Tài liệu Văn hóa làng xã trong tiểu thuyết mẫu thượng ngàn của nguyễn xuân khánh (2016)

TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM HÀ NỘI 2 KHOA NGỮ VĂN ====== NGUYỄN THỊ VÂN VĂN HÓA LÀNG XÃ TRONG TIỂU THUYẾT MẪU THƯỢNG NGÀN CỦA NGUYỄN XUÂN KHÁNH KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC Chuyên ngành: Việt Nam học HÀ NỘI, 2016 TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM HÀ NỘI 2 KHOA NGỮ VĂN ====== NGUYỄN THỊ VÂN VĂN HÓA LÀNG XÃ TRONG TIỂU THUYẾT MẪU THƯỢNG NGÀN CỦA NGUYỄN XUÂN KHÁNH KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC Chuyên ngành: Việt Nam học Ngƣời hƣớng dẫn khoa học TS. Nguyễn Thị Tính HÀ NỘI, 2016 LỜI CẢM ƠN Tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành và bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới TS. Nguyễn Thị Tính - người hướng dẫn, chỉ bảo tận tình giúp tôi trong suốt thời gian thực hiện khóa luận. Tôi cũng xin gửi lời cảm ơn tới tất cả các thầy, cô giáo tổ Văn học Việt Nam, khoa Ngữ Văn đã giúp đỡ và tạo điều kiện thuận lợi để tôi hoàn thành khóa luận tốt nghiệp này. Khóa luận được hoàn thành song không tránh khỏi những hạn chế, thiếu sót, tôi rất mong nhận được những ý kiến đóng góp từ phía Thầy, Cô và các bạn để khóa luận của tôi được hoàn thiện hơn. Tôi xin trân trọng cảm ơn! Hà Nội, tháng 05 năm 2016 Tác giả khoá luận Nguyễn Thị Vân LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan khoá luận tốt nghiệp này là kết quả nghiên cứu của riêng tôi dưới sự hướng dẫn của TS. Nguyễn Thị Tính. Kết quả thu được là hoàn toàn trung thực và không trùng với kết quả nghiên cứu của những tác giả khác. Hà Nội, tháng 05 năm 2016 Tác giả khoá luận Nguyễn Thị Vân DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT PGS: Phó giáo sư TS: Tiến sĩ Tr: Trang Nxb: Nhà xuất bản MỤC LỤC PHẦN MỞ ĐẦU ............................................................................................ 1 1. Lý do chọn đề tài ........................................................................................ 1 2. Lịch sử vấn đề ............................................................................................ 2 3. Mục đích nghiên cứu .................................................................................. 5 4. Nhiệm vụ nghiên cứu.................................................................................. 6 5. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu............................................................... 6 6. Phương pháp nghiên cứu ............................................................................ 6 7. Đóng góp của khóa luận ............................................................................. 7 8. Bố cục của khóa luận .................................................................................. 7 PHẦN NỘI DUNG ........................................................................................ 8 Chương 1: VĂN HÓA LÀNG XÃ VÀ ĐẶC ĐIỂM CỦA VĂN HÓA LÀNG XÃ ................................................................................................................. 8 1.1. Một số vấn đề chung về văn hóa làng xã Việt Nam ................................. 8 1.1.1. Quan niệm về làng truyền thống người Việt ......................................... 8 1.1.2. Quan niệm về văn hóa làng truyền thống người Việt .......................... 