Tài liệu Thế giới nhân vật trong tiểu thuyết đỏ và đen của stendhal.

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƢỜNG ĐẠI HỌC TÂY BẮC TRẦN THỊ HẬU THẾ GIỚI NHÂN VẬT TRONG TIỂU THUYẾT ĐỎ VÀ ĐEN CỦA STENDHAL KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC SƠN LA, NĂM 2014 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƢỜNG ĐẠI HỌC TÂY BẮC TRẦN THỊ HẬU THẾ GIỚI NHÂN VẬT TRONG TIỂU THUYẾT ĐỎ VÀ ĐEN CỦA STENDHAL Chuyên ngành: Văn học nƣớc ngoài KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC Ngƣời hƣớng dẫn: ThS. Nguyễn Thị Ngọc Thúy SƠN LA, NĂM 2014 LỜI CẢM ƠN Với lòng biết ơn sâu sắc, tôi xin chân thành cảm ơn đến: Thạc sĩ Nguyễn Thị Ngọc Thuý, cô giáo tận tâm hết lòng giúp đỡ, hướng dẫn tôi hoàn thành khóa luận này. Tôi xin chân thành cảm ơn các thầy, cô giáo trong nhà trường, trong khoa Ngữ Văn, đặc biệt là tổ văn học nước ngoài - Trường Đại học Tây Bắc đã cung cấp tài liệu, đóng góp ý kiến, tạo điều kiện thuận lợi cho tôi hoàn thành khoá luận. Cuối cùng, tôi xin cảm ơn gia đình, bạn bè đã động viên giúp đỡ tôi mọi mặt trong thời gian làm khoá luận. Sơn La, tháng 5 năm 2014 Sinh viên Trần Thị Hậu MỤC LỤC PHẦN MỞ ĐẦU ............................................................................................... 1 1. Lý do chọn đề tài ............................................................................................ 1 2. Lịch sử vấn đề ................................................................................................ 3 3. Phương pháp nghiên cứu ................................................................................ 5 4. Đối tượng, phạm vi, nhiệm vụ nghiên cứu ...................................................... 5 5. Đóng góp của khóa luận ................................................................................. 6 6. Cấu trúc của khóa luận ................................................................................... 6 Chƣơng 1. NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG .......................................................... 7 1.1. Đôi nét về Stendhal và cuốn tiểu thuyết Đỏ và Đen ................................. 7 1.1.1. Đôi nét về Stendhal .................................................................................. 7 1.1.2. Tiểu thuyết Đỏ và Đen.............................................................................. 9 1.1.2.1. Sự ra đời ................................................................................................ 9 1.1.2.2. Nhan đề tiểu thuyết Đỏ và Đen ............................................................ 10 1.1.2.3. Nội dung tư tưởng và nghệ thuật trong tiểu thuyết Đỏ và Đen ............. 10 1.2. Khái niệm nhân vật và thế giới nhân vật ............................................... 11 1.2.1. Khái niệm nhân vật ................................................................................. 11 1.2.2. Khái niệm thế giới nhân vật .................................................................... 13 Chƣơng 2. THẾ GIỚI NHÂN VẬT TRONG TIỂU THUYẾT ĐỎ VÀ ĐEN ...15 2.1. Nhân vật mang sức mạnh Pháp quyền ..............................................................15 2.2. Nhân vật mang sức mạnh Thần quyền ................................................... 19 2.3. Nhân vật tình cảm ................................................................................... 22 2.4. Nhân vật lựa chọn.................................................................................... 26 Chƣơng 3. NGHỆ THUẬT XÂY DỰNG NHÂN VẬT TRONG TIỂU THUYẾT ĐỎ VÀ ĐEN................................................................................... 31 3.1. Nghệ thuật miêu tả .................................................................................. 31 3.1.1. Miêu tả ngoại hình .................................................................................. 31 Ngoại hình các nhân vật được miêu tả phong phú, đa dạng phù hợp với địa vị, tính cách: .......................................................................................................... 31 3.1.2. Miêu tả tâm lý ........................................................................................ 36 3.1.3. Miêu tả qua hành động ........................................................................... 44 3.2. Nghệ thuật xây dựng tính cách điển hình trong hoàn cảnh điển hình ..... 49 3.2.1. Xây dựng tính cách điển hình trong hoàn cảnh điển hình........................ 49 PHẦN KẾT LUẬN ......................................................................................... 