vµ x¸c” [56,74-75].
Nh vËy, do nhËn thøc ®îc vÞ trÝ cña h×nh ¶nh lµ hÕt søc quan träng nªn trong
th¬ NguyÔn §×nh Thi hÇu nh “nãi” b»ng h×nh ¶nh, vµ ®Çy ¾p h×nh ¶nh. Võa cã
nh÷ng h×nh ¶nh mang tÇm vãc hoµnh tr¸ng, mang ©m hëng sö thi l¹i võa mang
nhiÒu h×nh ¶nh nhá nhoi b×nh dÞ. Song nh×n chung h×nh ¶nh trong th¬ «ng kh«ng
cÇu kú, mÜ lÖ khã t×m. Hµ Minh §øc nhËn xÐt: “NguyÔn §×nh Thi kh«ng quan t©m
khai th¸c h×nh ¶nh l¹. Anh muèn mäi ngêi chó ý ®Õn cuéc ®êi quen thuéc mµ mçi
lÇn l¹i cã thÓ nhËn ra mét vÎ ®Ñp míi. §Æc biÖt h×nh ¶nh trong th¬ NguyÔn §×nh
Thi lµ h×nh ¶nh thùc. ¤ng quan niÖm: “H×nh ¶nh thùc n¶y lªn trong t©m hån khi ta
sèng mét c¶nh huèng hoÆc mét tr¹ng th¸i nµo ®Êy. §ông ch¹m víi ho¹t ®éng hµng
ngµy, t©m hån tù n¶y lªn bao nhiªu h×nh ¶nh nh tia löa lãe lªn khi bóa ®Ëp vµo s¾t
trªn ®e. Ngêi lµm th¬ lîm nh÷ng tia löa Êy, kÕt nªn thµnh mét bã s¸ng, nã lµ h×nh
¶nh th¬” [56,75]. NguyÔn §×nh Thi quan niÖm nh vËy kh«ng ph¶i th¬ «ng kh«ng
cã h×nh ¶nh ¶o, nhng qu¶ thËt lo¹i h×nh ¶nh ¶o nµy kh«ng nhiÒu. Chóng chØ xuÊt
hiÖn trong nh÷ng bµi th¬ g¾n víi c¶m høng l·ng m¹n bay bæng mang mµu s¾c lÝ tëng ®Ñp ®Ï cña thêi ®¹i. C¸i chó träng nhÊt cña NguyÔn §×nh Thi vÉn lµ nh÷ng
h×nh ¶nh thùc. H×nh ¶nh ®ã ®îc «ng thÓ hiÖn rÊt râ: “Tõ nh÷ng c¸nh ®ång lóa
th¬m, nh÷ng m¸i nhµ vµng r¬m, n¬i lµng quª trï phó... cho ®Õn nh÷ng cöa « tÝu tÝt
g¸nh gång chen nhau rén rµng §ång Xu©n, Hµng §µo, Hµng B¹c, Hµng Gai... n¬i
phån hoa ®« héi; tõ nh÷ng ¸nh m¾t trong trÎo cña em g¸i, cho ®Õn m¾t ngêi s¸ng
12
l¸ng vÇng sao th¾m t¬i... TÊt c¶ ®Òu lµ nh÷ng h×nh ¶nh thùc, cô thÓ nhng hÕt søc
sèng ®éng.
Kh«ng nh÷ng thÕ «ng cßn nhÊn m¹nh thªm vÒ h×nh ¶nh: “§ã lµ h×nh ¶nh cßn t¬i nguyªn, mµ nhµ th¬ t×m thÊy, bao giê còng míi mÎ, ®ét ngét l¹ lïng. V× nhµ th¬
nh×n b»ng con m¾t cña ngêi ®Çu tiªn. §ã lµ nh÷ng h×nh ¶nh míi tinh cha cã vÕt
nhoµ cña thãi quen'' [56,76].
ChÝnh nhê c¸i nh×n ph¸t hiÖn nµy mµ nh÷ng h×nh ¶nh ch©n thùc ngoµi ®êi vµo
t¸c phÈm cña NguyÔn §×nh Thi thêng gîi c¶m gi¸c võa quen võa l¹, v× vËy «ng ®·
thæi vµo mçi h×nh ¶nh mét sù sèng. “§ã chÝnh lµ nh÷ng h×nh ¶nh míi tinh cha cã
vÕt nhoµ cña thãi quen”. Tãm l¹i h×nh ¶nh th¬ lµ h×nh hµi cña c¶m xóc, lµ sù ®Þnh
h×nh cña nh÷ng tr¹ng th¸i t©m hån. VËy ®©y lµ néi dung cña th¬.
Khi ®· cã néi dung viÖc lµm th¬ chØ cßn lµ dïng ch÷ vµ tiÕng ®Ó ng«n ng÷
tr¹ng th¸i ®ã mµ th«i. Nhng ch÷ ë ®©y ®îc «ng rÊt chó träng. “Ch÷ vµ tiÕng trong
th¬ cÇn cã mét gi¸ trÞ kh¸c, ngoµi gi¸ trÞ ý niÖm ngêi chän ch÷ vµ tiÕng kh«ng ph¶i
chØ v× ý nghÜa cña nã... §iÒu kú diÖu cña th¬ lµ mçi ch÷ ngoµi ý nghÜa cña nã...
bçng ph¸ tung më réng ra, gäi ®Õn chung quanh nh÷ng c¶m xóc, nh÷ng h×nh ¶nh
kh«ng ngê, to¶ ra quanh nã mét vïng s¸ng ®éng ®Ëy. Søc m¹nh cña th¬ lµ ë søc
gîi Êy” [56,77-78]. ¤ng cßn diÔn gi¶i thªm: “Mçi ch÷ nh mét ngän nÕn ®ang
ch¸y, nh÷ng ngän nÕn Êy xÕp bªn nhau thµnh mét vïng s¸ng chung. ¸nh s¸ng
kh«ng nh÷ng ë ®Çu ngän nÕn, nã ë tÊt c¶ chung quanh” [56,78]. Khi t×m ra ®îc ý
nghÜa cña ch÷ vµ tiÕng. Nhng ch÷ vµ tiÕng ë ®©y ®îc chän ra theo tiÕng gäi nµo?
¸p lùc nµo? Vµ «ng tr¶ lêi ®ã lµ nhÞp ®iÖu: “C¸i kú diÖu cña tiÕng nãi trong th¬,
kh¶ n¨ng gîi ra quÇng s¸ng lung linh bao quanh ch÷ vµ tiÕng. Cã ch¨ng ta t×m nã ë
nhÞp ®iÖu rung chuyÓn cña t©m hån, lµ nhÞp ®iÖu cña c¶m xóc, lµ sù sèng rung lªn
ë mçi h×nh ¶nh”.
NÕu dõng l¹i ®©y e chõng cã sù nhÇm lÉn gi÷a nh¹c ®îc t¹o ra do vá ©m thanh,
«ng gäi thø nh¹c bªn ngoµi vµ thø nh¹c bªn trong. ¤ng nãi : “Th¬ cßn cã mét thø
nh¹c n÷a, mét thø nhÞp ®iÖu cña h×nh ¶nh t×nh ý, nãi chung lµ cña t©m hån”
[56,79]. §ã lµ nhÞp thµnh h×nh cña nh÷ng c¶m xóc h×nh ¶nh liªn tiÕp hoµ hîp vµo
nh÷ng tiÕng, nh÷ng ch÷ gîi ra nh÷ng ng©n vang dµi ngay nh÷ng kho¶ng lung linh
gi÷a ch÷, nh÷ng kho¶ng im lÆng còng lµ n¬i tró ngô kÝn ®¸o cña sù xóc ®éng. Nhê
vËy ''th¬ NguyÔn §×nh Thi cã søc gîi, søc më trong t©m thÕ tiÕp nhËn tÝch cùc, d©n
chñ cña ngêi ®äc'' [20,35].
Trë l¹i víi vÊn ®Ò nhÞp ®iÖu trong mét ®o¹n kh¸c, «ng nhÊn m¹nh: “Mçi thÓ th¬
cã mét kh¶ n¨ng, mét thø nhÞp ®iÖu cña nã nhng nÕu theo dâi nh÷ng thêi kú c¶
lÞch sö th× mét thêi ®¹i míi cña nghÖ thuËt thêng bao giê còng t¹o ra mét h×nh
13
thøc míi. Th¬ cña mét thêi míi trong nh÷ng buæi ®Çu Ýt khi chÞu nh÷ng h×nh thøc
®Òu ®Æn cè ®Þnh [56,80].
Nh÷ng ý kiÕn cña NguyÔn §×nh Thi, vÒ mÆt lý luËn còng phï hîp víi thùc tiÔn
s¸ng t¸c cña m×nh. NhiÒu bµi th¬ cña «ng ®îc viÕt mét c¸ch tù do, kh«ng qu¸ lÖ
thuéc vµo vÇn ®iÖu, kh«ng a sù nhÞp nhµng cña c©u ch÷. ý tëng ®ã ®· h×nh thµnh
rÊt sím trong nh÷ng ngµy ®Çu s¸ng t¸c cña NguyÔn §×nh Thi. §iÒu ®ã còng chøng
minh r»ng trong Héi nghÞ tranh luËn vÒ th¬ cña m×nh ë ViÖt B¾c vµo n¨m 1949 tríc c¸c nhµ v¨n tªn tuæi nh: ThÕ L÷, Xu©n DiÖu, Xu©n Thuû, Nguyªn Hång, Tè
H÷u... NguyÔn §×nh Thi ®· ph¸t biÓu rÊt th¼ng th¾n vÒ híng ®i cña s¸ng t¸c. §Æc
biÖt víi lo¹i th¬ kh«ng vÇn mµ lóc ®ã nhiÒu ngêi tá ra kh«ng mÆn mµ NguyÔn
§×nh Thi nãi râ quan ®iÓm cña m×nh: “Khi bá luËt lÖ råi, ®ñ c¶m xóc tù nhiªn th×
cø nãi thµnh vÇn còng ®îc, kh«ng th× th«i. Nãi nh lêi nãi thêng vËy... T«i mong
muèn ®i tíi nh÷ng c©u th¬ nh lêi nãi thêng mµ ®¹t ®Õn ®é c¶m xóc m·nh liÖt. NÕu
cÇn nãi mét h¬i dµi dïng nh÷ng c©u dµi, nÕu h¬i ng¾n th× nãi ng¾n. Nh÷ng h×nh
¶nh th¬ míi b©y giê t«i tëng tîng nã cÇn ph¶i khoÎ, g©n guèc, xï x×, chÊt ph¸c,
chung ®óc tù nhiªn. Nh÷ng bµi th¬ cò, cïng mét nhÞp ®Òu ®Òu t«i kh«ng chÞu ®îc
bµi th¬ chÊt ph¸c kia ®éng vµo t©m hån ta h¬n” [17,227-228].