10 1.2. Những đặc điểm cơ bản của văn hóa làng xã Việt Nam ......................... 11 1.3. Một số khái niệm liên quan đến văn hóa làng xã ở Việt Nam ................ 14 1.3.1. Văn hóa dòng họ................................................................................. 14 1.3.2. Lệ làng, hương ước ............................................................................. 17 1.3.3. Tín ngưỡng làng xã ............................................................................. 21 1.3.4. Phong tục làng xã ............................................................................... 22 Chương 2: DẤN ẤN VĂN HÓA LÀNG XÃ TRONG TIỂU THUYẾT....... 24 MẪU THƯỢNG NGÀN CỦA NGUYỄN XUÂN KHÁNH .......................... 24 2.1. Tính chất dòng họ trong tiểu thuyết Mẫu Thượng Ngàn ........................ 24 2.2. Lệ làng, hương ước trong tiểu thuyết Mẫu Thượng Ngàn ...................... 28 2.3. Tín ngưỡng làng xã................................................................................ 31 2.4. Phong tục làng xã .................................................................................. 39 2.4.1. Tục tang ma ........................................................................................ 39 2.4.2. Hội làng .............................................................................................. 43 PHẦN KẾT LUẬN ...................................................................................... 47 TÀI LIỆU THAM KHẢO PHẦN MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài 1.1. Nước ta vốn là một nước nông nghiệp cổ truyền, và gắn kết với nó là làng xã cổ truyền. Làng quê từ bao đời nay vốn là một điểm tựa trong cuộc sống của tất cả mọi người từ khi chào đời cho đến lúc về với Đất Mẹ. Trong cộng đồng làng xã, dường như mọi thứ đều là của chung, có ấm nước chè xanh cả xóm cùng uống; có mái nhà cần lợp cả xóm cùng giúp. Qua nhiều khó khăn, thử thách, nạn ngoại xâm, thiên tai khắc nghiệt xảy ra thường xuyên... nhưng cả dân tộc vẫn bền lòng, vững vàng vượt qua tất cả. Chừng ấy điều cho chúng ta hiểu rằng, những sinh hoạt văn hóa truyền thống của dân tộc ta đều xuất phát chủ yếu từ làng xã. Văn hóa làng xã đã trở thành một thành tố không thể thiếu góp phần tạo nên nền văn hóa Việt Nam đa dạng, đậm đà bản sắc dân tộc. 1.2. Văn học là tấm gương phản chiếu hiện thực cuộc sống. Một trong những chức năng của sáng tác văn học chính là giá trị nhận thức. Qua sự tương tác giữa độc giả và tác phẩm văn học, tác giả mang đến cho người đọc sự trải nghiệm về những giá trị văn hóa, tín ngưỡng, phong tục tập quán… Cùng với đó, qua quá trình lao động, sáng tạo nghệ thuật của nhà văn, các sản phẩm văn hóa được kết tinh và tái hiện qua tác phẩm văn chương. Mẫu Thượng Ngàn là một trong những tác phẩm thể hiện rõ điều đó. Đọc Mẫu Thượng Ngàn, chúng ta không chỉ thấy những giá trị văn hóa, những tín ngưỡng, phong tục tập quán của người Việt mà nó còn là một bức tranh đầy màu sắc viết về văn hóa làng Việt Nam, về cuộc giao lưu giữa văn hóa nông thôn bản địa và văn hóa phương Tây. 1.3. Nghiên cứu văn hóa truyền thống nói chung và văn hóa làng truyền thống nói riêng là vấn đề quan trọng trong việc bảo tồn, phát huy các giá trị văn hóa dân tộc, phục vụ đắc lực cho công cuộc xây dựng và bảo vệ Tổ 1 quốc Việt Nam xã hội chủ nghĩa. Tuy nhiên, trên thực tiễn, việc phát triển nền văn hóa Việt Nam tiên tiến đậm đà bản sắc dân tộc, vấn đề này không hẳn ở đâu và lúc nào cũng được thực hiện một cách có hiệu quả. Thậm chí ở nhiều nơi, việc nghiên cứu các giá trị văn hóa truyền thống của cộng đồng chưa được quan tâm đúng mức, do đó chưa đưa ra được những giải pháp mang tính khoa học, đồng bộ, phù hợp với thực tế nhằm gìn giữ, phát huy các giá trị văn hóa truyền thống trong thời kỳ hội nhập và phát triển. Với những lí do trên, chúng tôi chọn đề tài Văn hóa làng xã trong tiểu thuyết Mẫu Thượng Ngàn của Nguyễn Xuân Khánh nhằm giúp chúng ta hiểu thêm về lịch sử, con người, phong tục tập quán, những giá trị văn hóa tốt đẹp của dân tộc. Đồng thời góp phần vào việc bảo tồn, phát huy các giá trị văn hóa truyền thống, xây dựng nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc. 2. Lịch sử vấn đề Nguyễn Xuân Khánh viết văn từ rất sớm, nhưng do hoàn cảnh, tác phẩm của ông cứ long đong mãi vẫn chưa tìm được chỗ đứng cho riêng mình. Sau thành công của Hồ Qúy Ly và tiếp đến là Mẫu Thượng Ngàn, Nguyễn Xuân Khánh đã chứng tỏ thành công khi viết về tiểu thuyết lịch sử. Trong một cuộc trò chuyện với phóng viên báo “Người Lao động điện tử”, nhà văn Nguyễn Xuân Khánh tâm sự: “Ý tưởng cuốn sách này có từ thời tôi còn thanh niên chứ không phải bây giờ mới bộc phát, nó là sự tiếp nối một phần của cuốn Làng nghèo, tôi viết từ năm 1959. Đến lúc đọc lại đã cảm thấy ưng ý rồi thì tôi lại bị quy là ảnh hưởng của chủ nghĩa xét lại của Liên Xô, làm thô thiển chiến tranh, sau đó bị cấm bút. Mãi sau này, khi đã viết xong Hồ Qúy Ly, tôi mới giở chồng bản thảo cũ ra viết lại. Nhưng bây giờ tôi không viết về chiến tranh nữa mà đẩy thời gian xa hơn, tôi viết về văn hóa làng Việt Nam lúc người Pháp mới sang, về cuộc giao lưu văn hóa nông thôn bản địa và 2 văn hóa Tây. Tôi đã sử dụng tất cả kinh nghiệm về làng quê, về văn hóa làng của mình để viết Mẫu Thượng Ngàn” [21]. Như vậy, Mẫu Thượng Ngàn không chỉ là một tiểu thuyết viết về Mẫu, về một giai đoạn lịch sử khó quên của dân tộc mà còn là những câu chuyện về tình yêu, về những người phụ nữ và cả về văn hóa làng. Xung quanh sự ra đời tiểu thuyết Mẫu Thượng Ngàn năm 2006, có rất nhiều công trình nghiên cứu của cả giới phê bình, độc giả đề cập tới vấn đề này. Tạp chí Nhà Văn số 1 (2006) đã dành những lời giới thiệu về Mẫu Thượng Ngàn: “Tiểu thuyết Mẫu Thượng Ngàn viết về một làng quê nhỏ ở Bắc Bộ là làng Cổ Đình... Người dân quê không có những ý nghĩ cao siêu nhưng vẫn cần thỏa mãn nhu cầu tâm linh, vẫn cần sự an ủi, giải tỏa những ẩn ức đau khổ của kiếp sống khốn cùng của người dân nô lệ. Đạo Mẫu là thứ tôn giáo dân gian. Từ xa xưa cho đến thời hiện đại, người Việt Nam đã có tục thờ Mẫu. Đạo Mẫu thờ nguyên lí người Mẹ, thờ bản thể Mẫu. Người đàn bà Việt chính là những hóa thân của nguyên lí Người Mẹ ấy. Những người phụ nữ trong cuốn sách là những con người đôn hậu, nghĩa tình và cả đa tình nữa. Họ ngồn ngộn sức sống. Người đàn bà Việt hay Đất Mẹ. Đất Mẹ phồn thực sinh sôi. Đất Mẹ có thể tiếp nhận và mềm dẻo biến hóa...” [21; tr. 50]. Nhà nghiên cứu Châu Diên với bài viết Nguyễn Xuân Khánh và cuộc giành lại bản sắc, đăng trên báo Tuổi Trẻ ra ngày Chủ nhật 16 - 7 - 2006 khẳng định Mẫu Thượng Ngàn là “cuốn tiểu thuyết mang tầm khái quát văn hóa, nhân vật không