55 TÀI LIỆU THAM KHẢO.............................................................................. 59 PHẦN MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài “Tác phẩm văn học là công trình nghệ thuật ngôn từ do một cá nhân hoặc một tập thể sáng tạo nhằm thể hiện những khái quát bằng hình tượng về cuộc sống con người, biểu hiện tâm tư, tình cảm, thái độ của chủ thể trước thực tại” [15, 238]. Tác phẩm văn học đích thực ở bất cứ thời điểm nào cũng là di sản văn hoá của nhân loại, của thời đại và của dân tộc. Vì vậy đối với người học tập và nghiên cứu văn học, việc tìm tòi và khám phá những giá trị văn học của nhân loại không chỉ giới hạn ở việc tiếp thu nền văn học trong nước mà cần hướng tới những tinh hoa văn học thế giới đặc biệt đỉnh cao của nền văn học phương Tây. Thế kỉ XIX, giai cấp Tư sản ở nhiều nước phương Tây lần lượt giành thắng lợi và củng cố chính quyền sau các cuộc cách mạng tư sản. Công nghiệp hóa tư bản chủ nghĩa diễn ra đồng thời với sự phát triển của các ngành khoa học. Giai cấp vô sản dần dần lớn mạnh trở thành một lực lượng chính trị đối lập với giai cấp tư sản. Văn học phương Tây thế kỉ XIX bao gồm nhiều khuynh hướng nhiều trào lưu với nhiều tác giả nổi tiếng trên thế giới. Hai trào lưu văn học chủ yếu chủ nghĩa lãng mạn và chủ nghĩa hiện thực phê phán, hình thành hầu hết ở các nước phương Tây. Văn học các nước đều có đặc điểm chung và những sắc thái riêng do hoàn cảnh đấu tranh xã hội, ảnh hưởng của các hệ tư tưởng và sự kế thừa truyền thống văn nghệ dân tộc của mỗi nước quy định. Nhưng chủ nghĩa lãng mạn với thái độ quay lưng lại với thực tiễn tư sản không đáp ứng được yêu cầu của cuộc đấu tranh cách mạng trở nên quyết liệt vào khoảng cuối những năm 20, đầu những năm 30. Do đó chủ nghĩa hiện thực phê phán ra đời với nhiệm vụ bám chắc lấy thực tại xã hội đương thời nghiên cứu nó để phản ánh những mâu thuẫn nội tại của nó. Giờ đây các nhà văn chân chính hoàn toàn thất vọng với chế độ tư bản, quay về nhìn thẳng vào hiện thực, để vạch trần những tội ác của nó. Đây là nguyên nhân sâu xa nhưng căn bản, giải thích quá trình chuyển biến từ chủ nghĩa lãng mạn sang chủ nghĩa hiện thực trong văn học Pháp thời kì ấy. Những vấn đề mâu thuẫn và đấu tranh giai cấp trở nên sâu sắc và gay gắt nhất, do đó trở nên đơn giản hoá nhất, bộc lộ một cách rõ ràng, công khai, không hề che đậy. 1 Tất nhiên để có thể luôn luôn nhìn thẳng được vào sự thật, tránh bệnh ảo tưởng hoặc phiến diện, cho thấy được những phương diện bản chất của nó, nhà văn hiện thực thế kỉ XIX còn nhờ “một trình độ tri thức nhất định về thế giới” kết tinh từ những thành tựu của khoa học xã hội và khoa học tự nhiên lúc bấy giờ. Chủ nghĩa hiện thực có tham vọng phản ánh cuộc sống một cách toàn diện cho nên nó phải khơi nguồn ở nhiều phương diện khác nhau - tất nhiên cuối cùng phải được kết tinh lại thành một nguyên tắc nhất quán. Trong dòng văn học chủ nghĩa hiện thực Pháp thế kỉ XIX có rất nhiều nhà văn xuất sắc như Banzăc, Mêrimê, Flôbe, Môpatxăng. Họ đã thành công với hai thể loại chủ yếu truyện ngắn và tiểu thuyết. Và đặc biệt ta không thể quên được Stendhal được coi là “bậc thầy tâm lý hiện thực phê phán đầu tiên” của chủ nghĩa hiện thực phê phán Pháp thế kỉ XIX Stendhal là người mở đầu cho trào lưu chủ nghĩa hiện thực Pháp. Mới đầu, ông ít được mọi người biết đến tên tuổi cũng như tài năng của mình. Nhưng bằng con mắt sắc sảo nhìn đời và cây bút tinh tế với tài năng của mình, ông đã viết lên hàng loạt những tác phẩm có giá trị giáo dục con người, nhất là thế hệ trẻ về hiện thực cuộc sống, về quá khứ và tương lai. Nhất là những thanh niên trẻ khát vọng làm giàu và khẳng định địa vị trong xã hội. Muốn làm được điều đó họ bất chấp mọi thủ đoạn trên con đường tiến thân làm giàu. Họ dấn thân vào cuộc chiến đấu như những con thiêu thân để rồi ôm mộng lớn thành vỡ mộng. Có thể nói, những tác phẩm của ông chủ yếu viết về những thanh niên bình dân đang phải chịu đựng những bất công trong xã hội và sự mâu thuẫn giữa các giai cấp mà ông phản ánh trong mỗi tác phẩm với hàng loạt thế giới nhân vật của mình. Stendhal đã bao quát toàn bộ hoạt động của các giai cấp, tầng lớp khác nhau trong xã hội. Tác phẩm phản ánh mọi mặt của đời sống con người, đặc biệt ông đã vạch trần vai trò của đồng tiền trở thành động lực xã hội trong tay các thế lực thần quyền đại diên cho nhà thờ tôn giáo nắm vững tinh thần và pháp quyền đại diện cho quý tộc, tư sản nắm vững thể xác được thể hiện ngay trong tác phẩm Đỏ và Đen của ông đã cho ta thấy được bối cảnh biên niên sử năm 1830 lúc bấy giờ. Bằng mối quan hệ mật thiết giữa các thế lực. Đứng giữa hai thế lực ghê sợ đó người thanh niên bình dân Juyliêng Xôren mất phương hướng trên con đường tiến thân và dẫn đến cái chết bi thương của mình. 2 Stendhal đã vẽ nên bức tranh con người, một bức hoạ hoành tráng, một lịch sử phong tục như thế trong tiểu thuyết Đỏ và Đen. Có thể nói, các phương diện nghệ thuật của tiểu thuyết cũng rất phong phú, hấp dẫn. Ở khoá luận này, người viết chỉ tập trung đi sâu vào một phương diện làm nên thành công nghệ thuật của tác phẩm. Đó là vấn đề thế giới nhân vật. Hy vọng khóa luận này sẽ là tài liệu tham khảo có ích cho các bạn sinh viên yêu thích tiểu thuyết Đỏ và Đen đặc biệt là yêu thích tác giả Stendhal của bộ môn văn học nước ngoài. 