Râ rµng quan niÖm trªn ®©y cã mét sù nhÊt qu¸n tõ néi dung ®Õn h×nh thøc. Nã
cho thÊy NguyÔn §×nh Thi khu biÖt ®îc mét ®Æc trng quan träng nhÊt, cèt lâi nhÊt
cña th¬. Quan niÖm Êy ®· gi¶i phãng th¬ ra khái sù cÇm tï cña vÇn ®iÖu trãi buéc
cña luËt lÖ hµ kh¾c. Nã còng cho thÊy viÖc NguyÔn §×nh Thi chñ tr¬ng th¬ kh«ng
vÇn kh«ng ph¶i chØ lµ viÖc ®ét ph¸ kh©u h×nh thøc chñ nghÜa! ViÖc t×m kiÕm nhÞp
®iÖu míi theo quan niÖm trªn ®©y râ rµng ®ßi hái c¶m xóc míi. §iÒu nµy còng
kh¼ng ®Þnh r»ng: NguyÔn §×nh Thi ®· ®øng lªn ®Êu tranh cho quyÒn sèng cña mét
lo¹i th¬ míi, ®ång thêi ®em l¹i cho th¬ kh«ng vÇn mét ®Þa vÞ b×nh ®¼ng. §ã lµ sù
c¸ch t©n trong quan niÖm còng nh trong thùc tiÔn s¸ng t¸c cña m×nh.
Qu¶ lµ, toµn bé quan niÖm nghÖ thuËt cña NguyÔn §×nh Thi trªn ®©y ®îc thÓ
hiÖn mét c¸ch cã hÖ thèng, cã c¬ së, ®· chi phèi m¹nh mÏ tíi thùc tiÔn s¸ng t¸c
cña «ng. V× lÏ ®ã khi t×m hiÓu th¬ NguyÔn §×nh Thi tríc hÕt chóng ta ph¶i n¾m
v÷ng hÖ thèng quan niÖm trªn ®Ó tõ ®ã thÊy ®îc ®Æc s¾c nghÖ thuËt th¬ NguyÔn
§×nh Thi. NÕu quan niÖm r»ng: “Ngêi ®äc t×m hiÓu nhµ th¬ lµ ®Ó hiÓu mét c¸ch
sèng, kh«ng ph¶i chØ hái ý tëng nh mét nhµ triÕt häc, mµ hái c¸ch c¶m xóc, c¸ch
th¬ng, c¸ch nhí, c¸ch giËn, c¸ch ghÐt nh víi mäi ngêi yªu” (ChÕ Lan Viªn)
[67,31] th× quan niÖm nghÖ thuËt cña NguyÔn §×nh Thi ®· thùc sù ®em ®Õn cho
ngêi ®äc mét c¸ch sèng, c¸ch sèng ®ã kh«ng khã kh¨n phøc t¹p g×, nhng kh«ng
®¬n gi¶n ®Ó chuyÓn tõ quan niÖm thµnh suy nghÜ viÖc lµm cô thÓ. Muèn hiÓu ®îc ý
14
nghÜa nµy ta ®i vµo t×m hiÓu qu¸ tr×nh tõ quan niÖm ®Õn thùc tiÔn s¸ng t¸c cña
NguyÔn §×nh Thi .
1.1.2 Tõ quan niÖm ®Õn thö nghiÖm
Tõ quan niÖm nghÖ thuËt ®Õn thùc tiÔn s¸ng t¸c lµ mét c«ng viÖc hÕt søc khã
kh¨n cña NguyÔn §×nh Thi nhng b»ng tÊt c¶ trÝ th«ng minh vµ sù hiÓu biÕt , céng
thªm b¶n lÜnh cña ngêi lu«n kh¸t khao, t×m tßi, NguyÔn §×nh Thi ®· tiÕn hµnh mét
cuéc thö nghiÖm hÕt søc t¸o b¹o, mµ kh«ng cùc ®oan.
Nghiªn cøu th¬ NguyÔn §×nh Thi thÊy «ng kh«ng tuyÖt ®èi ho¸ th¬ kh«ng vÇn,
kh«ng chØ ®i theo tiÕng gäi mét chiÒu cña th¬ kh«ng vÇn. Nãi c¸ch kh¸c «ng
kh«ng hoµn toµn vøt bá, ®µo th¶i vÇn ®iÖu. Trong thùc tÕ «ng vÉn viÕt th¬ cã vÇn,
nhiÒu n÷a lµ kh¸c. Tuy nhiªn, ®iÒu cÇn nãi lµ nh÷ng thö nghiÖm cña «ng lµ lo¹i th¬
kh«ng vÇn. ë ®©y c¶m gi¸c cña Tè H÷u cã thÓ xem lµ mét c¶m gi¸c tiªu biÓu cña
ngêi tiÕp nhËn. Tè H÷u cho r»ng: “Toµn bé th¬ anh Thi chøa ®ùng mét ®iÒu l¹.
§©y lµ mét ®iÖu th¬ kh¸c cña ®iÖu th¬ kh¸c”[17,220].
NÐt kh¸c trªn ®©y lµ ë chç «ng gi¶m thiÓu vÇn ®iÖu ®Õn møc tèi ®a, tøc lµ Ýt
quan t©m tíi vÇn ®iÖu vµ ®Æc biÖt khai th¸c, ph¸t huy nhÞp ®iÖu, nhÊt lµ nhÞp ®iÖu
bªn trong ®Õn møc cao nhÊt. Nhng mét ®iÒu chóng ta cÇn ph¶i biÕt: ViÖc gi¶m
thiÓu vÇn ®iÖu kh«ng ph¶i ®Õn NguyÔn §×nh Thi míi lµ ngêi ®Çu tiªn mµ ®· cã
trong Th¬ míi. Cô thÓ trong bµi Mµu thêi gian næi tiÕng cña §oµn Phó Tø:
Duyªn tr¨m n¨m ®øt ®o¹n
T×nh mét thuë cña h¬ng
H¬ng thêi gian thanh thanh
Mµu thêi gian tÝm ng¾t.