còn là những thân phận riêng lẻ mà là cả một cộng đồng” [7]. Trên Tạp chí Văn học số 6 (2007), PGS.TS Trần Thị An có bài viết Sức ám ảnh của tín ngưỡng dân gian trong tiểu thuyết Mẫu Thượng Ngàn với lời 3 khẳng định: “Chọn thời điểm đầu thế kỉ XX làm bối cảnh cho cuốn tiểu thuyết, có thể thấy vấn đề mà Nguyễn Xuân Khánh đặt ra trong Mẫu Thượng Ngàn là số phận của dân tộc trước ngoại xâm, rộng ra là những thách đố về ứng xử của cả dân tộc trước sự tiếp xúc với ngoại bang - một vấn đề nổi lên nhức nhối ở nhiều thời điểm trong lịch sử Việt Nam”. Cũng theo tác giả, vấn đề mà tác phẩm này đặt ra là nỗ lực tìm kiếm và dựng lại một không gian tinh thần để từ đó, căn cốt tinh thần của người Việt được định hình. Không gian tinh thần ấy là không gian văn hóa làng mà hạt nhân quan trọng nhất trong đó là tín ngưỡng dân gian [3; tr. 27]. Tác giả Nguyễn Văn Ba khi nghiên cứu về Văn hóa tâm linh, một hướng tiếp cận tiểu thuyết sau đổi mới (2011, Tạp chí Văn hóa nghệ thuật) cho rằng: “Đây là cuốn tiểu thuyết giàu giá trị, nhất là khi nhà văn đã thể hiện một cách độc đáo những nét đặc sắc về tín ngưỡng, phong tục tập quán của nền văn hóa Việt. Bằng cách đưa ra hàng loạt những hình ảnh liên quan trực tiếp đến đời sống, tín ngưỡng và phong tục Việt Nam, tác giả đã tạo dựng trong sáng tác của mình một thế giới tâm linh đa dạng, đậm nét từ ngoại cảnh đến nội tâm… Những hình ảnh ấy khi đi vào tác phẩm đều mang ý nghĩa biểu tượng sâu sắc”. Qua nhận định này, ta có thể thấy tác giả tiếp cận tác phẩm từ góc độ văn hóa tâm linh bằng sự trải nghiệm các hình ảnh, các biểu tượng văn hóa [4; tr. 88]. Bàn về tiểu thuyết Mẫu Thượng Ngàn của Nguyễn Xuân Khánh, trong bài viết Không - thời gian nghệ thuật trong tiểu thuyết lịch sử của Nguyễn Xuân Khánh, đăng trên Diễn đàn Văn nghệ Việt Nam (2011), tác giả Tống Thị Thanh đã nhận xét về các yếu tố văn hóa trong tác phẩm như sau: “Mẫu Thượng Ngàn đưa người đọc trở về với không gian văn hóa làng quê thấm đẫm bản sắc dân tộc. Ngôi làng Cổ Đình là không gian văn hóa lớn nhất, đồng thời là không gian sống của những người dân tự bao đời… Tác giả đã dựng 4 lên cả một không khí thời đại từ chốn thôn quê với các chi tiết tiêu biểu, điển hình được sáng tạo hoặc hư cấu trên cơ sở những tài liệu có thực. Không gian lịch sử, không gian văn hóa đan chéo vào nhau tạo nên một thế giới thực sống động và cũng rất chân thực. Trong thế giới ấy, con người khát khao trở về cùng thiên nhiên, tìm thấy chính mình trong đời sống tâm linh” [15; tr. 24]. Có thể thấy, Mẫu Thượng Ngàn nhận được rất nhiều sự quan tâm, đào sâu nghiên cứu của giới phê bình và các nhà khoa học. Nhìn chung, những yếu tố văn hóa trong tiểu thuyết Mẫu Thượng Ngàn là vấn đề được quan tâm nhiều nhất. Hầu hết các bài viết chỉ ra sự đa dạng, phong phú về các yếu tố văn hóa trong tác phẩm, coi đó như những thành tố quan trọng làm nên thành công cho Mẫu Thượng Ngàn. Tuy nhiên, các nhà nghiên cứu chỉ dừng lại ở việc nhận xét, đánh giá tác phẩm qua một số khía cạnh như tín ngưỡng dân gian, văn hóa tâm linh, biểu tượng văn hóa... Nghiên cứu về văn hóa làng xã là điều chưa được nhiều tác giả quan tâm đề cập. Kế thừa thành tựu nghiên cứu của những tác giả đi trước, chúng tôi đi sâu tìm hiểu Văn hóa làng xã trong tiểu thuyết Mẫu Thượng Ngàn của Nguyễn Xuân Khánh với mong muốn góp thêm tiếng nói