2. Lịch sử vấn đề Stendhal lúc còn sống, ít được sự quan tâm của những người cùng thời. Giới nghiên cứu và phê bình văn học tư sản lặng thinh hoặc hạ thấp giá trị của ông. Vì, ông đã đi ngược lại những tiêu chuẩn văn học, mỹ học được số đông công nhận thời bấy giờ. Người ta đặc biệt chê bút pháp của ông khô khan, những nhà phê bình tinh tế như Xvaiko, Lăngxông cũng phê phán nhà văn “chẳng chú trọng gì đến bút pháp viết như viết thư thường cho bạn bè hoặc chẳng có nghệ thuật gì, chỉ là phân tích ý niệm” [6, 109], nhất là vì tác phẩm của ông là những bản tố cáo mãnh liệt bộ mặt đồi bại xấu xa, giả dối, của xã hội tư sản quý tộc đương thời. Chính vì Stendhal có thái độ độc lập và dũng cảm đối mặt với xã hội đương thời, vì ông căm phẫn tố cáo những giai cấp cầm quyền lúc bấy giờ mà giới phê bình thời đó âm mưu im lặng đối với sự nghiệp sáng tác của ông. Ông là người mở đầu cho trào lưu hiện thực phê phán trong văn học Pháp, song ngoại trừ Banzăc, ông không được các nhà văn cùng thời đánh giá cao. Mặc dù vậy, trải qua bao biến thiên thời cuộc, đến nay, vị trí của người có “Giọng điệu cá biệt nhất trong văn học từ trước tới nay” (nhận xét của Valery) ngày càng thêm vững chắc. Tài năng của ông chỉ có rất ít người đương thời biết đến và tiếp đón với một thái độ thông cảm. Đó là những người xuất sắc nhất của thời đại như Goethe, Puskin, Banzăc. Trong đó, người đầu tiên nói đến ông và bắt người ta chú ý đến chính là Banzăc. Năm 1840, nghĩa là hai năm trước khi Stendhal mất, Banzăc viết bài “nghiên cứu về Hăng ri bâylơ”. Gọi Stendhal là nhà văn xuất sắc, Banzăc quả quyết rằng chỉ có những trí tuệ lớn nhất của xã hội mới hiểu được ông. Lời tiên đoán quả nhiên đã thành hiện thực. Không chỉ có Banzăc, văn hào Nga Lev Tolstoy cũng đánh giá cao văn tài của Stendhal. Có lần, Lev Tolstoy nói 3 với một bạn văn: “Hãy đọc kỹ đoạn Stendhal ra trận Waterloo trong Tu viện thành Parme. Trước Stendhal làm gì có ai tả chiến tranh như thế? Tôi muốn nói là tả chiến tranh theo đúng sự thực. Bạn hãy nhớ lại cái cảnh anh chàng Fabrice cưỡi ngựa chạy trên chiến trường mà hoàn toàn “không hiểu gì cả” [7, 135]. Lev Tolstoy cũng thừa nhận rằng Stendhal đã dạy cho ông biết chiến tranh là gì, dù ông từng là sĩ quan pháo binh trong trận chiến ở Sebastopol: “Nếu tôi không đọc đoạn văn miêu tả về trận đánh Waterloo trong “Tu viện thành Parme” của Stendhal thì chắc tôi không thể nào viết thành công theo kiểu ấy những cảnh chiến trận trong “Chiến tranh và hoà bình” [7, 158]. Khoảng cuối thế kỉ XIX đầu thế kỉ XX như Stendhal đã dự đoán, mới có nhiều người đọc sách của ông. Văn phong của ông càng được hâm mộ vì sự “trong sáng như pha lê”. Đông đảo các nhà nghiên cứu thế kỉ XX nhận định “Bút pháp Stendhal không bao giờ già”, do ngắn gọn, tự nhiên, không gọt giũa nên gần với phong cách hiện đại. Có nhóm các nhà ngôn ngữ học Xô Viết đã phân tích văn phong của Stendhal bằng cách khảo sát một số đoạn trong Đỏ và Đen để tìm ra các loại câu loại từ được sử dụng và so sánh với văn phong của Banzăc. Và không ít người tôn ông làm bậc thầy lớn của “tiểu thuyết tâm lý”, thừa nhận ông là một trong những người đại diện tiêu biểu của trào lưu chủ nghĩa hiện thực phê phán trong văn học thế giới. Ten từ cuối thế kỉ XIX đã gợi Stendhal là: “Nhà tâm lí vĩ đại nhất của thế kỉ”. Nói về Stendhal, nhà văn đại hào hiện thực xã hội chủ nghĩa M. Gorki viết: “Nếu có thể so sánh tác phẩm của Stendhal những bức thư, có lẽ đúng hơn là phải gọi những tác phẩm đó những bức thư cho tương lai”. Phát biểu về sức mạnh nghệ thuật của các tác phẩm văn hào Pháp này M. Gorki đã nói: “… tôi đọc kí sự nước Ý của Stendhal và tôi không hiểu làm thế nào lại có thể viết được như thế. Người ta tả những người tàn ác, những kẻ giết người để trả thù, thế mà tôi đọc truyện của ông như đọc “thân thế các Thánh” hay như kể “giấc mơ của đức mẹ đồng trinh” – câu chuyện Đức mẹ (đi xoa dịu những nỗi thống khổ của những người dưới địa ngục). Tài năng phân tích tâm lý nhân vật của Stendhal còn được J. Angus Burrell nhận xét: “Khi ông tự đặt mình vào một nhân vật nào trong truyện thì ông phân tích, giải phẫu nhân vật đó với một trực giác và sự chân thực kì lạ” [2, 36]. 