Tài liệu Phương diện nội dung trong tập thơ hồng đức quốc âm thi tập

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƢỜNG ĐẠI HỌC TÂY BẮC NGUYỄN THỊ NGA PHƢƠNG DIỆN NỘI DUNG TRONG TẬP THƠ HỒNG ĐỨC QUỐC ÂM THI TẬP KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC Sơn La, năm 2014 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƢỜNG ĐẠI HỌC TÂY BẮC NGUYỄN THỊ NGA PHƢƠNG DIỆN NỘI DUNG TRONG TẬP THƠ HỒNG ĐỨC QUỐC ÂM THI TẬP Chuyên ngành: Văn học Việt Nam KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC Ngƣời hƣớng dẫn: TS. Ngô Thị Phƣợng Sơn La, năm 2014 LỜI CẢM ƠN Em xin chân thành cảm ơn sự giúp đỡ nhiệt tình của Phòng Quản lí Khoa học Trường Đại học Tây Bắc, các thầy cô trong Bộ môn Văn học Việt Nam – Khoa Ngữ Văn, Thư viện trường Đại học Tây Bắc, đặc biệt em xin cảm ơn sự chỉ dẫn tận tình của Cô giáo – Tiến sĩ Ngô Thị Phượng đã giúp em hoàn thành khóa luận. Qua đây, tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành tới các bạn sinh viên trong lớp K51 Đại học sư phạm Văn – GDCD đã giúp đỡ tôi trong quá thực hiện khóa luận. Em xin chân thành cảm ơn! Sơn La, Ngày 15 Tháng 04 Năm 2014 Nguyễn Thị Nga MỤC LỤC PHẦN MỞ ĐẦU ............................................................................................... 1 1. Lí do chọn đề tài ............................................................................................. 1 2. Lịch sử vấn đề ................................................................................................ 2 3. Đối tượng nghiên cứu ..................................................................................... 4 4. Phạm vi nghiên cứu và nhiệm vụ nghiên cứu ................................................. 4 5. Phương pháp nghiên cứu ................................................................................ 4 6. Cấu trúc đề tài ................................................................................................ 5 PHẦN NỘI DUNG ........................................................................................... 6 CHƢƠNG 1: KHÁI QUÁT VỀ THƠ NÔM ĐƢỜNG LUẬT VÀ TẬP THƠ HỒNG ĐỨC QUỐC ÂM THI TẬP ................................................................... 6 1.1. Khái quát về thơ Nôm Đường luật ............................................................... 6 1.1.1. Khái niệm ................................................................................................. 6 1.1.2. Quá trình hình thành và phát triển ............................................................ 7 1.2. Khái quát về tập thơ Hồng Đức quốc âm thi tập ........................................ 10 1.2.1. Thời đại Hồng Đức ................................................................................. 10 1.2.2. Tác giả Hồng Đức quốc âm thi tập ......................................................... 11 1.2.3. Hoàn cảnh ra đời, vị trí tác phẩm ............................................................ 12 Tiểu kết chương 1 ............................................................................................ 13 CHƢƠNG 2: PHƢƠNG DIỆN NỘI DUNG TRONG TẬP THƠ HỒNG ĐỨC QUỐC ÂM THI TẬP ............................................................................. 14 2.1. Ngợi ca công đức nhà Lê và vai trò của Lê Thánh Tông ............................ 14 2.2. Ca ngợi đất nước giàu đẹp ......................................................................... 23 2.2.1. Địa danh kì thú ....................................................................................... 24 2.2.2. Bốn mùa tốt tươi, tuần hoàn bí ẩn ............................................................. 28 2.2.3. Dân chúng ấm no .................................................................................... 33 2.3. Tôn vinh các nhân kiệt Trung Hoa và tự hào về quá khứ của cha ông ....... 36 2.3.1. Tôn vinh các nhân kiệt Trung Hoa .......................................................... 36 2.3.2. Niềm tự hào về quá khứ của cha ông ...................................................... 39 Tiểu kết chương 2 ............................................................................................ 