của mình vào sự nhìn nhận, đánh giá về giá trị của một tác phẩm để lại nhiều ấn tượng sâu sắc trong lòng độc giả. 3. Mục đích nghiên cứu - Tái hiện bức tranh văn hóa làng xã Việt Nam và những dấu ấn văn hóa cộng đồng để thấy được tài năng của tác giả, đồng thời “đánh thức” những phong tục, tín ngưỡng tốt đẹp của làng xã dường như đang ngày càng mai một. - Giúp chúng ta thêm hiểu, thêm yêu, trân trọng và giữ gìn những nét đẹp văn hóa truyền thống của dân tộc. 5 4. Nhiệm vụ nghiên cứu Khóa luận đặt ra và giải quyết các nhiệm vụ: - Tìm hiểu về văn hóa làng xã và các đặc trưng cơ bản của văn hóa làng xã Việt Nam. - Chỉ ra những dấu ấn văn hóa làng xã thể hiện qua tác phẩm văn học, được văn học lưu giữ và soi chiếu, cụ thể ở đây là tác phẩm Mẫu Thượng Ngàn. - Thấy được tài năng và sự am hiểu sâu sắc về văn hóa Việt Nam của tác giả Nguyễn Xuân Khánh cũng như những đóng góp của ông đối với nền văn học dân tộc. 5. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 5.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu: Dấu ấn văn hóa làng xã trong tiểu thuyết Mẫu Thượng Ngàn của Nguyễn Xuân Khánh. 5.2. Phạm vi nghiên cứu Phạm vi nghiên cứu: Khóa luận khảo sát văn bản cuốn tiểu thuyết Mẫu Thượng Ngàn của tác giả Nguyễn Xuân Khánh, Nhà xuất bản Phụ nữ, Hà Nội, 2006. 6. Phƣơng pháp nghiên cứu Trong quá trình thực hiện khóa luận, chúng tôi đã sử dụng một số phương pháp nghiên cứu sau đây: - Phương pháp nghiên cứu lịch sử - Phương pháp nghiên cứu liên ngành - Phương pháp thống kê, phân loại - Phương pháp so sánh - Phương pháp phân tích tác phẩm 6 7. Đóng góp của khóa luận Một là: Kết quả nghiên cứu đề tài có ý nghĩa quan trọng trong việc khẳng định truyền thống và bản sắc văn hóa làng của làng Cổ Đình nói riêng, làng xã Việt Nam nói chung từ xưa đến nay, phục vụ cho công tác nghiên cứu, bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống của dân tộc. Hai là: Giúp chúng ta thêm hiểu, thêm yêu, trân trọng nền văn hóa dân tộc. Từ đó, cùng chung tay gìn giữ những nét đẹp văn hóa truyền thống và xây dựng nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc. 8. Bố cục của khóa luận Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Mục lục và Tài liệu tham khảo, nội dung của khóa luận được triển khai thành 2 chương cụ thể như sau: Chƣơng 1: Văn hóa làng xã và đặc điểm của văn hóa làng xã Chƣơng 2: Dấu ấn văn hóa làng xã trong tiểu thuyết Mẫu Thượng Ngàn của Nguyễn Xuân Khánh 7 PHẦN NỘI DUNG Chƣơng 1 VĂN HÓA LÀNG XÃ VÀ ĐẶC ĐIỂM CỦA VĂN HÓA LÀNG XÃ 1.1. Một số vấn đề chung về văn hóa làng xã Việt Nam 1.1.1. Quan niệm về làng truyền thống người Việt Làng xã Việt Nam có từ thời rất xa xưa. Nó ra đời gắn với quá trình khai sinh lập địa ra dân tộc Việt Nam. “Làng” là một từ Nôm dùng để chỉ thiết chế xã hội truyền thống của người Việt được hình thành từ thời nhà nước phong kiến. “Xã” là một từ Hán, chỉ đơn vị hành chính thấp nhất ở các vùng nông thôn Việt. Trên vùng đồng bằng và trung du Bắc Bộ, xã của người Việt có thể bao gồm từ một đến nhiều làng, tùy từng trường hợp [6; tr. 339]. Ngày nay có nhiều quan niệm, cách hiểu và định nghĩa khác nhau về làng xã. Theo GS Phan Đại Doãn, “làng là cộng đồng dân sự tự trị” [8; tr. 276]. Đề cập đến khái niệm “làng”, GS. Bùi Xuân Đính cho rằng: “làng là đơn vị tụ cư truyền thống của người Việt ở nông thôn, có địa vực