4 Các nhà nghiên cứu ở Việt Nam cũng có nhiều công trình nghiên cứu về Stendhal. Rất đáng chú ý là lời nhận xét của tác giả cuốn sách Lịch sử văn học Pháp thế kỉ XVIII – XIX: “Nhân vật chính của ông là những người trẻ tuổi có khả năng cảm thấy những hạnh phúc khác với hạnh phúc của tiền tài và hư vinh. Nhân vật của Stendhal không thể điều hòa với xã hội, hoặc đoạn tuyệt với nó, hoặc đối địch với nó” [34, 483]. Lê Hồng Sâm - Đặng Thị Hạnh trong cuốn Văn học lãng mạn và hiện thực phương Tây thế kỉ XIX đã đánh giá: “Nghệ thuật phân tích tâm lý mà Stendhal chú trọng từ khi còn rất trẻ, biểu hiện rực rỡ trong Đỏ và Đen. Lần đầu tiên trong văn học xuất hiện nhân vật tự nhìn mình một cách tinh vi, tự phê phán mình một cách sâu sắc… Hoạt động của thế giới bên trong con người được khám phá và miêu tả chân xác, sinh động, những tâm hồn cùng phong phú, phức tạp, hoặc cùng chất phác đơn sơ, nhưng đa dạng về sắc thái cá nhân” [33, 271]. Ngoài ra, vấn đề nghệ thuật xây dựng nhân vật của Stendhal còn được đề cập đến ở một số tài liệu như Chủ nghĩa hiện thực phê phán trong văn học phương Tây (Đỗ Đức Dục, 1981); Các tác giả lớn của văn học Pháp thế kỉ XIX (TS Thái Thu Lan , 2002), … Chúng tôi nhận thấy vấn đề mà đề tài nghiên cứu chưa được đề cập đến một cách hệ thống và toàn diện. Mặc dầu vậy, đó là những cơ sở tư liệu quý báu để tác giả khóa luận triển khai phương hướng tiếp cận vấn đề đã được xác định. 3. Phƣơng pháp nghiên cứu Đề tài sử dụng tổng hợp các phương pháp: 3.1. Phương pháp khảo sát, thống kê, liệt kê dẫn chứng 3.2. Phương pháp so sánh, đối chiếu 3.3. Phương pháp phân tích: Phương pháp này sử dụng nhiều trong quá trình nghiên cứu đề tài 3.4. Phương pháp tổng hợp 4. Đối tƣợng, phạm vi, nhiệm vụ nghiên cứu 4.1. Đối tượng Tiểu thuyết Đỏ và Đen của Stendhal có rất nhiều khía cạnh cần được nghiên cứu. Nhưng do khả năng và mức độ của một khóa luận nên tôi chỉ tập 5 trung nghiên cứu vấn đề Thế giới nhân vật. 4.2. Phạm vi nghiên cứu Luận văn nghiên cứu tiểu thuyết Đỏ và Đen do Stendhal của Đoàn Phú Tứ dịch, bản in lần thứ 6, nhà xuất bản Văn học, Hà Nội, 1998 4.3. Nhiệm vụ nghiên cứu Tìm hiểu đặc trưng của thế giới nhân vật, phương tiện và thủ pháp nghệ thuật mà Stendhal sử dụng để xây dựng các nhân vật. Qua đó thấy được những đóng góp của nhà văn này trong văn học phương Tây, đặc biệt là văn học Pháp. 5. Đóng góp của khóa luận Khóa luận chỉ ra một cách cụ thể đặc trưng thế giới nhân vật trong tiểu thuyết Đỏ và Đen cùng một số biện pháp nghệ thuật xây dựng nhân vật, giúp bạn đọc hiểu thêm về tài năng sáng tạo của Stendhal. 6. Cấu trúc của khóa luận Ngoài phần mở đầu và kết luận, khóa luận gồm 3 chương: Chương 1. Những vấn đề chung Chương 2. Thế giới nhân vật trong tiểu thuyết Đỏ và Đen Chương 3. Nghệ thuật xây dựng nhân vật trong tiểu thuyết Đỏ và Đen 6 Chƣơng 1. NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG 1.1. Đôi nét về Stendhal và cuốn tiểu thuyết Đỏ và Đen 1.1.1. Đôi nét về Stendhal Stendhal tên thật là Hăngri Bâylơ (Henri Beyle). Ông là người mở đầu cho trào lưu chủ nghĩa hiện thực phê phán trong văn học nước Pháp. Sự xuất hiện của trào lưu văn học đó gắn liền với những cuộc đấu tranh xã hội sôi sục và liên tiếp diễn ra ở nước Pháp trong hơn nửa thế kỉ, từ 1789 đến 1848, nghĩa là hầu suốt cuộc đời Stendhal. Stendhal sinh ngày 23 - 1 - 1783 ở Grenoble, thuộc một gia đình luật sư giàu có. Mẹ mất sớm, bố có tư tưởng bảo thủ, hầu như hoàn toàn giao phó việc giáo dục ông cho một linh mục gia tô. “Nghệ thuật sư phạm” của ông chỉ có kết quả làm cho Stendhal căm thù nhà thờ và tôn giáo. Chàng thanh niên đó giấu thầy đọc sách của những triết gia Ánh sáng thế kỉ XVIII như Cabanix, Đidơro, Đobas… và thừa hưởng của họ những quan điểm duy vật về thế giới, thái độ phê phán đối với giới tu hành và giai cấp quý tộc, lòng tin tưởng vào trí tuệ, lý trí của con người, sự quan tâm tích cực tới những vấn đề đời sống của xã hội. Đặc biệt cuộc cách mạng 1789 nổ ra khi Stendhal mới lên bảy tuổi đã gây ấn tượng sâu sắc trong đầu óc cậu bé. Lý tưởng và ước mơ của nhân dân về tự do, bình đẳng, bác ái, lòng thù ghét của họ đối với chế độ chuyên chế và chế độ nô lệ, tất cả những nguyện vọng cao cả đó của thời đại cách mạng. Không có nhà văn thế kỉ XIX nào bảo vệ những lý tưởng đó nhiệt thành và can đảm như Stendhal. Nhưng Stendhal có nhược điểm là nuôi ảo tưởng đối với Napôlêông. Khi mười bảy