43 CHƢƠNG 3: MỘT VÀI PHƢƠNG DIỆN TRONG HÌNH THỨC THỂ HIỆN HỒNG ĐỨC QUỐC ÂM THI TẬP ...................................................... 44 3.1. Cách tân thể loại ........................................................................................ 44 3.2. Cách tân ngôn ngữ ..................................................................................... 48 Tiểu kết chương 3 ............................................................................................ 53 PHẦN KẾT LUẬN ......................................................................................... 54 TÀI LIỆU THAM KHẢO.............................................................................. 56 PHẦN MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài Thời đại Hồng Đức không những đánh dấu một giai đoạn cực thịnh của chế độ phong kiến Việt Nam mà còn ghi lại một cột mốc lớn trên con đường phát triển của lịch sử văn học dân tộc với sự ra đời của tập thơ Hồng Đức quốc âm thi tập. Tập thơ Hồng Đức quốc âm thi tập do những nhân sĩ của hội Tao đàn sáng tác dưới sự chủ xướng của vua Lê Thánh Tông. Tuy sáng tác còn nặng lối cung đình tuy nhiên tập thơ đã đem đến cho văn học những vần thơ hết sức thi vị. Có thể thấy ở tập thơ này, về mặt nội dung rất phong phú, có sự kế thừa và tiếp thu những tinh hoa nghệ thuật của thơ Nguyễn Trãi từ thế kỉ trước. Từ trước đến nay đã có nhiều độc giả đón nhận và khai thác tập thơ Hồng Đức quốc âm thi tập không phải chỉ để hiểu rõ cái hay về nội dung và nghệ thuật của tác phẩm mà còn tiếp cận tác phẩm như một nguồn tài liệu lịch sử quý giá về một giai đoạn lịch sử dân tộc. Hiện nay, tập thơ Hồng Đức quốc âm thi tập được đưa vào giảng dạy trong các trường chuyên nghiệp, tuy nhiên để cảm nhận được cái hay, cái đẹp và ý nghĩa sâu sắc của những bài thơ trong Hồng Đức quốc âm thi tập do khoảng cách thời gian lịch sử và hạn chế trong giới thiệu tài liệu học tập nên người học và độc giả hạn chế về sự tiếp cận, hơn nữa các tài liệu nghiên cứu chỉ dừng lại ở phương diện khái quát chung mà chưa đi vào những vấn đề cụ thể. Tập thơ được coi là tiếng nói không nhỏ trong thơ Nôm dân tộc, khi tiếp xúc với tác phẩm điều cuốn hút người viết trước hết là ở phương diện nội dung phong phú và sâu sắc của tác phẩm. Như vậy, việc nghiên cứu tập thơ Hồng Đức quốc âm thi tập là điều cần thiết đặc biệt là nghiên cứu phương diện nội dung. Tuy nhiên cho đến nay chưa có nhiều công trình tập trung nghiên cứu chuyên sâu và riêng biệt về phương diện nội dung của tập thơ, đây là khó khăn cho việc tiếp cận và học tập những tác phẩm thơ trong Hồng Đức quốc âm thi tập, do vậy để có cái nhìn cụ thể hơn về nội dung thơ trong tập thơ Hồng Đức quốc âm thi tập người viết đi vào thực hiện khóa luận “Phương diện nội dung trong tập thơ Hồng Đức quốc âm thi tập”. 1 2. Lịch sử vấn đề Cho đến nay, chưa có nhiều những công trình nghiên cứu một cách sâu sắc về tập thơ Nôm Hồng Đức quốc âm thi tập mà hầu như chỉ dừng lại ở mức độ khái quát chung. Có thể điểm qua một số công trình tiêu biểu như sau: Các tác giả cuốn Văn học trung đại Việt Nam, tập 1, do Nguyễn Đăng Na chủ biên đã đưa ra những đánh giá khái quát về tập thơ Hồng Đức quốc âm thi tập như sau: “Thời đại Hồng Đức không những đánh dấu giai đoạn hoàng kim của chế độ phong kiến Việt Nam mà còn ghi một cột mốc lớn trên con đường phát triển của lịch sử văn học dân tộc với sự ra đời của tập thơ mang chính tên thời đại đó.” [14, tr.158]. Về mặt nội dung các tác giả cũng đưa ra nhận xét: “đồng thời mở rộng những nội dung Nho giáo, khẳng định, đề cao vương triều phong kiến.” [14, tr.157]. Các soạn giả cuốn Hồng Đức quốc âm thi tập do Phạm Trọng Điềm chủ biên đã có những nhận xét khái quát về nội dung tập thơ: “ Đây là tập thơ nhiều tác giả cho nên ý thơ và lời thơ cũng muôn màu muôn vẻ. Tuy nhiên hướng sáng tác vẫn tập trung dưới sự chỉ đạo của nhà vua, từ trật tự đến chủ đề chung: tình yêu thiên nhiên, yêu đất nước, yêu chính nghĩa, yêu những trí óc thông minh, yêu những tâm hồn trong sáng, và từ đó toát lên lòng tự hào dân tộc, trong tổ quốc độc lập và thanh bình.” [6, tr.17]. Về nghệ thuật tác giả đưa ra ý kiến như sau: “ Hình thức và nghệ thuật thơ ở đây có một bước tiến so với tập thơ Quốc âm thi tập của Nguyễn Trãi,… trừ những chỗ khuôn sáo, gò