Nhng ph¶i ®Õn NguyÔn §×nh Thi viÖc theo ®uæi ¬m trång th¬ kh«ng vÇn míi ®îc thùc hiÖn cã ý thøc, thµnh c¬ së lý thuyÕt, kh¸c xa víi tÝnh c¸ch nghiªng vÒ tù
ph¸t tríc ®ã. §iÒu nµy còng phï hîp víi quan niÖm nghÖ thuËt cña NguyÔn §×nh
Thi r»ng: “VÇn lµ mét lîi khÝ ®¾c lùc cho sù truyÒn c¶m nhng kh«ng ph¶i hÕt vÇn
lµ hÕt th¬. Khi lµm th¬, th¸i ®é cña ngêi lµm lµ ghi l¹i cho ®óng c¶m xóc. NÕu c¶m
xóc gÆp ®îc vÇn th× hay. Nhng khi gÆp gß bã th× h·y vît lªn nã ®·”. [17,227]
Khi kh«ng coi vÇn lµ yÕu tè quan träng cña th¬, khi h×nh thøc c©u th¬ dµi
ng¾n... lµ do m¹ch c¶m xóc th× vÊn ®Ò cßn l¹i víi NguyÔn §×nh Thi lµ lµm sao khai
th¸c, ph¸t huy nhÞp ®iÖu ng«n ng÷ ®Õn møc cao nhÊt. Vµ nhÞp ®iÖu ®ã chÝnh lµ
nhÞp ®iÖu bªn trong, nhÞp cña t©m hån. Nãi nh vËy, kh«ng ph¶i NguyÔn §×nh Thi
kh«ng coi träng nh¹c ngoµi tai - thø nh¹c ®îc t¹o nªn bëi vá ©m thanh cña ng«n
ng÷, bëi b»ng, tr¾c... Nhng viÖc tæ chøc ©m thanh vµo hÖ thèng nhÞp ®iÖu nµo ®ã
ph¶i do c¶m xóc gäi ra. C©u th¬ “S¸ng m¸t trong nh s¸ng n¨m xa” ®îc viÕt toµn
15
b»ng thanh ngang vµ thanh s¾c, t¹o nªn mét chuçi ©m thanh trong trÎo ®Ó diÔn t¶
c¶m gi¸c trong m¸t. Nhng gÆp khi c¶m xóc buån, s©u l¾ng, hoÆc trong nh÷ng suy
t chiªm nghiÖm, c©u th¬ gîi ra mét thanh trÇm hÕt søc tù nhiªn:
Mét kho¶ng trêi xanh kia
§©u ph¶i chuyÖn ®ïa
(Mét kho¶ng trêi xanh kia)
Cßn khi gÆp t©m hån vui, ph¬i phíi thanh ®iÖu thêng vang lªn ë cung bËc cao:
Mïa thu nay kh¸c råi
T«i ®øng vui nghe gi÷a nói ®åi
Giã thæi rõng tre phÊp phíi
Trêi thu thay ¸o míi
Trong biÕc nãi cêi thiÕt tha.
(§Êt níc)
Vµ nhiÒu khi nhiÖp ®iÖu bªn ngoµi ®êi sèng lµ c¬ së ®Ó t¹o nªn nhÞp ®iÖu bªn
trong cña c¶m xóc. C©u th¬ “Hoa nghÖ x«n xao në tÝm hång” cña «ng võa to¸t lªn
tiÕng nh¹c “x«n xao” cña hoa, l¸, võa cã phÇn xóc ®éng cña thi sÜ tríc cuéc sèng
bÊt diÖt, nªn th¬, t¬i ®Ñp cña thiªn nhiªn.
Tuy nhiªn, NguyÔn §×nh Thi còng ®Æc biÖt chó träng tíi “sù hoµ ®iÖu” cña
tiÕng nh¹c trong th¬. “TiÕng nãi cã nhÞp ®iÖu - nhÞp ®iÖu nh÷ng ©m thanh vËt chÊt
cña tiÕng nãi con ngêi, vµ nhÞp ®iÖu cña nh÷ng ý nghÜ, c¶m xóc t×nh tù hoµ quyÖn
nèi tiÕp nhau” [57,9]. Hay nãi c¸ch kh¸c ®ã lµ sù hoµ ®iÖu gi÷a t×nh, ý, h×nh vµ sù
©m vang cña lêi vµ tiÕng, chø kh«ng ph¶i sù ph©n chia vÒ ph¬ng diÖn tuyÕn tÝnh
cña ng÷ ©m. Sù hoµ ®iÖu ®ã võa h÷u h×nh võa v« h×nh. §äc nhiÒu bµi th¬ ®îc xem
lµ thµnh c«ng cña NguyÔn §×nh Thi ta thÊy “sù hoµ ®iÖu” nµy: Nhí, §Êt níc, Buæi
chiÒu Vµm Cá, L¸ ®á, Chia tay trong ®ªm Hµ Néi, Tia n¾ng, Em g¸i Trêng S¬n...