tuổi ông đã xung vào quân đội và theo Napôlêông tham gia nhiều chiến dịch ở Ý, ở Đức và cả ở Nga năm 1812. Lúc đầu ông tin tưởng ở Bônapactơ, cho ông ta là người kế tục sự nghiệp cách mạng. Khi đó quân đội Napôlêông đặt chân vào những nước chậm tiến như Đức hay Ý có tác động là hướng những dân tộc ấy theo con đường phát triển tư sản tiến bộ, điều này không khỏi gây ảo tưởng cho một số đầu óc tiên tiến đương thời như Stendhal trong một thời kì nhất định. Cho nên Stendhal đã lý tưởng hoá Napôlêông trong một số tác phẩm của ông. Tuy nhiên, sau khi Napôlêông lên ngôi hoàng đế nước Pháp, ông nhận ra tính chất chuyên chế của Napôlêông và nhìn thấy mối nguy cơ cho tinh thần cách mạng chân chính. Ông thở than: “Sung sướng thay những vị anh hùng chết 7 trước năm 1804” [37,12]. Đặc biệt, cuộc hành quân của Napôlêông sang đất Nga đã cho ông biết thấy hết bản chất chính trị của Napôlêông. Trong thời gian này ông viết “Mỗi ngày cách mạng lại mất đi một điều tốt lành” [37, 12]. Vì thế cho nên Stendhal không hề đau khổ khi Napôlêông sụp đổ và cũng không theo phục vụ ông ta trong thời kì “Một trăm ngày”. Tuy vậy Stendhal biết rằng sau khi dòng họ Buôc - bôn trở lại cầm quyền thì nhân dân càng khổ cực hơn. Cho nên những năm 20 ông thường đối lập Napôlêông với bọn chính sách thời Trùng - hưng và vẫn còn những nhận xét tốt về ông ta. Sau khi Napôlêông sụp đổ và triều đại Buôc - bôn được khôi phục, Stendhal rời Pháp sang ở nước Ý một thời gian dài, chỉ thỉnh thoảng mới về nước. Ông rất yêu nước Ý, nước này có vai trò không nhỏ trong sự hình thành nhân sinh quan của nhà văn. Đời sống xã hội sôi sục nước Ý lôi cuốn ông, và ông làm quen với các chiến sĩ của phong trào cách mạng dân chủ Carbonari chống lại “Liên minh thần thánh” của bọn phản động Mêttcnich (Metternich) nhằm giải phóng dân tộc và thống nhất đất nước Ý. Thời kì sống trên đất Ý đã để lại nhiều vết tích trong sáng tác của Stendhal. Ông say sưa nghiên cứu nghệ thuật, hội hoạ âm nhạc Ý, và viết một loạt tác phẩm về nghệ thuật đó; nước Ý cũng đã cung cấp chủ đề cho một tác phẩm lớn của ông sau này là tiểu thuyết Tu viện thành Pacmơ (La chartreuse de Parme). Nhưng năm 1822 xảy ra phong trào khởi nghĩa Carbonari ở một loạt thành phố Ý. Cảm tình của Stendhal đối với phong trào đó khiến chính quyền Mettecnich tố cáo ông và trục xuất ông khỏi lãnh địa của Áo ở Bắc Ý. Trở về nước ông tham gia tích cực vào đời sống xã hội văn học Pháp trong những năm 20. Trung thành với lý tưởng cách mạng thế kỷ XVIII, Stendhal căm ghét cay đắng nền thống trị Buôc - bôn, ông chống lai bọn quý tộc và nhà thờ, ông cũng nhận ra bản chất xấu xa của những quan hệ tư sản mà bọn tự do đại diện lúc bấy giờ. Thái độ này được phản ánh trong cuốn tiểu thuyết Đỏ và Đen (Le Rouge et le Noir). Trên địa hạt văn học, ông hăng hái tham gia những cuộc tranh luận, sát cánh với phái chủ nghĩa lãng mạn chủ nghĩa chống lại phái cổ điển chủ nghĩa và ông viết thiên luận chiến Raxin và Sêchxpia (Racine et Shakespeare). Năm 1830, vua Luy Philip cử Stendhal làm lãnh sự ở Triextow Ý. Nhưng Mettecnich coi ông là người “khả nghi” nên không nhận và ông trở thành lãnh 8 sự ở một lãnh địa của giáo hoàng. Năm 1482, Stendhal về Pháp định lưu lại ở đó ít lâu, bất ngờ ông bị áp huyết và chết ngay trên một đường phố của Paris ngày 23 - 3 - 1842. Về tiểu thuyết, tác phẩm đầu tiên của ông là Acmăngxơ (Armance, 1827) trong đó ông phân tích tâm lý lớp thanh niên quý tộc thời Trùng - hưng. Hai thiên tiểu thuyết kiệt tác Đỏ và Đen (1813) và Tu viện thành Pacmơ (1893) đã xếp Stendhal vào hàng những bậc thầy của chủ nghĩa hiện thực phê phán. Cuốn tiểu thuyết cuối cùng mà Stendhal viết và bỏ dở là cuốn Luyxiêng Lơven (Lucien Leuwen) đề cập tới số phận của một thanh niên tư sản thời kì Quân chủ tháng Bảy, nhân đó ông vạch trần tính chất đồi bại của chế độ này. Qua sáng tác của Stendhal, trước hết là qua hai thiên tiểu thuyết kiệt tác của ông, Đỏ và Đen và Tu viện thành Pacmơ, người ta thấy điểm nổi bật lên Stendhal đã đưa vào văn học tinh thần chiến đấu và truyền thống anh dũng của cuộc cách mạng Pháp 1789 - 1794 và của phong trào Ánh sáng thế kỉ XVIII. Chính sự phản ánh chân thực đời sống xã hội, bóc trần cả những cái xấu xa của nó ra, đã làm nổi bật trong các tiểu thuyết của Stendhal, đặc biệt trong Đỏ và Đen và trong Tu viện thành Pacmơ, là những bản án cáo trạng đanh thép đối với xã hội quý tộc và tư sản đương thời. Ngoài ra Stendhal còn viết một loạt những kí sự ở nước Ý “cuốn truyện tự thuật Đời sống của Hăngri Bruyla” và một số tác phẩm khác nữa còn dang dở. 1.1.2. Tiểu thuyết Đỏ và Đen 1.1.2.1. Sự ra đời Vào