bó, hình thức và nghệ thuật thơ Quốc âm thời Hồng Đức được mở rộng về nhiều mặt, phong phú về đề tài, sinh động về hình tượng, uyển chuyển về lời văn.” [6, tr.28]. Cũng trong cuốn sách này, Bùi Văn Nguyên có lời bình xác đáng: “Hồng Đức quốc âm thi tập cũng nêu lên được nhiều nét truyền thống tốt đẹp trong tinh thần dựng nước và giữ nước của tổ tiên ta, cũng như về sự vững bền và sức vươn lên của nền văn hiến Việt Nam.” [6, tr.17]. Trong cuốn Lê Thánh Tông về tác gia và tác phẩm, tác giả đã tập hợp nhiều bài viết với nhiều ý kiến đánh giá khách quan của nhiều nhà nghiên cứu, Nguyễn Hồng Phong có lời nhận định như sau: “Hồng Đức quốc âm thi tập một 2 mặt phản ánh tư tưởng và tâm lí của giai cấp phong kiến triều Lê, kiêu hãnh vì sự nghiệp dựng nước của dòng họ nhà Lê, cũng kiêu hãnh về lịch sử oanh liệt của dân tộc.” [7, tr.534]. Có thể trích dẫn ý kiến của Bùi Duy Tân: “Hồng Đức quốc âm thi tập là một tập thơ tiếng Việt cỡ lớn, lớn về số lượng thơ, về giá trị, về vị trí, về ý nghĩa thời đại của nó.”, “Tác phẩm là bằng chứng về một thời kì phát triển mạnh, một bước tiến mới của thơ tiếng Việt.” [7, tr.589]. Cũng ý kiến của Bùi Duy Tân: “Hồng Đức Quốc Âm thi tập là kết tinh cố gắng của cả một thế hệ thi sĩ trên lĩnh vực trau dồi và nâng cao sức biểu hiện của ngôn ngữ văn học dân tộc.” [7, tr.590]. Hay ý kiến đánh giá của Vương Lộc: “Trong lịch sử văn học Việt Nam thế kỉ XV được đánh dấu bằng hai tác phẩm viết bằng chữ Nôm nổi tiếng: nửa đầu thế kỉ là Quốc Âm thi tập của Nguyễn Trãi và nửa sau thế kỉ là Hồng Đức quốc âm thi tập của Lê Thánh Tông và một số triều thần.” [7, tr.650]. Phạm Hùng cũng có lời bình: “Tập thơ là kết quả của cuộc sinh hoạt nghệ thuật cung đình mang tính công dân đầy trang trọng, nghiêm túc.” [7, tr.6540]. Với công trình nghiên cứu Thơ Nôm Đường luật, tác giả Lã Nhâm Thìn nhận định: “Hồng Đức quốc âm thi tập vẫn tiếp tục nội dung dân tộc đã có từ Quốc âm thi tập, nhưng xu hướng xã hội hóa trong nội dung phản ánh đã thể hiện khá rõ nét.” [19, tr 41]. “Đôi khi mộc mạc, chất phác, ngộ nghĩnh nhưng đậm đà phong vị dân tộc.” [19, tr.42]. Trong cuốn Văn học Việt Nam thế kỉ X – nửa đầu thế kỉ XVIII, do Đinh Gia Khánh chủ biên có lời nhận xét của Mai Cao Chương như sau: “Hồng Đức quốc âm thi tập là tập thơ Nôm cỡ lớn của thế kỉ XV.” [12, tr.273]. Cũng về tập thơ Hồng Đức quốc âm thi tập trong cuốn Văn học Việt Nam từ thế kỉ X – thế kỉ XX, Nguyễn Phạm Hùng chủ biên có đưa ra ý kiến nhận xét cụ thể: “Tập thơ thể hiện sự hào sảng của một vị vua thời thịnh mang niềm tự hào to lớn trước lịch sử dân tộc, trước non sông gấm vóc, ca tụng vương quyền, ca tụng cuộc sống thái bình, bày tỏ lòng quan tâm tới đời sống muôn dân… nghệ thuật thơ rất trau chuốt, điêu luyện có tính dân tộc, giàu sắc thái dân dã.” [9, tr.92,93]. 3 Đinh Gia Khánh trong cuốn Văn học Việt Nam (thế kỉ X – nửa đầu thế kỉ XVIII) có lời bình khách quan: “Hồng Đức quốc âm thi tập đã đánh dấu một bước tiến rõ rệt của văn học Nôm đặc biệt là về phương diện rèn giũa và nâng cao khả năng biểu hiện của ngôn ngữ văn học dân tộc.” [12, tr.284.285]. Trên đây là những công trình nghiên cứu và những ý kiến tiêu biểu của một số nhà nghiên cứu về tập thơ Hồng Đức quốc âm thi tập. Nhìn chung mỗi công trình nghiên cứu đều có những đóng góp đáng kể với những phát hiện mới mẻ. Tôi tiến hành thực hiện khóa luận trên cơ sở kế thừa, tiếp thu những thành tựu đã có từ những công trình nghiên cứu trên . 3. Đối tƣợng nghiên cứu Triển khai khóa luận “Phương diện nội dung trong tập thơ Hồng Đức quốc âm thi tập”, người viết xác định phương diện nội dung của Hồng Đức quốc âm thi tập là đối tượng nghiên cứu. 4. Phạm vi nghiên cứu và nhiệm vụ nghiên cứu 4.1. Phạm vi nghiên cứu Khóa luận nghiên cứu trong phạm vi tập thơ Hồng Đức quốc âm thi tập do hai nhà nghiên cứu Phạm Trọng Điềm - Bùi Văn Nguyên giới thiệu, biên soạn, xuất bản năm 1982, Nhà xuất bản Văn học, gồm 328 bài thơ, chia thành 5 phần: Thiên địa môn, Nhân đạo môn, Phong cảnh môn, Phẩm vật môn, Nhàn ngâm chư phẩm. 4.