riêng (địa giới xác định), cấu trúc vật chất (đường làng, ngõ, xóm, các công trình thờ cúng) riêng; cơ cấu tổ chức, tục lệ, tiếng làng riêng (thể hiện ở âm hay giọng); tính cách riêng, hoàn chỉnh và ổn định qua quá trình lịch sử” [9; tr. 98]. “Xã là đơn vị hành chính cơ sở của Nhà nước phong kiến ở vùng nông thôn”. Rõ ràng không nên đồng nhất khái niệm làng xã là một. Có thể nói mỗi xã là một làng nhưng cũng có thể mỗi xã gồm nhiều làng hợp lại. Nhưng trước hết, làng xã phải là nơi đồng quê, nhiều gia đình ở quy tụ lại thành khu được gọi là xóm, các xóm phân biệt nhau bằng các lũy tre. Trên đường đi vào thường có cổng xây hoặc tre, đến đêm tối có thể đóng lại được để phòng ngừa 8 trộm cắp. Hai, ba, bốn thôn họp thành làng xã. Danh từ “làng” nhiều khi được dùng lẫn lộn với xã, thôn. Với số lượng cư dân sống ở các vùng nông thôn rất lớn, mọi công việc của Nhà nước cũng như của địa phương về nguyên tắc đều được thực hiện ở địa phương - tức ở làng xã. Theo lịch sử phát triển của xã hội Việt Nam từ thời phong kiến đến thời Pháp thuộc, làng xã đều được tồn tại một cách độc lập. Nhà nước phong kiến và cả chính quyền thực dân đều phải thừa nhận. Trong lịch sử phát triển của Nhà nước Việt Nam, xã trở thành đơn vị hành chính từ bao giờ rất khó xác định một cách chính xác. Với ba thời kỳ Bắc thuộc kéo dài hơn một nghìn năm, không rõ đơn vị hành chính thấp nhất là gì. Có lẽ cũng do nhà Hán truyền sang, rồi biến dạng ít nhiều. Hương, xã ở Trung Quốc thì có dính dáng với nhau bằng huyết thống, còn xã của Việt Nam không nhất thiết phải cùng huyết thống, mà gồm những người khác nhau đoàn kết sống chung trên cùng một mảnh đất. Đến thế kỷ thứ X, xã trở thành đơn vị hành chính căn bản của quốc gia. Trên thực tế, có xã gồm nhiều làng, có xã chỉ có một làng. Theo sổ sách hành chính, danh từ “xã” được dùng trong các loại giấy tờ sổ sách là một đơn vị khởi điểm của hạ tầng cơ sở, bất kể xã chỉ có một xóm hay nhiều thôn. Ở bên cạnh khái niệm “làng” còn có khái niệm “thôn”. Nhưng trong lịch sử thôn và làng hầu như không có sự phân biệt. Có xã được hình thành từ ba, bốn thôn, tức là ba, bốn làng. Người ta gọi là “nhất xã nhị, tam thôn”. Ngược lại có xã được hình thành chỉ từ một làng, tức là một thôn. Người ta gọi là “nhất xã, nhất thôn”. Như vậy, làng xã truyền thống của người Việt là một thành tố rất cơ bản và quan trọng đối với đời sống xã hội và cá nhân, là một mắt xích quan trọng trong chuỗi quan hệ gia đình - dòng họ - làng xã - nhà nước. Từ cách hiểu trên cho chúng ta thấy làng Việt có hình thái rất đặc trưng và giàu bản 9 sắc, được tổ chức chặt chẽ theo địa vực riêng, không gian riêng; nơi có sự phong phú, đa dạng về đời sống vật chất, tinh thần của cộng đồng dân cư. Mỗi làng xã với điều kiện tự nhiên - kinh tế - xã hội khác nhau, trong mỗi giai đoạn lịch sử khác nhau sẽ sáng tạo, gây dựng nên một diện mạo văn hóa làng xã riêng khác, biểu hiện qua những giá trị vật chất, tinh thần, những thói quen, phong tục tập quán, lối sống, tinh thần cố kết cộng đồng hay trong tính tự trị làng xã... Mỗi làng Việt thường có hai tên gọi, tên Nôm và tên chữ. Tên Nôm (hay tên Việt cổ) được dùng trong giao tiếp, trong đời sống hằng ngày của dân làng như: Kẻ Noi, Kẻ Gối, làng Gióng, làng Mía, làng Chèm,... Tên chữ (hay tên Hán - Việt) là tên gọi của làng được sử dụng trong các văn