thời gian của Stendhal viết dạo chơi ở Rôm, người ta thấy trong giấy tờ của ông có tập dự thảo mang tên Juyliêng. Sau Stendhal ghi lại “là ý niệm của Juyliêng nảy ra ở ông vào một đêm cuối tháng mười 1828”. Sự kiện gợi ý cho nhà văn là vụ án đã được ông thuật lại trong dạo chơi ở Rôme về anh thợ làm đồ gỗ Lacfacgo giết người yêu . Nhờ vào trí tưởng tượng và kinh nghiệm sống phong phú, sức sáng tạo của mình, Stendhal đã dựng lên một cốt truyện với những nhân vật và tình tiết mang một ý nghĩa xã hội rộng lớn, cùng với những phát hiện sắc sảo, táo bạo. tiểu thuyết Đỏ và Đen được sáng tác 1831. Tác phẩm này ghi nhận tài năng của ông trên văn đàn Pháp. 9 1.1.2.2. Nhan đề tiểu thuyết Đỏ và Đen Cuốn tiểu thuyết Đỏ và Đen của Stendhal hiện vẫn là một trong những cuốn sách bán chạy nhiều nước trên thế giới (hiện ở Trung Quốc đã xuất hiện với 8 bản dịch khác nhau). Gần đây, Tổng thống Nicolas Sarkozy cũng tiết lộ rằng, cuốn sách ưa thích nhất của ông chính là tiểu thuyết Đỏ và Đen của Stendhal. Nói tới nhan đề Đỏ và Đen nhà văn không để lại một lời giải thích nào, cho nên các nhà nghiên cứu và phê bình đã tranh luận nhiều và hiểu rất khác nhau, thậm chí có người giải thích một cách tùy tiện. Chẳng hạn người ta cho rằng đây là câu chuyện đánh bạc, quay số lấy may rủi quyết định, số phận thành hay bại. Nhiều người hiểu màu Đỏ là màu của quân sự và màu Đen là màu của nhà thờ, chỉ ra cái chí hướng của nhân vật Juyliêng Xôren Gần đây các nhà nghiên cứu Xô viết đã đưa ra một quan điểm có thể tin cậy được vì nó dựa vào nội dung tư tưởng của tác phẩm để giải thích, nêu lên mối tương phản giữa tinh thần cách mạng, tính cách anh hùng, tình cảm mãnh liệt tượng trưng bằng màu đỏ, với những thế lực phản động, đồi bại, đen tối của giai cấp quý tộc, nhà thờ và giai cấp tư sản thắng thế dưới thời Trùng - hưng. 1.1.2.3. Nội dung tư tưởng và nghệ thuật trong tiểu thuyết Đỏ và Đen Với con mắt sắc sảo của một nhà văn hiện thực, Stendhal đã nhìn nhận ra được cái tình thế tất yếu lịch sử của xã hội Pháp thời Trùng - hưng, mà ông mô tả hết sức thành công trong kiệt tác Đỏ và Đen. Tiểu thuyết Đỏ và Đen phản ánh hiện thực đen tối của xã hội Pháp thế kỉ XIX. Tác phẩm phơi bày một cách toàn diện, sâu sắc sự thối nát, đen tối, sự sa hoa lãng phí của tầng lớp tư sản cùng với sự mục ruỗng, đồi bại trong tầng lớp tăng lữ, quý tộc của nước Pháp thế kỉ XIX. Nhiều hình tượng con người tiêu biểu của xã hội Pháp Trùng - hưng được xây dựng. Đỏ và Đen là tiểu thuyết hiện thực xuất sắc, được xếp vào đầu trong những sáng tác của Stendhal. Tiểu thuyết là “sự mở đầu cho trào lưu chủ nghĩa hiện thực thế kỉ XIX nước Pháp”. Bằng cái nhìn hiện thực, con mắt của nhà tiểu thuyết bậc thầy tâm lý Stendhal đã tạo ra đứa con tinh thần của mình - Đỏ và Đen. Tiểu thuyết trở thành tập đại thành cho những tiến bộ của tiểu thuyết hiện thực Pháp thế kỉ XIX. Với bút pháp hiện thực đạt đến trình độ điêu luyện, khi miêu tả tác giả đã bám sát đời sống hằng ngày, miêu tả chi tiết - cụ thể, không cường độ tô vẽ. Bức tranh cuộc sống được trải rộng với đầy đủ những chi tiết vụn vặt, chính cái bình dị đó làm nên sức hấp dẫn cho tác phẩm. Đọc tác phẩm ta không hề cảm thấy bàn tay đẽo 10 gọt của nhà văn, đó là cái đẹp thuần phác bằng cái nhìn hiện thực, thực tế và bằng kết quả của sự rèn luyện khắc khổ mới có được. Nghệ thuật xây dựng thế giới nhân vật, xây dựng một lúc nhiều nhân vật là một thành tựu to lớn của Đỏ và Đen. Số lượng nhân vật nhiều nhưng các nhân vật đều có máu thịt, có cá tính rõ nét. Tài năng của Stendhal mà còn thể hiện nghệ thuật xây dựng nhân vật với ngoại hình, tâm lý, hành động mà còn đặt các nhân vật vào hoàn cảnh sống điển hình để làm nổi bật tính cách của họ. Tóm lại Đỏ và Đen là một thiên tiểu thuyết của bậc thầy tâm lý mở đầu cho phong trào hiện thực thế kỉ XIX. Từ khi Đỏ và Đen ra đời đã được bạn đọc hâm mộ rộng rãi và đặc biệt những bạn đọc nước Pháp luôn mong muốn quay về xã hội thế kỉ XIX bằng sự hứng thú nghiên cứu lịch sử của đất nước mình. 1.2. Khái niệm nhân vật và thế giới nhân vật 1.2.1. Khái niệm nhân vật “Nhân vật là đối tượng (thường là con người) được miêu tả, thể hiện trong tác phẩm văn học nghệ thuật” [31, 153]. “Nhân vật văn học là một trong những khái niệm trung tâm để xem xét sáng tác của một nhà văn, một khuynh hướng, trường phái hoặc dòng phong cách. Nhân vật văn học là hình tượng nghệ thuật về con người, một trong những dấu hiệu về sự tồn tại toàn vẹn của con người trong nghệ thuật ngôn từ. Bên cạnh con người, nhân vật văn học có khi còn là các con vật, các loài cây, các sinh thể hoang đường được gán cho những đặc