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Tiến hành phân tích tìm ra những phương diện nội dung cụ thể trong Hồng Đức quốc âm thi tập gồm: Ngợi ca công đức nhà Lê và vai trò của Lê Thánh Tông. Ca ngợi đất nước giàu đẹp. Tôn vinh các nhân kiệt Trung Hoa và tự hào về quá khứ của cha ông. 5. Phƣơng pháp nghiên cứu Để đảm bảo cho công việc nghiên cứu khóa luận đồng thời để có nguồn tư liệu phong phú và đủ tin cậy đáp ứng được mục đích đặt ra. Người viết tiến hành những phương pháp nghiên cứu sau: 4 5.1. Phương pháp thống kê phân loại Sử dụng phương pháp này người viết có thể tập hợp, thống kê những nguồn tư liệu có liên quan đến khóa luận người viết đang nghiên cứu. 5.2. Phương pháp phân tích - tổng hợp Từ những tư liệu đã tập hợp, thống kê được người viết sử dụng phương pháp phân tích - tổng hợp để làm sáng tỏ vấn đề cần nghiên cứu. Phương pháp này được sử dụng như một phương pháp chính trong quá trình thực hiện đề tài. 5.3. Phương pháp văn học sử Văn học trung đại phát triển trong thời gian dài và kéo dài qua các thời kì khác nhau nên việc sử dụng phương pháp văn học sử sẽ đảm bảo được tính logic trong quá trình khảo sát phục vụ cho việc nghiên cứu khóa luận. Hơn nữa tư tưởng tác phẩm luôn chịu sự chi phối của thời đại. 6. cấu trúc đề tài Ngoài phần Mở đầu và Kết luận khóa luận gồm 3 chương: Chương 1: Khái quát về thơ Nôm Đường luật và tập thơ Hồng Đức quốc âm thi tập Chương 2: Phương diện nội dung trong tập thơ Hồng Đức quốc âm thi tập Chương 3: Một vài phương diện trong hình thức thể hiện Hồng Đức quốc âm thi tập 5 PHẦN NỘI DUNG CHƢƠNG 1 KHÁI QUÁT VỀ THƠ NÔM ĐƢỜNG LUẬT VÀ TẬP THƠ HỒNG ĐỨC QUỐC ÂM THI TẬP 1.1. Khái quát về thơ Nôm Đƣờng luật 1.1.1. Khái niệm Thơ Nôm Đường luật là một trong những thể loại để lại nhiều thành tựu to lớn cho nền văn học dân tộc, đó được coi là thể thơ độc đáo vào bậc nhất của văn học Việt Nam. Thời trung đại nhiều sáng tác vận dụng thể thơ này: Quốc âm thi tập của Nguyễn Trãi, Hồng Đức quốc âm thi tập của hội Tao đàn, Bạch Vân quốc ngữ thi tập của Nguyễn Bỉnh Khiêm, thơ Hồ Xuân Hương, thơ Bà Huyện Thanh Quan và sau này được Nguyễn Khuyến, Tú Xương tiếp tục phát triển đến cuối thời kì trung đại. Nghiên cứu về thơ Nôm Đường luật có nhiều quan niệm khác nhau, tùy từng tác giả với những góc nhìn khác nhau, mục đích khác nhau. Tuy nhiên trong sự khác nhau đó có thể thấy nổi lên những quan niệm chung nhất về thể thơ này. Về thể thơ Đường luật theo "Từ điển thuật ngữ Văn học", do Lê Bá Hán, Trần Đình Sử, Nguyễn Khắc Phi đồng chủ biên thì "Thơ đường luật còn gọi là thơ cận thể, là thể thơ cách luật ngũ ngôn hoặc thất ngôn được đặt ra từ thời Đường ở Trung Quốc". [8, tr.265]. Nói về khái niệm thơ Nôm Đường luật Tác giả Lã Nhâm Thìn trong cuốn "Bình giảng thơ Nôm Đường luật" đã khẳng định: "Khái niệm thơ Nôm Đường luật là bao hàm những bài thơ viết bằng chữ Nôm theo luật Đường hoàn chỉnh và cả những bài viết theo thể luật Đường phá cách, những bài có xen câu ngũ ngôn, lục ngôn, lục ngôn vào thơ thất ngôn". [20, tr.9]. Như vậy, thơ Nôm Đường luật có thể hiểu là một thể thơ dân tộc được viết bằng chữ Nôm theo luật của thơ Đường. Mặc dù đây là thể thơ có nguồn gốc ngoại lai nhưng trong quá trình phát triển lại trở thành thể loại văn học dân tộc nhờ sự sáng tạo không ngừng của nhiều thế hệ thi sĩ. 6 Qua các thời kì, thơ Nôm Đường luật đã dần tự giải phóng mình ra khỏi sự ràng buộc của thơ Đường luật trở thành một thể thơ mang màu sắc dân tộc, có được sự bứt phá ấy chính nhờ quá trình tìm tòi, sáng tạo, phá cách của các nhà thơ dân tộc đem đến tiếng nói riêng của dân tộc Việt Nam. Sự xuất hiện của thơ Nôm Đường luật chính là một minh chứng sắc nét cho tinh thần tự tôn của dân tộc ta mặc dù chịu áp chế nặng nề của phong kiến Phương Bắc với sự nô dịch nặng nề về văn hóa – tinh thần, đặc biệt ngôn ngữ dân tộc bị coi rẻ, tuy nhiên trong hoàn cảnh như vậy tinh thần ấy lại càng trỗi dậy mạnh mẽ. Đó còn là sự khẳng định cho sức sống tiềm tàng, bất diệt của ngôn ngữ Việt trong lòng dân tộc Việt với bản sắc riêng của mình. 1.1.2. Quá trình hình thành và phát triển Thơ Nôm Đường luật chỉ có thể xuất hiện khi chữ Nôm đã tương đối hoàn chỉnh và ổn định. Về thời gian ra đời, thơ Nôm Đường luật được xác định ra đời vào khoảng thế kỉ XIII, tuy nhiên số lượng rất ít và mờ nhạt, cho đến nay không lưu lại được bản thơ Nôm nào từ thế kỉ XIII. Sáng tác thơ Nôm Đường luật sớm nhất theo tương