C¸c thÕ hÖ ban ®äc yªu th¬ NguyÔn §×nh Thi thêng hay nh¾c ®Õn nh÷ng c©u th¬
më ®Çu bµi §Êt níc, lµ mét trong nh÷ng ®o¹n tiªu biÓu cho sù hoµ ®iÖu gi÷a t×nh,
ý vµ ©m vang cña “lêi” vµ “tiÕng”.
S¸ng m¸t trong nh s¸ng n¨m xa
Giã thæi mïa thu h¬ng cèm míi
T«i nhí nh÷ng ngµy thu ®· xa
ë ®©y c¸i nhÞp ®iÖu man m¸c, c¸i nhÞp vËn ®éng cña hån ngêi ®îc cÊt lªn, ®îc
phæ vµo nhÞp th¬. Cã thÓ nãi r»ng toµn bé khæ th¬ nh mét ®iÖu h¸t cña t©m hån ®îc t¹o nªn bëi: “sù hoµ ®iÖu cña nçi nhí mïa thu, h¬ng cèm, mét buæi s¸ng m¸t
trong vµ giã ban mai cña s¸ng n¨m xa vµ mïa thu ®· xa råi”. Sù hoµ ®iÖu nµy cÊt
lªn thµnh “NhÞp ®iÖu bªn trong, nhÞp ®iÖu cña t©m hån, ®ã lµ cèt lâi cña th¬”.
16
Nhng nhÞp ®iÖu th¬ kh«ng chØ vang lªn ë trong ch÷, trong c©u. Nã cßn vang lªn
ë kho¶ng c¸ch gi÷a nh÷ng ch÷, nh÷ng dßng vµ l¾ng nghe tõ kho¶ng “im lÆng” ta
sÏ dÔ dµng nhËn thÊy tiÕng déi vang rÊt ®a d¹ng vµ tinh tÕ trong th¬ NguyÔn §×nh
Thi. NÕu nh bµi th¬ §Êt níc lµ nh÷ng tiÕng déi trÇm s©u th× trong bµi Ngêi Hµ Néi
l¹i mang ©m hëng hïng tr¸ng. §Æc biÖt nÕu trong bµi Kh«ng nãi ®îc viÕt tõ nh÷ng
n¨m ®Çu cña cuéc kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p t¸c gi¶ ®· vÏ nªn nèt nh¹c buån mªnh
mang mµ cè nÐn:
Dõng ch©n trong ma bay
¦ít ®Çm m¸i tãc
Em nh×n ®i ®©u
M«i em ®«i m¾t
Cßn «m ®©y
Nh×n em n÷a
Phót gi©y
ChiÒu mê giã hót
Em
Bãng nhá
§êng lÇy.
Th× trong bµi Trªn con ®êng nhá t¸c gi¶ thÓ hiÖn tiÕng déi vang dÞu dµng, tha
thiÕt, tiªu biÓu lµ ë ®o¹n:
Anh yªu em mçi ngµy nh dßng suèi míi
Vµ ®ªm thµnh c¸nh ®ång sao cho anh lîm ®Çy tay
Nh÷ng nçi vÊt v¶ thµnh niÒm an ñi
Giät níc m¾t thµnh giät mÆt trêi
Anh yªu em vËy th«i - Anh cã em trong ®êi
Em niÒm th¬ng cña anh, lo l¾ng cña anh
Dßng s«ng kh«ng bao giê yªn cña anh.
Vµ nhiÒu bµi kh¸c ®i theo nhiÒu giai ®iÖu kh¸c nhau, t¹o mét søc l«i cuèn víi
ngêi ®äc.
Cuèi cïng ta cÇn thÊy râ ©m vang trong th¬ NguyÔn §×nh Thi lµ ©m vang cña
th¬ tr÷ t×nh ®iÖu nãi, nªn th¬ khã ng©m. Nã lµ thø th¬ ®Ó ®äc, ®äc b»ng m¾t, ®äc
lªn nh khi ta nãi, hoÆc trªn nÒn nh¹c. NhiÒu bµi th¬ cña «ng, bÒ ngoµi tëng nh v¨n
xu«i, nhng bªn trong ®Çy d vang cña chÊt nh¹c. Th¬ tù do, th¬ kh«ng vÇn t¹o cho
mçi bµi th¬ cña NguyÔn §×nh Thi mét vÎ ®Ñp riªng vÒ nhÞp ®iÖu, mét Ên tîng
riªng vÒ ©m nh¹c.
17
Nh vËy, nhÞp ®iÖu bªn trong nã lµ yÕu tè quan träng nhÊt cña th¬, th¬ chØ cÇn
tùa vµo ®ã cã thÓ ®øng v÷ng. ChÝnh v× thÕ mµ nã ®· trë thµnh mét hiÖn h÷u, mét
®èi tîng ®Ó c¸c thi sÜ chiÕm lÜnh mét c¸ch tù tin h¬n. Cã thÓ nãi ®©y lµ mét trong
nh÷ng vÖt míi vµ kh¸c l¹ trong diÖn m¹o th¬. Nhng nã lµ sù thµnh c«ng cña
NguyÔn §×nh Thi trong viÖc t×m tßi, c¸ch t©n vµ thÓ nghiÖm.