bản hành chính như: làng Cổ Nhuế (Kẻ Noi); làng Tân Hội (Kẻ Gối), làng Phù Đổng (làng Gióng), Đường Lâm (làng Mía), Từ Liêm (làng Chèm)... Làng và văn hóa của làng Việt có những đóng góp rất lớn đối với nền văn hóa của dân tộc ta, bên cạnh văn hóa đô thị của người Việt và văn hóa truyền thống của các dân tộc ít người. Căn cứ vào các đặc điểm về sinh thái, kinh tế ngành nghề hoặc những biểu hiện đặc trưng mà làng Việt truyền thống được phân chia thành nhiều loại khác nhau, như làng nông nghiệp, làng buôn, làng chài, làng nghề thủ công, làng khoa bảng... Căn cứ theo không gian địa lí thì có làng Việt Bắc Bộ, làng Việt Trung Bộ và làng Việt Nam Bộ. Còn nếu phân theo thời gian hình thành thì làng Việt truyền thống có sự đa dạng hơn về loại hình, gồm làng Việt cổ, làng Việt thời Lý - Trần (1009 - 1400), làng Việt thời Hậu Lê (1428 - 1527), làng Việt thời Lê - Trịnh và làng Việt thời Nguyễn. 1.1.2. Quan niệm về văn hóa làng truyền thống người Việt Cùng với sự ra đời của làng xã là quá trình cư dân trong làng sáng tạo, phát triển và bảo lưu các giá trị văn hóa của cộng đồng. Bởi lẽ, “văn hóa là hệ 10 thống hữu cơ các giá trị vật chất và tinh thần do con người sáng tạo và tích lũy qua quá trình hoạt động thực tiễn, trong sự tương tác giữa con người với môi trường tự nhiên và xã hội” [16; tr. 10]. Do đó, khi tồn tại tổ chức làng xã của người Việt thì hiển nhiên có sự tồn tại của yếu tố văn hóa làng xã truyền thống người Việt. Những giá trị văn hóa đó bao gồm những sản phẩm lao động được cư dân sản xuất ra nhằm phục vụ nhu cầu sinh hoạt của mình, những cách thức tổ chức, quản lý cộng đồng, những quan niệm sống, phong tục, tập quán, lối sống, những kinh nghiệm được tích lũy theo thời gian, cũng như những sáng tạo văn hóa từ bên ngoài được cộng đồng tiếp thu, học hỏi. Văn hóa làng truyền thống người Việt phản ánh một cách sinh động điều kiện tự nhiên, kinh tế - xã hội, lịch sử, nguồn gốc của chính ngôi làng, được biểu hiện qua các mặt của đời sống vật chất, tinh thần, những đặc tính cộng đồng về tâm lý, tôn giáo, tín ngưỡng, phong tục, tập quán... Tiếp cận làng xã từ góc độ đặc trưng văn hóa chúng ta có thể phân chia làng Việt truyền thống thành bốn loại sau: làng văn (làng nổi tiếng có nhiều người đỗ đạt trong khoa cử, làm quan và dạy học), làng võ (làng có nhiều võ tướng, nhiều người giỏi võ), làng nghề (làng có nghề truyền thống như mộc, nông nghiệp, thêu, chài lưới...), làng chợ (làng chuyên làm nghề buôn bán). 1.2. Những đặc điểm cơ bản của văn hóa làng xã Việt Nam Làng Việt là một thành tố quan trọng trong cơ cấu xã hội Việt (nổi lên là gia đình (nhà) - làng - nước, còn cấp vùng, tỉnh là đơn vị trung gian, ít quan trọng hơn) với hai đặc trưng cơ bản là: Tính cộng đồng và tính tự trị. Làng Việt được tổ chức rất chặt chẽ, không phải theo một mà nhiều cách, nhiều nguyên tắc khác nhau, tạo nên nhiều loại hình, nhiều cách tập hợp người khác nhau, khác nhau nhưng lại hoà đồng trong phạm vi làng. Về cơ bản, cơ cấu làng Việt (cổ truyền và hiện đại) được biểu hiện dưới những hình thức tổ chức (liên kết, tập hợp người) sau đây: 11 - Tổ chức theo địa vực (khu đất cư trú) với mô thức phổ biến: Làng phân thành nhiều xóm, xóm phân thành nhiều ngõ, mỗi ngõ gồm một hay nhiều nhà… thành những khối dài dọc đường cái, bờ sông, chân đê, những khối chặt kiểu ô bàn cờ, theo