truyền là của nàng Điểm Bích vào đầu thế kỉ XIV, theo giai thoại còn có một số bài thơ phú tuy nhiên không được lưu lại cho đến ngày nay. Đến cuối thế kỉ XIV, thơ Nôm đã để lại những dấu ấn khá rõ nét với nhiều tác phẩm thơ Nôm tiêu biểu, có thể kể đến bài phú Nôm Cư trần lạc đạo của Trần Nhân Tông, Hoa Yên tự phú của Lý Đạo Tái, và một số tác phẩm khác. Sáng tác Nôm thời kì này không phải là việc làm lẻ tẻ của một vài cá nhân mà có những lúc việc sáng tác thơ Nôm đã trở thành phong trào trong trí thức dân tộc. Khi mới hình hành, mặc dù thơ Nôm chưa được quan tâm đúng mức và chưa để lại thành tựu đáng kể song nó đã đặt những viên gạch đầu tiên làm nền tảng cho việc sáng tác thơ bằng ngôn ngữ dân tộc. Có thể nói, thời kì này đã chuẩn bị những điều kiện cơ sở để phát triển thơ Nôm ở những thế kỉ sau, điều này giải thích cho sự ra đời của tập thơ Quốc âm thi tập của Nguyễn Trãi, Hồng Đức quốc âm thi tập của hội Tao đàn và nhiều tác phẩm thơ Nôm Đường luật ở những giai đoạn tiếp theo. Thế kỉ XV là sự phát triển nhảy vọt của thơ Nôm với nhiều thành tựu văn học nổi bật. Đây có thể coi là thế kỉ của thơ Nôm Đường luật với sự xuất hiện của 7 hai tập thơ lớn cả về số lượng và chất lượng: nửa đầu thế kỉ có Quốc âm thi tập của Nguyễn Trãi gồm 254 bài thơ, nửa cuối thế kỉ có Hồng Đức quốc âm thi tập gồm 328 bài thơ. Quốc âm thi tập của Nguyễn Trãi được coi là tác phẩm mở đường cho sự phát triển của thơ Nôm Đường luật và khẳng định sự tồn tại trong thực tế dòng văn học tiếng Việt. Với tác phẩm này, lịch sử văn học Việt Nam trên thực tế đã có thêm một thể thơ mới: thơ Nôm Đường luật. Tập thơ Hồng Đức quốc âm thi tập được coi là bước phát triển tiếp theo trên cơ sở kế thừa và phát huy tinh thần đã có trong Quốc âm thi tập, góp phần đưa thơ Nôm Đường luật phát triển mạnh mẽ hơn và khẳng định chắc chắn vị trí của mình trong lịch sử văn học dân tộc. Sau Quốc âm thi tập của Nguyễn Trãi, tập thơ Hồng Đức quốc âm thi tập được coi là một cột mốc lớn trong tiến trình văn học tiếng Việt, tác phẩm là một bằng chứng về thời kì phát triển mạnh, một bước tiến mới của thơ tiếng Việt. Từ thế kỉ XVI, thơ Nôm Đường luật tiếp tục phát triển, phong trào sáng tác diễn ra sôi nổi với sự tham gia của nhiều tác giả thuộc nhiều tầng lớp khác nhau đã để lại một khối lượng tác phẩm thơ Nôm khá lớn với những thành tựu đáng kể cả về chất lượng và số lượng. Bạch Vân quốc ngữ thi tập của Nguyễn Bỉnh Khiêm với khoảng trên dưới 170 bài thơ là một trong những tập thơ tiêu biểu sau Quốc âm thi tập và Hồng Đức quốc âm thi tập, xét về quy mô, số lượng tác phẩm này ít hơn so với hai tập thơ Quốc âm thi tập và Hồng Đức quốc âm thi tập song với Bạch Vân quốc ngữ thi tập tầm khái quát nghệ thuật của thơ Nôm đường luật được nâng lên một bước, đề tài, chủ đề nổi bật trong thơ Nôm Nguyễn Bỉnh Khiêm là tính chất xã hội rộng lớn và mang tính chất triết lí về cuộc đời. Đến thế kỉ XVII – nửa đầu thế kỉ XVIII thơ Nôm Đường luật không có những tác giả, tác phẩm lớn mặc dù số lượng tương đối lớn nhưng chất lượng không cao, đây có thể coi là thời kì chững lại của thơ Nôm Đường luật, thời kì này Đường luật Nôm không có được địa vị như trước đó, đây cũng là hạn chế chung của cả một thời kì văn học. Tuy nhiên, thơ Nôm Đường luật thời kì này vẫn có những đóng góp nhất định cho lịch sử văn học dân tộc và sự phát triển của thể loại với sự xuất hiện các truyện thơ Nôm. 8 Sau một thời gian dài chững lại đến cuối thế kỉ XVIII – nửa đầu thế kỉ XIX thơ Nôm Đường luật khởi sắc trở lại với những sáng tác của bà chúa thơ Nôm Hồ Xuân Hương. Chính Hồ Xuân Hương đã đem đến cho thơ Nôm Đường luật một làn gió mới – táo bạo và độc đáo. Thời kì này, cùng với Hồ Xuân Hương còn phải kể đến nhiều cây bút khác, tiêu biểu có Bà Huyện Thanh Quan, với phong cách mẫu mực, trau chuốt nhưng không sáo mòn thơ của bà góp phần làm cho thơ Nôm Đường luật thời kì này trở nên phong phú và đa dạng. Nếu như trước đây sáng tác thơ thường gắn với phong cách thời đại và phong cách thể loại thì với hai nữ sĩ Hồ Xuân Hương và Bà Huyện Thanh Quan trong thơ Nôm Đường luật đã xuất hiện phong cách tác giả, đây được coi là bước tiến vượt bậc trong thơ Nôm Đường luật. Cũng trong thời kì này thơ Nôm Đường luật phát triển