điểm giống với con người” [1, 396]. Nhân vật được coi “là yếu tố cơ bản nhất trong tác phẩm văn học, tiêu điểm để bộc lộ chủ đề và tư tưởng chủ đề, và đến lượt mình nó lại được các yếu tố có tính chất hình thức của tác phẩm tập trung khắc hoạ - Nhân vật, do đó là nơi tập trung giá trị tư tưởng - nghệ thuật của tác phẩm văn học” [26, 359]. “Nhân vật văn học là con người cụ thể được miêu tả trong tác phẩm văn học. Nhân vật văn học có thể là tên riêng (Tấm, Cám, chị Dậu, anh Pha…). Khái niệm nhân vật văn học có khi được sử dụng như một ẩn dụ, không chỉ một con người cụ thể nào cả mà chỉ một hiện tượng nổi bật nào đó trong tác phẩm… Nhân vật văn học là một đơn vị nghệ thuật mang tính ước lệ, không thể đồng nhất nó với con người có thật trong đời sống” [15, 235]. 11 Mặc dù từ trước đến nay có nhiều cách hiểu khác nhau về khái niệm nhân vật văn học, song tựu trung lại, có thể hiểu một cách phổ biến đúng đắn nhất về vấn đề này như sau: “Nhân vật văn học là một đối tượng được miêu tả một cách tập trung đến mức có sức sống riêng nào đó ở bên trong theo nhiệm vụ nghệ thuật mà tác giả trao cho nó”. Như vậy, với cách hiểu này, khái niệm nhân vật không bị bó hẹp trong phạm vi “con người” mà được mở rộng thành “đối tượng” với những đặc tính hết sức phong phú và đa dạng của nó. Ở đây đối tượng miêu tả của nó có thể là con người nhưng cũng có thể là đồ vật, loài vật thiên nhiên, thần thánh hoặc cũng có khi một hiện tượng nổi bật nào đó của đời sống … nhưng tất cả chúng đều được đặt trong mối quan hệ với con người. Một điều đáng lưu ý là, khái niệm nhân vật văn học đôi khi bị dùng lẫn lộn, bị đồng nhất với các khái niệm như “vai” hay “tính cách”. Thực ra “vai” có nội hàm hẹp hơn nhân vật vì thường để chỉ loại “nhân vật hoạt động” hay “nhân vật suy tư trên sân khấu”. Còn việc đồng nhất nhân vật với “tính cách” xuất phát từ một nhận thức đúng đắn là tác phẩm văn học nhìn chung có chức năng thể hiện tính cách xã hội thông qua tính cách nhân vật. Tuy nhiên việc đồng nhất hai khái niệm này làm chúng ta không thấy được mức độ thể hiện nhân vật xuất hiện nhân vật khác nhau của nhà văn trong tác phẩm. Trong tác phẩm văn học số lượng nhân vật không giới hạn. Nó có thể có một vài, hàng chục nhân vật trong truyện ngắn, truyện vừa đến hàng trăm nhân vật trong các tiểu thuyết. Nhân vật văn học là một hiện tượng hết sức đa dạng, những nhân vật thành công thường là những nhân vật sáng tạo độc đáo, không lặp lại. Tuy nhiên trong các nhân vật, nhận xét về nội dung, cấu trúc, chức năng có thể thấy nhiều hiện tượng lặp lại tạo thành các loại nhân vật. Căn cứ vào nội dung tư tưởng có thể chia nhân vật thành hai loại: Nhân vật phản diện (nhân vật tiêu cực) và nhân vật chính diện (nhân vật tích cực) Xét từ góc độ kết cấu và cốt truyện lại có thể chia nhân vật thành nhân vật chính, nhân vật phụ, nhân vật trung tâm. Xét từ góc độ thể loại có thể chia nhân vật thành nhân vật tự sự, nhân vật trữ tình, nhân vật kịch. 12 Xét từ góc độ chất lượng nghệ thuật tổng hợp, khám phá khái quát, biểu hiện thì có thể phân loại nhân vật thành ba cấp độ: Nhân vật chưa có tính cách, nhân vật tính cách và nhân vật điển hình. Nhân vật góp phần vào sự thành công của tác phẩm. Văn học phản ánh bằng hình tượng, bằng những nhân vật cụ thể. Do đó bằng chức năng đầu tiên, trọng yếu nhất của nhân vật thể hiện ở chỗ chính nó là phương tiện để nhà văn khái quát hiện thực. Tác phẩm văn học không thể thiếu được nhân vật. Bởi chỉ thông qua nó, nhà văn mới thể hiện được nhận thức của mình về xã hội, con người với những đặc điểm về số phận và tính cách của nó, mới có thể khái quát được vấn đề có tính quy luật cuả đời sống. Nhân vật là phương tiện tất yếu và quan trọng nhất thể hiện tư tưởng của tác phẩm, tức thông qua hoạt động và mối liên hệ giữa tính cách, người đọc sẽ đi đến một sự khái quát hoá về một nhận thức tư tưởng. Đối với hình thức của một tác phẩm văn học, nhân vật là yếu tố quyết định phần lớn đến kết cấu cốt truyện, ngôn ngữ nghệ thuật, sự lựa chọn các chi tiết nghệ thuật trong tác phẩm. Tóm lại, nhân vật là hình thức của văn học để phản ánh hiện thực. Hình thức ấy rất đa dạng, thể hiện các khía cạnh vô cùng phong phú của đời sống. Việc nhận thức các đặc điểm, vai trò và chức năng của nhân vật là rất cần thiết nhằm đi sâu vào tìm tòi những nội dung phong phú đó di sản văn học nhân loại. 1.2.2. Khái niệm thế giới nhân vật Khái niệm thế giới nhân vật là một phạm trù rất rộng. Thế giới nhân vật là một tổng thể những hệ thống nhân vật được xây dựng theo quan niệm của nhà văn và chịu sự chi phối của tư tưởng tác giả. Thế giới ấy cũng mang tính chỉnh