1.2 Hµnh tr×nh s¸ng t¹o th¬ cña NguyÔn §×nh Thi
§Ó thÊy mèi quan hÖ gi÷a quan niÖm nghÖ thuËt vµ thùc tiÔn s¸ng t¸c cña nhµ
th¬ NguyÔn §×nh Thi, kh«ng thÓ chØ xem xÐt tõng t¸c phÈm riªng biÖt cña «ng,
mµ cßn ph¶i nhËn thÊy sù nghiÖp s¸ng t¸c cña «ng h¬n 60 n¨m nh mét hµnh tr×nh
mµ mçi t¸c phÈm chØ lµ mét sù kiÖn, mét m¾t xÝch trong hµnh tr×nh ®ã. Híng tiÕp
cËn nµy sÏ cung cÊp cho chóng ta c¸i nh×n tæng thÓ, lµ c¬ së quan träng ®Ó ®i s©u
kh¸m ph¸ vÒ mèi quan hÖ gi÷a quan niÖm nghÖ thuËt vµ thùc tiÔn s¸ng t¸c, còng
nh t×m hiÓu tõng vÊn ®Ò cô thÓ trong toµn bé s¸ng t¸c cña nhµ th¬.
Do t¸c ®éng cña hoµn c¶nh lÞch sö vµ sù vËn ®éng trong ý thøc cña chñ thÓ nhµ
v¨n, hµnh tr×nh s¸ng t¹o th¬ cña NguyÔn §×nh Thi cã thÓ chia lµm 3 giai ®o¹n:
Th¬ NguyÔn §×nh Thi trong nh÷ng n¨m kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p; Th¬ NguyÔn
§×nh Thi trong nh÷ng n¨m chèng Mü cøu níc; Th¬ NguyÔn §×nh Thi sau 1975.
Së dÜ cã sù ph©n chia nh vËy v× thùc sù qua mçi giai ®o¹n chóng ta thÊy th¬
NguyÔn §×nh Thi cã nh÷ng chuyÓn biÕn ®¸ng kÓ. Sù chuyÓn biÕn ®ã thÓ hiÖn ë
c¸c cÊp ®é: §Ò tµi, h×nh tîng nghÖ thuËt, thÓ lo¹i, ng«n ng÷, hÖ thèng h×nh ¶nh vµ
giäng ®iÖu. ë nh÷ng ch¬ng sau cña luËn v¨n chóng t«i sÏ cè g¾ng chØ râ sù kh¸c
biÖt Êy. Nhng chóng t«i còng xin lu ý r»ng: Sù chuyÓn biÕn trong s¸ng t¸c th¬
NguyÔn §×nh Thi qua c¸c chÆng chØ lµ sù chuyÓn biÕn mang tÝnh tiÕp nèi, kh«ng
ph¶i lµ nh÷ng bíc ngoÆt ®a th¬ «ng rÏ sang híng ®i kh¸c mµ ®ã lµ sù chuyÓn híng tiÕn bé hîp víi xu thÕ thêi ®¹i lóc bÊy giê.
Trong phÇn nµy chóng t«i chØ xin ®Ò cËp ®Õn nh÷ng nÐt chung nhÊt cña th¬
«ng.
1.2.1 Th¬ NguyÔn §×nh Thi trong kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p
Trong nh÷ng n¨m kh¸ng chiÕn, ngêi thanh niªn tri thøc say mª lý tëng ®· ®Õn
víi c¸ch m¹ng víi th¬, v¨n trong niÒm tha thiÕt. Trong cuéc sèng víi t c¸ch lµ ngêi chiÕn sÜ trªn mÆt trËn v¨n nghÖ nh ngêi bé hµnh kh«ng mÖt mái trªn chÆng ®êng
dµi, NguyÔn §×nh Thi ®· cã nh÷ng t×m tßi thÓ nghiÖm trong th¬ vµ ®ãng gãp mét
phÇn quan träng cho nÒn v¨n häc míi.
Vµo nh÷ng n¨m ®Çu cña cuéc kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p, trong lóc mét sè nhµ
th¬ líp tríc ®ang chuyÓn m×nh víi c¸ch m¹ng th× NguyÔn §×nh Thi ®· ®em ®Õn
cho th¬ mét tiÕng nãi míi víi phong c¸ch kh¸c l¹. ¤ng lµ nhµ th¬ c¸ch m¹ng
18
kh«ng quyÕn luyÕn víi qu¸ khø tñi buån nµo. ¤ng ®Õn víi th¬ tõ triÕt häc vµ v¨n
xu«i chÝnh luËn vµ ®Õn víi cuéc ®êi míi víi nh÷ng suy nghÜ hån nhiªn ch©n thËt
cña t©m hån. H¬n ®©u hÕt «ng miªu t¶ cuéc sèng trong vÎ tù nhiªn dung dÞ cña nã.
ChÊt th¬ kh«ng cÇn t« ®iÓm thi vÞ nhiÒu. ChÊt th¬ chÝnh lµ sù b×nh dÞ mµ hÕt søc
gîi c¶m.
Trong th¬ «ng c¸i quan träng nhÊt kh«ng ph¶i t×m ®Õn c¸c h×nh ¶nh l¹ mµ «ng
mong muèn ngêi ®äc chó ý tíi cuéc sèng quen thuéc mµ mçi lÇn cã thÓ nhËn ra
mét vÎ ®Ñp míi. Mét dßng s«ng quª h¬ng “ThuyÒn ngîc chåm trªn sãng - Giã
thæi phång buåm n©u”, mét bÇu trêi trong xanh “ Trêi thu thay ¸o míi - Trong
biÕc nãi cêi thiÕt tha”, mét con ®êng nói “Lèi mßn kh«ng dÊu ch©n ... D·i ¸o chµm
bay móa” cho tíi : "Nh÷ng ng¶ ®êng b¸t ng¸t - Nh÷ng dßng s«ng ®á nÆng phï sa”.
Vµ ®Êt níc ®îc «ng kh¸i qu¸t ®Ñp vµ nªn th¬:
Mªnh m«ng biÓn lóa ®©u trêi ®Ñp h¬n
C¸nh cß bay l¶ rËp rên
M©y mê che ®Ønh Trêng S¬n sím chiÒu
(Bµi th¬ H¾c H¶i)
§Êt níc tuy ®Ñp nhng cßn nhiÒu vÊt v¶ gian lao :
Quª h¬ng biÕt mÊy th¬ng yªu
Bao nhiªu ®êi ®· chÞu nhiÒu th¬ng ®au
MÆt ngêi vÊt v¶ in s©u
G¸i trai còng mét ¸o n©u nhuém bïn.
(Bµi th¬ H¾c H¶i).
Vµ ®Êt níc qua nh÷ng n¨m kh¸ng chiÕn, ngêi d©n ph¶i tr¶i qua nh÷ng n¨m
th¸ng ¸c liÖt cña vïng ®Êt giÆc chiÕm ®ãng “¤i nh÷ng c¸nh ®ång quª ch¶y m¸u D©y thÐp gai ®©m n¸t trêi chiÒu” §Êt níc. Nh÷ng vÊt v¶ cña ngêi phô n÷ trong
chiÕn tranh: “Suèt ®ªm trêng sóng næ - Em g¸nh con ®i ®©u?”. Nh vËy, nçi ®au ®Êt
níc bÞ chiÕn tranh tµn ph¸ ®· trë thµnh nçi ¸m ¶nh nÆng nÒ, nhøc nhèi trong nhiÒu
bµi th¬ cña NguyÔn §×nh Thi. “§au th¬ng” trë thµnh mét trong chñ ©m cña nh÷ng
bµi th¬ vµ ®Êt níc trë thµnh ®iÖp khóc báng r¸t tr¸i tim «ng. Bªn c¹nh ®ã ®Êt níc
cã truyÒn thèng lÞch sö bÊt khuÊt. “§ªm ®ªm r× rÇm trong tiÕng ®Êt - Nh÷ng buæi
ngµy xa väng nãi vÒ”. Vµ “§Êt níc cña nh÷ng ngêi ¸o v¶i - §· ®øng lªn thµnh
nh÷ng anh hïng”. Bµi th¬ §Êt níc kÕt thóc b»ng nh÷ng h×nh ¶nh chãi läi, kú vÜ víi
giäng ®iÖu tr¸ng ca.
Sóng næ rung trêi giËn d÷
Ngêi lªn nh níc vì bê
Níc ViÖt Nam tõ m¸u löa
19
Rò bïn ®øng dËy s¸ng loµ.
Nh÷ng c©u th¬ Êy ®· kh¾c, t¹c vµo thêi gian mét bøc tîng ®µi hoµnh tr¸ng
trong niÒm tù hµo s©u s¾c vÒ khÝ thÕ c¸ch m¹ng vÜ ®¹i vµ t thÕ v¬n m×nh k× diÖu
cña ®Êt níc trong thêi ®¹i míi.
NguyÔn §×nh Thi cã ý thøc chän läc nh÷ng h×nh ¶nh tiªu biÓu ®Ó qua ®Êy thÊy
®îc diÖn m¹o cña ®êi sèng. Trong khuynh híng chung cña th¬ kh¸ng chiÕn ®ang
trë vÒ g¾n bã víi hiÖn thùc lín cña cuéc chiÕn ®Êu, NguyÔn §×nh Thi ®i s©u vµo
®êi sèng chiÕn trêng. ¤ng kh«ng tham chÊt liÖu, kh«ng kÓ lÓ trong th¬, kh«ng
miªu t¶ mét ®èi tîng cô thÓ nµo, h×nh ¶nh ®îc chän läc vµ bè trÝ tho¸ng trong
m¹ch c¶m nghÜ lµm ®iÓm tùa cho nh÷ng liªn tëng. ChÝnh v× vËy c¸i thËt cña sù
sèng trong chiÕn tranh ®îc hiÖn lªn mét c¸ch sèng ®éng. §ã lµ nh÷ng khung c¶nh
sinh ho¹t kh¸ng chiÕn võa cã h×nh ¶nh cña cuéc ®êi cô thÓ, võa l¾ng s©u t©m t×nh.
Cuéc chia li "kh«ng nãi", chiÒu hµnh qu©n qua ®êng sè 4, nçi nhí trong xa c¸ch
cña ngêi chiÕn sÜ trong tÊm lßng ®ång ®éi, kh«ng khÝ chuÈn bÞ cho ngµy mai ra
trËn, chiÕn sÜ §iÖn Biªn - Bµi ca lín cña chñ nghÜa anh hïng c¸ch m¹ng. "Ngêi
chiÕn sÜ" trong th¬ NguyÔn §×nh Thi trong nh÷ng n¨m kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p
mang mét vÎ ®Ñp riªng. Tuy cßn Ýt nh÷ng nÐt kh¾c ho¹ cô thÓ nhng hä cã mét ®êi
sèng t©m hån ®Ñp vµ tinh tÕ:
Giã ch¸y mÆt ngêi tö sÜ
¸o r¸ch ph¬i sên tÝm l¹nh
(L¸ cê)
Nhng còng ®Çy hi sinh gian khæ:
Ngµy n¾ng ®èt theo ®ªm ma déi
Mçi bíc ®êng mçi bíc hi sinh
(§Êt níc)
Hä ra ®i v× nghÜa lín:
Cßn mét em bÐ r¸ch
Lßng ta vÉn bån chån
(Chµo)
MÆc dÇu hÕt søc gian khæ, ®Çy sù hi sinh mÊt m¸t nhng h×nh ¶nh ngêi lÝnh l¹i
hiÖn lªn thËt lµ th¬ méng: “Gi÷a sóng ®¹n ngæn ngang bê nói - §oµn qu©n n»m
ngñ díi m©y trêi” Bµi th¬ viÕt c¹nh ®ån T©y vµ còng ®Çy l¹c quan: “Nh÷ng tiÕng
nãi vang s«ng - Nh÷ng mò nan san s¸t - Mét ®oµn bé ®éi ®«ng... N¾ng chiÕu mÆt
®á hång - C¸c anh cêi ha h¶”. Trong t×nh yªu, díi ngßi bót cña NguyÔn §×nh Thi
còng ®îc lÝ tëng ho¸: Nh ¸nh sao s¸ng con ®êng ®i tíi, t×nh yªu nh ngän löa sëi
20
Êm ngêi ra trËn. Vµ cao h¬n lµ t×nh yªu Êy hoµ quyÖn vµo t×nh yªu ®Êt níc: “Anh
yªu em nh yªu ®Êt níc - VÊt v¶ ®au th¬ng t¬i th¾m v« ngÇn” Nhí .