theo hai xu hướng đó là phong cách thơ Hồ Xuân Hương và phong cách Bà Huyện Thanh Quan. Tuy nhiên xu hướng Hồ Xuân Hương phát triển mạnh mẽ hơn, điều đó chứng tỏ thơ Nôm Đường luật đã thoát ra khỏi lối thơ trang nghiêm cổ điển để đi theo lối bình dân hóa. Sau Hồ Xuân Hương, Tú Xương và Nguyễn Khuyến đã tiếp tục xu hướng của bà tiếp tục phát triển thơ Nôm Đường luật tạo gạch nối giữa văn học trung đại và văn học cận – hiện đại. Ở Nguyễn Khuyến và Tú Xương đã có sự kết hợp nhuần nhuyễn tự sự và trữ tình, không đơn thuần phản ánh thế sự mà vươn lên phản ánh hiện thực một cách chi tiết, sinh động và phong phú, họ cũng là những tác giả để lại dấu ấn riêng mang phong cách tác giả trong thơ Nôm Đường luật. Có thể khẳng định các sáng tác của Tú Xương, Nguyễn Khuyến, tầm khái quát nghệ thuật của thơ Nôm Đường luật vừa được mở rộng vừa được nâng cao. Đó là một đóng góp to lớn trong quá trình kế thừa và phát triển thơ Nôm Đường luật. Như vậy, mặc dù đã chấm dứt sứ mệnh của mình khi văn học dân tộc chuyển sang thời kì hiện đại nhưng với bảy thế kỉ tồn tại và phát triển thơ Nôm Đường luật đã khẳng định ý nghĩa to lớn của mình trong văn học dân tộc với những đỉnh cao nghệ thuật rực rỡ. 9 1.2. Khái quát về tập thơ Hồng Đức quốc âm thi tập 1.2.1. Thời đại Hồng Đức Tập thơ Hồng Đức quốc âm thi tập ra đời vào nửa cuối thế kỉ XV dưới thời Hồng Đức. Về mặt lịch sử dân tộc, đây là thời kì nước Đại Việt vừa sạch bóng quân thù, bước vào kỉ nguyên mới, kỉ nguyên độc lập, tự chủ, xây dựng đất nước. Về mặt lịch sử chế độ phong kiến, đây là thời kì hoàng kim của chế độ phong kiến Việt Nam. Thời đại Hồng Đức là niên hiệu dưới triều Lê Thánh Tông. Năm 1460 Lê Thánh Tông lên ngôi và ngồi ngai vàng 38 năm, được đánh giá là vị vua anh minh lỗi lạc và cũng chính là vị vua đã đưa triều đại phong kiến phát triển lên tới đỉnh cao cực thịnh. Trong thời gian nắm quyền, Lê Thánh Tông đã cải nguyên hai lần, mười năm đầu tức từ năm 1460 đến năm 1469, đặt niên hiệu là Quang Thuận, hai mươi tám năm sau tức từ năm 1470 đến năm 1497, đặt niên hiệu là Hồng Đức. Dưới thời đại Hồng Đức đất nước được củng cố và phát triển về mọi mặt: chính trị, kinh tế, xã hội, văn hóa, giáo dục. Chế độ phong kiến trung ương tập quyền được xây dựng từ thời Lê Thái Tổ tiếp tục được củng cố dưới triều Lê Thái Tông, Lê Nhân Tông, mở rộng và phát triển dưới thời Lê Thánh Tông. Nhà nước phong kiến thi hành chính sách trọng nông, đồng thời chú trọng phát triển thủ công nghiệp, thương nghiệp…, nghề khắc bản in phát triển hơn với kĩ thuật mới, có tác dụng tích cực trong việc xuất bản, lưu hành những tác phẩm văn học, nhiều trung tâm kinh tế phát triển, đặc biệt là thủ đô Thăng Long với ba mươi sáu phố phường. Đó không chỉ là nơi trao đổi hàng hóa mà đó còn là trung tâm giao lưu văn hóa. Cũng dưới thời Hồng Đức, Bộ Luật Hồng Đức được ban hành và được coi là bộ luật tiến bộ nhất trong thời kì chế độ phong kiến Việt Nam, không những xác lập trật tự mới mà còn góp phần quan trọng làm hưng thịnh đất nước. Nền giáo dục phong kiến trong thời kì này cũng phát triển mạnh với những chính sách khuyến học như xây nhà Thái học, mở rộng Quốc Tử Giám, tiếp tục lệ khắc bia Tiến sĩ ở văn miếu, yết bảng vàng, ban yến, vinh quy bái tổ đối với những người đỗ đạt cao…, dưới triều Lê Thánh Tông có tới 501 tiến sĩ, 9 trạng nguyên, điều này chứng tỏ dưới triều Lê Thánh Tông văn học rất phát triển. 10 Dưới thời Hồng Đức nho giáo phát triển mạnh và được đưa lên vị trí quốc giáo, giữ địa vị độc tôn. Nho giáo ở địa vị quốc giáo thì Nho học sẽ trở thành quốc học với đội ngũ nho sĩ, quan lại là chỗ dựa của triều đình phong kiến. có thể nói triều đình Lê Thánh Tông đã tạo môi trường thuận lợi để các nho sĩ thực hiện lí tưởng tu thân, tề gia, trị, quốc, bình thiên hạ. Đặc biệt, trong không khí thái bình thịnh trị của thời đại Hồng Đức văn hóa nghệ thuật được nhà vua khuyến khích phát triển nhất là sáng tác thơ Nôm Đường luật, bằng chứng cụ thể là sự ra đời của tập thơ Hồng Đức quốc âm thi tập. 1.2.2. Tác giả Hồng Đức quốc âm thi tập Tác giả của tập thơ Hồng Đức quốc âm thi tập là những nhân sĩ thời Hồng Đức mà chủ yếu là những nhân sĩ tập hợp trong Hội Tao đàn. Hội Tao đàn được thành lập vào năm 1495, là tổ chức sáng tác thơ và bình thơ do vua Lê Thánh Tông đứng đầu tự xưng là Tao đàn đô nguyên súy. Sự ra đời của Hội Tao đàn đánh dấu một bước tiến của thơ ca cung đình. Thường được gọi là “Tao đàn nhị thập bát tú” tức 28 ngôi sao trên đàn văn chương, gồm hai mươi tám hội viên do nhà vua chọn trong số các quan văn đậu tiến sĩ ở triều đình như Thân Nhân Trung, Đỗ Nhuận, Ngô Luân, Ngô Hoán, Lưu Hưng Hiếu, Nguyễn Xung Xác, Nguyễn Quang Bật, Nguyễn Đức Huấn, Vũ Dương, Ngô Thầm, Ngô Văn Cảnh, Phạm Trí Khiêm, Lưu Thư Mậu, Nguyễn Tốn Miệt, Nguyễn Nhân Bị, Ngô Quyền, Nguyễn Bảo Khuê, Bùi Phổ, Dương Trực Nguyên, Chu Hoãn, Phạm Cấn Trực, Nguyễn Ích Tốn, Đỗ Thuần Thứ, Phạm Nhu Huệ, Lưu Dịch, Đàm Thận Huy, Phạm Đạo Phú, Chu Huân. Vua Lê Thánh Tông là vị vua không chỉ có tài trị quốc mà còn là vị vua có tâm hồn thi sĩ, học sĩ Đào Cử đã nói về Lê Thánh Tông một cách hết sức tôn kính như sau: “Từ khi đức vua lên ngôi, trong ngoài đều phục, mưa nắng thuận hòa, dân yên, vật thịnh. Trong khi nhàn rỗi nhà vua thường bỏ hết thú vui như đàn hát, săn bắt, khiến cho sạch lòng, dục ít. Như cây ngay từ gốc, nước trong từ nguồn…, biểu hiện ở lời ngâm vịnh. Ngài chỉ phóng bút một lúc chín bài xong ngay. Trước thì vịnh thời tiết thuận năm được mùa… Nghĩa lí thật cao xa, lời lẽ thật mạnh mẽ, thiện ý khuyên răn, chan chứa ở lời, thực là văn dạy người ở bậc đế vương…”. [6, tr.13.14] Người đã cổ súy việc bình thơ và sáng tác thơ, tạo 11 điều kiện cho thơ ca phát triển, trong tập thơ Hồng Đức quốc âm thi tập, Lê Thánh Tông là một tác giả lớn với nhiều bài thơ được xác định là do nhà vua sáng tác, đó là những bài xướng về những chủ đề như vịnh năm canh, vịnh tứ thời, vịnh các nhân vật lịch sử Trung Quốc, vịnh các nhân vật lịch sử Việt Nam. Được sự khuyến khích của nhà vua với tư cách là Tao đàn nguyên súy, các nhân sĩ thời Hồng Đức đều hăng say sáng tác thơ, những bài mang tính chất vịnh được xác định là của các văn thân song rất khó xác định một cách chính xác ai đã viết bài nào. Như vậy, có thể xác định tập thơ Hồng Đức quốc âm thi tập là tập hợp những sáng tác của nhiều tác giả, chủ yếu là thành viên của Hội Tao đàn trong đó không thể thiếu vua Lê Thánh Tông, cũng có người không phải là thành viên của Hội Tao đàn, bình thơ và sáng tác thơ dưới sự chủ súy của nhà vua. 1.2.3. Hoàn cảnh ra đời, vị trí tác phẩm Về hoàn cảnh ra đời, tập thơ Hồng Đức quốc âm thi tập ra đời vào cuối thế kỉ XV, chủ yếu được sáng tác trong khoảng 28 năm dưới niên hiệu Hồng Đức (1470 – 1497) của triều đại Lê Thánh Tông trong bối cảnh đất nước hòa bình, phát triển thịnh vượng, nhân dân có cuộc sống ấm no, hạnh phúc. Cái không khí xướng họa lạc quan, yêu đời của tập thơ chỉ có thể có ở thời Hồng Đức. Tác phẩm là tập hợp những sáng tác của nhân sĩ và tên tác phẩm do người đời sau đặt song cách đặt tên như vậy phù hợp với thời đại xuất hiện của tập thơ. Toàn bộ tập thơ gồm 328 bài thơ, chia thành 5 phần: Thiên địa môn gồm 59 bài vịnh về thời tiết, trời đất. Nhân đạo môn gồm 46 bài vịnh các nhân vật lịch sử, nói về đạo trung hiếu,... Phong cảnh môn gồm 66 bài vịnh cảnh trí thiên nhiên, di tích lịch sử. Phẩm vật môn gồm 69 bài vịnh cảnh vật nói chung như loài cây, loài vật, vật dụng… Nhàn ngâm chư phẩm gồm 88 bài với đề tài phong phú, từ vịnh thiên nhiên đến vịnh nhân vật lịch sử. Hồng Đức quốc âm thi tập là một tập thơ tiếng Việt cỡ lớn cả về mặt số lượng, giá trị, ý nghĩa thời đại, mặc dù còn nặng về khuynh hướng cung đình, ngâm hoa, vịnh nguyệt nhưng không thể phủ định được giá trị của một tác phẩm có tình yêu thiên nhiên và lòng tự hào dân tộc sâu sắc. 12 TIỂU KẾT CHƢƠNG 1 Thơ Nôm Đường luật là thể thơ có nguồn gốc từ thơ luật Đường của Trung Quốc song với sự cố gắng phát huy tinh thần dân tộc của các thế hệ thi sĩ thơ Nôm Đường luật đã trở thành một thể thơ mang màu sắc riêng của dân tộc, trải qua quá trình phát triển lâu dài, có lúc sôi nổi, có lúc chững lại nhưng thơ Nôm Đường luật đã từng bước khẳng định vị trí của mình, đây được coi là thành tựu của thơ ca Việt Nam, thể hiện ý thức tự tôn dân tộc sâu sắc của nhân dân ta đồng thời nó có ý nghĩa vô cùng quan trọng trong việc góp phần mở đường cho sự phát triển của thơ ca dân tộc. Cũng cần phải khẳng định rằng tập thơ Hồng Đức quốc âm thi tập là một tác phẩm có vị trí vô cùng quan trọng trong kho tàng văn học dân tộc, đó không chỉ là tiếng nói của một thời đại quốc thái dân an, lòng tự hào, tự tôn dân tộc lớn lao mà đó còn là một cột mốc quan trọng trên tiến trình phát triển của thơ Nôm Đường luật nói riêng, văn học dân tộc và ngôn ngữ dân tộc nói chung. 