thể trong sáng tác nghệ thuật của nhà văn, có tổ chức và sự sống riêng, phụ thuộc vào ý thức sáng tạo của nhà văn và chỉ xuất hiện trong sáng tác phẩm văn học, trong sáng tác nghệ thuật. Đó là mô hình nghệ thuật, có cấu trúc riêng, có quy luật riêng thể hiện ở đặc điểm con người, tâm lý, không gian, thời gian, xã hội… Gắn liền với một quan niệm nhất định của chúng về tác giả. Thế giới nhân vật là cảm nhận một cách trọn vẹn, toàn diện và sâu sắc của chủ thể sáng tạo về toàn bộ nhân vật trong xã hội, trong tác phẩm, mối quan hệ, môi trường, hoạt động của họ, ý nghĩa, tư tưởng, tình cảm của họ trong cách đối nhân xử thế, trong giao lưu xã hội, với gia đình… Thế giới nhân vật vì thế bao quát sâu rộng hơn 13 hình tượng nhân vật. Con người trong văn học chẳng những không giống với con người thực tại về tâm lý, hoạt động mà còn có ý nghĩa khái quát tượng trưng. Trong thế giới nhân vật người ta có thể chia thành các kiểu loại nhân vật nhỏ hơn (nhóm nhân vật) dựa vào những căn cứ tiêu chí nhất định. Nhiệm vụ của người tiếp nhận văn học là phải tìm ra chìa khoá để bước qua cánh cửa và bước vào khám phá thế giới nhân vật đó. Trong lịch sử văn học, có thể nói mỗi tác giả lớn đều có thế giới nhân vật riêng. Mỗi thể loại văn học cũng có thế giới nhân vật với quy luật riêng của nó. Tiểu kết Đỏ và Đen là những tác phẩm hiện thực sâu sắc nhất của nước Pháp thế kỉ XIX. Một thế kỉ điển hình đầy rẫy hiện thực phũ phàng và con người với khát vọng, lòng tham, địa vị và tội ác luôn được tố cáo và phản ánh, đả kích. Tìm hiểu về tác giả Stendhal và tiểu thuyết Đỏ và Đen giúp chúng ta hiểu thêm cuộc đời, sự nghiệp của tác giả, sự ra đời, nhan đề tiểu thuyết, nội dung tư tưởng và nghệ thuật to lớn của tác phẩm cũng như sự đóng góp to lớn của tác giả trong văn học Pháp thế kỉ XIX. Bên cạnh đó tìm hiểu về khái niện nhân vật văn học và khái niệm thế giới nhân vật giúp chúng ta có cơ sở chắc chắn để phân tích từng khía cạnh xây dựng nhân vật một cách rõ ràng, chính sách, khách quan. Như vậy tìm hiểu về tác giả, tác phẩm, lí luận về nhân vật văn học và thế giới nhân vật là cơ sở nền tảng để chúng ta đi vào tìm hiểu thế giới nhân vật trong cuốn tiểu thuyết một cách thuận lợi và dễ dàng và sâu sắc hơn. 14 Chƣơng 2. THẾ GIỚI NHÂN VẬT TRONG TIỂU THUYẾT ĐỎ VÀ ĐEN Khảo sát tác phẩm có thể thấy thế giới nhân vật được hình thành bởi sự kết nối của một số kiểu loại nhân vật như sau: 2.1. Nhân vật mang sức mạnh Pháp quyền Trong Đỏ và Đen, loại nhân vật thuộc tầng lớp quý tộc và tư sản chiếm một tỉ lệ khá lớn. Tác giả đã xây dựng những nhân vật của hai giai cấp này như là hiện thân của sức mạnh Pháp quyền, nắm trong tay sức mạnh về luật pháp, chính trị, xã hội. Tất cả họ chi phối sự vận động của cơ chế và tổ chức xã hội, vì thế đã tạo nên một thế giới phong phú, đa dạng trong tiểu thuyết của Stendhal. Hãy xem ông mô tả giai cấp quý tộc với hai nhân vật tiêu biểu của nó là Đơ Rênan đại diện cho tầng lớp quý tộc tỉnh nhỏ, và hầu tước Đơ La Môlơ, đại diện cho bọn quý tộc trong xã hội thượng lưu ở Paris. Đơ Rênan thuộc một dòng dõi quý tộc lập nghiệp đã lâu đời ở địa phương Frăngsơ Côngtê. Hắn vừa làm thị trưởng thị trấn Verie vừa là một thủ xưởng làm đinh. Chính ở điểm này hắn là một điểm đáng chú ý của gã quý tộc thời Trùng - hưng, quý tộc đi vào tư sản hoá. Và Stendhal của là một nhà văn Pháp đầu tiên đã nhận thấy quá trình tái sinh của giai cấp quý tộc trong giai cấp tư sản. Bằng hai câu ông lột hết tính cách của Đơ Rênan. “Nhưng chả mấy chốc, người du khách Paris đã thấy khó chịu vì một cái vẻ tự mãn phụ hoạ lẫn cái gì tuồng như thiện cẩn và ngu đần. Nghĩa là người ta cảm thấy rằng tài trí của con người đó chỉ giới hạn ở chỗ ai nợ y cái gì thì y đòi thật đúng kì hạn, còn y nợ ai thì y trả hết sức chậm chạp lươn khươn” [37, 62]. Thế là hắn hợp nhất cái lòng tham lam bần tiện của một gã tư sản với tính kiêu căng ngu xuẩn của một kẻ quý tộc. Hắn kiêu hãnh vì nguồn gốc của hắn và lấy làm xấu hổ vì là một công nghiệp quốc gia, nhưng điều đó không thể ngăn cản hắn chỉ chạy theo tiền lãi trong cái nghề buôn sắt, làm đinh thêm vào đó, hắn lại có cái thô bỉ của một tên quý tộc nông thôn thậm chí rất mực thô bạo. Ngay cả với vợ hắn mà hắn rất nể vợ vì bà ta có hồi môn lớn và đang có một bà cô sắp để cho một gia tài kếch sù. Song để cho hình tượng Đơ Rênan được một cách trọn vẹn, tác giả lại vạch ra cả một bước đường xuống dốc của gã quý tộc tư sản hoá đó. Nếu ở đầu cuốn tiểu thuyết được vẽ lên cái vẻ đường bệ của Đơ Rênan trên ghế thị trưởng, thì ở cuối truyện tác giả đã hé cho ta nhìn thấy cái cảnh lu mờ bi đát của hắn sau khi bị đẩy 15