Trong khung c¶nh kh¸ng chiÕn NguyÔn §×nh Thi còng cã nh÷ng ¸ng th¬ thÓ
hiÖn nh÷ng khung c¶nh ¸c liÖt:
§Êt trêi mê s¾t thÐp
Chíp giËt xÐ ngµy ®ªm
Vµ cã nh÷ng kho¶nh kh¾c:
Cá ngËp vµo lèi b¶n cò
§oµn d©n c«ng bíc ®éng trêi khuya
Nhng råi nh÷ng ©m vang ®· b¸o hiÖu mét ngµy míi b¾t ®Çu:
§µn s¬n ca bay lªn gäi s¸ng
TiÕng hãt vang trªn c¸nh ®ång
Trong thêi k× kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p, NguyÔn §×nh Thi ®i vµo ®êi sèng chiÕn
®Êu trong nhiÒu n¨m víi t c¸ch lµ ngêi lÝnh. Th¬ «ng cã nh÷ng tr¶i nghiÖm cña
cuéc ®êi. §Æc biÖt «ng ®· ®em vµo th¬ chÊt lÝ tëng vµ niÒm m¬ íc. Trong th¬
NguyÔn §×nh Thi thêng sö dông yÕu tè x¸c ®Þnh kÕt hîp víi c¸i kh«ng x¸c ®Þnh.
ChÝnh v× vËy bøc tranh vÒ cuéc sèng kh«ng chØ hiÖn ra ë mét chiÒu. Nã hiÖn ra ë
nhiÒu gãc ®é kh¸c nhau do ®ã hiÖn thùc ®îc më ra thªm nhiÒu líp míi. Bµi th¬
§Êt níc lµ mét s¸ng t¸c hay tiªu biÓu cho phÈm chÊt trªn. Chç m¹nh trong th¬
NguyÔn §×nh Thi lµ kh¶ n¨ng liªn kÕt trªn nhiÒu h×nh ¶nh kh¸c nhau vÒ cuéc sèng.
¦u ®iÓm trªn ®· t¹o cho th¬ søc liªn tëng gi÷a kh«ng gian vµ thêi gian. §Êt níc
trong qu¸ khø víi nh÷ng ngêi cha bao giê khuÊt. “§ªm ®ªm r× rÇm trong tiÕng ®Êt
- Nh÷ng buæi ngµy xa väng nãi vÒ”. Vµ víi hiÖn t¹i trong ®au th¬ng chiÕn ®Êu nhng ®· “Ngêi lªn nÐt mÆt quª h¬ng”. §Êt níc vÒ nh÷ng íc väng t¬ng lai “Tr¸n ch¸y
rùc nghÜ trêi ®Êt míi - Lßng ta b¸t ng¸t ¸nh b×nh minh”. §ã lµ thÕ m¹nh cña
NguyÔn §×nh Thi trong viÖc kh¸i qu¸t ho¸ nghÖ thuËt. §iÒu nµy ®îc thÓ hiÖn râ
trong tËp th¬ Ngêi chiÕn sÜ vµ søc kh¸i qu¸t nghÖ thuËt ®ã ®îc rót ra tõ nh÷ng h×nh
¶nh bªn trong.
Th¬ NguyÔn §×nh Thi trong nh÷ng n¨m chèng Ph¸p lµ lo¹i th¬ g©y Ên tîng cho
®éc gi¶. Søc m¹nh cña th¬ NguyÔn §×nh Thi vÉn lµ t tëng vµ t×nh c¶m víi nh÷ng
vÊn ®Ò vÒ ®Êt níc, d©n téc trong chiÕn tranh, tuy cha cã søc bao qu¸t toµn diÖn giai
®o¹n nµy nhng NguyÔn §×nh Thi ®· thÓ hiÖn phong c¸ch ®éc ®¸o vµ sau nµy chóng
ta khã t×m thÊy trong líp nhµ th¬ trÎ.
1.2.2 Th¬ NguyÔn §×nh Thi trong nh÷ng n¨m chèng Mü
NÕu trong cuéc kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p, NguyÔn §×nh Thi ®Õn víi chiÕn trêng
ë ®é tuæi cßn t¬i trÎ, thanh xu©n th× nh÷ng n¨m chèng Mü cøu níc, NguyÔn §×nh
- Xem thêm -