13 CHƢƠNG 2 PHƢƠNG DIỆN NỘI DUNG TRONG TẬP THƠ HỒNG ĐỨC QUỐC ÂM THI TẬP Tập thơ Hồng Đức quốc âm thi tập là sáng tác của nhiều tác giả nên nội dung rất phong phú và đa dạng, tuy nhiên trong sự đa dạng đó tập thơ vẫn có sự nhất quán trong biểu hiện nội dung cảm xúc. 2.1. Ngợi ca công đức nhà Lê và vai trò của Lê Thánh Tông Nhà Lê được thành lập từ kết quả thắng lợi của cuộc khởi nghĩa Lam Sơn chống lại sự đô hộ của nhà Minh do Lê Lợi lãnh đạo. Chấm dứt âm mưu xâm lược của phong kiến phương bắc trong một thời gian dài (thế kỉ XV - thế kỉ XVIII). Nhà Lê sơ kéo dài trong khoảng 10 thập kỉ, đây là thời kì vĩ đại, hoàng kim của chế độ phong kiến Việt Nam. Sau khi lên ngôi Lê Thái Tổ nhanh chóng bắt tay vào khôi phục, xây dựng đất nước bị tàn phá sau nhiều năm chiến tranh. Các vua đầu thời Lê như Lê Thái Tổ, Lê Thái Tông, Lê Thánh Tông đều là những vị vua có tài, nếu như vua Lê Thái Tổ đánh tan giặc Minh dựng nên cơ đồ nhà Lê, tạo tiền đề cho sự phát triển của triều Lê thì Lê Thánh Tông là người có công đưa triều Lê phát triển đến cực thịnh. Bằng những chính sách tiến bộ, đất nước ta dần được khôi phục và phát triển trên tất cả các lĩnh vực. Bộ máy chính quyền phong kiến được hoàn thiện dần, quyền hành chủ yếu tập trung trong tay vua, bộ may quan lại từ trung ương đến địa phương được củng cố; đất nước ta chủ yếu phát triển nông nghiệp nên triều Lê hết sức chú trọng phát triển nông nghiệp bằng những chính sách như khuyến khích khai khẩn đất hoang, lập đồn điền, cấm giết mổ gia súc,...nông nghiệp dần được khôi phục và phát triển, đảm bảo đời sống của người dân; thủ công nghiệp cũng được quan tâm phát triển ở thời kì này; thương nghiệp chưa thực sự phát triển mạnh nhưng đã có những thành tựu đáng kể góp phần thay đổi đời sống của người dân, kinh thành Thăng Long trở thanh trung tâm mua bán lớn của nước ta; triều đình nhà Lê hết sức chú trọng đến giáo dục và thi cử, Lê Thái Tổ đã cho xây dựng lại Quốc Tử Giám, tổ chức các khoa thi tuyển, tìm kiếm nhân tài cho đất nước; đất nước hòa bình ổn định chính là điều kiện cho văn học nghệ thuật phát triển, đáng chú ý nhất ở thời đại này là sự phát triển của thể thơ Nôm Đường luật một thể thơ dân tộc, nếu 14 như Quốc âm thi tập của Nguyễn Trãi là tác phẩm đặt nền móng cho thể thơ này thì tập thơ Hồng Đức quốc âm thi tập của hội Tao đàn là sự kế tục và góp phần khẳng định vị trí vững chắc của thể thơ này trong nền văn học dân tộc. Có thể nhận thấy văn học thời kì này có nội dung yêu nước sâu sắc, thể hiện niềm tự hào dân tộc, khí phách anh hùng tinh thần bất khuất của dân tộc Đặc biệt sang thời vua Lê Thánh Tông, nhà vua đã tiến hành một loạt cải cách đưa nước Đại Việt bước vào thời kì phát triển thịnh trị, được coi là thời đại hoàng kim của chế độ phong kiến Việt Nam. Dưới triều Lê nhân dân ta có câu thơ ca ngợi cuộc sống ấm no, hạnh phúc của đất nước: Đời vua Thái Tổ, Thái Tông, Lúa tốt đầy đồng trâu chẳng buồn ăn. Như vậy nhà Lê là triều đại có công lớn với dân tộc, được đánh giá là triều đại được lòng dân nhất trong các triều đại phong kiến Việt Nam do đó âm hưởng bao trùm trong tập thơ Hồng Đức quốc âm thi tập là sự ngợi ca thành tựu mà triều Lê đã đem lại cho đất nước . Dưới triều Lê Thánh Tông đất nước thái bình, thịnh trị, nhà vua anh minh, tài giỏi hết mực yêu nước, thương dân do đó nhân dân hưởng an vui, hạnh phúc. Tập thơ Hồng Đức quốc âm thi tập đã dành một phần lớn những trang thơ để khẳng định điều này. Tập thơ Hồng Đức quốc âm thi tập khẳng định triều đại Lê Thánh Tông qua những bài thơ ca ngợi minh quân. Mở đầu phần Nhân đạo môn là bức tự họa về một vị vua lí tưởng: Lòng vì thiên hạ những sơ âu, Thay việc trời giám trễ đâu. Trống dời canh còn đọc sách, Chiêng xế bóng, chửa thôi chầu. Nhân khi cơ biến xem trời biết, Chửa thuở kinh quyền xét lẽ mầu, Mựa biểu áo vàng chăng có việc, Đã muôn sự nhiệm trước vào tâu. (Tự thuật) 15