hình vành khăn từ chân đồi lên lưng chừng đồi và phân bố lẻ tẻ, tản mát, xen kẽ với ruộng đồng… Mỗi làng, xóm, ngõ có cuộc sống tương đối riêng. - Tổ chức làng theo huyết thống (gia đình), dòng họ. Ngoài các gia đình nhỏ, gia đình hạt nhân, dòng họ có vị trí và vai trò quan trọng trong làng Việt, là chỗ dựa vật chất, và chủ yếu là tinh thần cho gia đình; có tác dụng trong định canh và xây dựng làng mới, như là trung tâm của sự cộng cảm trong các gia đình đồng huyết… Có làng gồm nhiều dòng họ, có làng chỉ có một dòng họ và khi ấy làng và dòng họ (gia tộc) đồng nhất với nhau. Điều đáng lưu ý là mức độ liên kết huyết thống trong phạm vi làng Việt là hết sức rạch ròi, chi li với những tên gọi cụ thể (cố - cụ - ông - cha - bản thân - con - cháu - chắt chút…) - Tổ chức làng theo nghề nghiệp, theo sở thích và lòng tự nguyện (Phe Hội - Phường nghề…). Mỗi làng có thể có nhiều Phe (một tổ chức tự quản dưới nhiều hình thức câu lạc bộ); nhiều Hội bao gồm: hiếu hỷ, mua bán, luyện võ, tập chèo, đấu vật…; các Phường nghề: mộc, nề, sơn, thêu, chèo, rối… - Tổ chức làng theo lớp tuổi (truyền thống nam giới): tổ chức giáp, hiện rất mờ nhạt. Đây là môi trường tiến thân theo tuổi tác, là tổ chức dành riêng cho nam giới, phụ nữ không được vào. Bé trai mới lọt lòng được vào giáp ngay, được lên đinh, ngồi chiếu giữa làng, được nâng dần địa vị, được lên lão… - Tổ chức làng theo cơ cấu hành chính: Làng có khi gọi là xã (có xã gồm nhiều làng), có khi gọi là thôn (khi nhất xã nhất thôn). Tiêu chuẩn để phân định rõ nhất là chính cư và ngụ cư (hay còn gọi là nội tịch và ngoại tịch) 12 một cách rất rành mạch, nhiều khi trở nên cực đoan. Tuy nhiên, có một điều mở là dân ngụ cư có thể chuyển thành dân chính cư khi có điền sản và sống (cư trú) ở làng từ ba đời trở lên. Dân cư trong làng được phân thành nhiều hạng, cơ bản là các hạng: chức sắc (những người đỗ đạt hoặc có phẩm hàm vua ban); chức dịch (có chức vụ trong bộ máy hành chính); lão, đinh, ty ấu, người già, trai đinh, trẻ con (trong các giáp)… Có thể nói, làng là một thiết chế xã hội của nông thôn Việt, có cơ cấu tổ chức phong phú nhưng chặt chẽ, có tính cộng đồng và tự trị cao, làng Việt ở mặt trái, mang tính khép kín, bản vị. Song nó lại chính là nơi lưu giữ, bảo vệ một thứ văn hoá làng chống lại sự xâm lăng, đồng hoá của văn hoá ngoại lai. Làng Việt và văn hoá làng Việt đang là vấn đề rất thú vị cho những ai quan tâm, nghiên cứu nó. Tuy thế, ở nước ta, không phải ở bất cứ nơi đâu, làng Việt cũng có đặc điểm và tính chất giống hệt nhau. Nhiều nhà nghiên cứu khảo cổ học, folklore học, tâm lý dân tộc học… qua quá trình điền dã và thẩm định đã cho thấy rằng: làng Việt ở Bắc - Trung - Nam bộ có những đặc điểm khác nhau trên cơ sở những cái giống, cái chung. Tính chất và đặc điểm đại đồng, tiểu dị này ngày càng được khẳng định không chỉ về mặt lý thuyết, mà còn ở thực tiễn nữa. Ở mỗi khu vực, làng của người Việt lại mang những đặc điểm khác nhau. Làng Việt ở khu vực Bắc bộ hình thành từ lâu đời, trên cơ sở tan rã dần của công xã nông thôn, có cơ cấu tổ chức chặt chẽ, ổn định, khép kín, bền vững trên cơ sở liên kết nhiều hình thức tổ chức, mà mỗi hình thức tổ chức lại có ảnh hưởng gần như đến từng thành viên. Dưới áp lực của rất nhiều hình thức đó, có cái hiện hình, có cái ẩn tàng, đặc biệt là lệ tộc, lệ làng, mà họ tham 13