Tài liệu Nghệ thuật tự truyện trong thời thơ ấu, kiếm sống và những trường đại học của tôi của m.gorki

TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM HÀ NỘI 2 KHOA: NGỮ VĂN === === KHUẤT VĂN TOẢN NGHỆ THUẬT TỰ TRUYỆN TRONG THỜI THƠ ẤU, KIẾM SỐNG VÀ NHỮNG TRƢỜNG ĐẠI HỌC CỦA TÔI CỦA M.GORKI KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC Chuyên ngành: Văn học nƣớc ngoài HÀ NỘI - 2016 TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM HÀ NỘI 2 KHOA: NGỮ VĂN === === KHUẤT VĂN TOẢN NGHỆ THUẬT TỰ TRUYỆN TRONG THỜI THƠ ẤU, KIẾM SỐNG VÀ NHỮNG TRƢỜNG ĐẠI HỌC CỦA TÔI CỦA M.GORKI KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC Chuyên ngành: Văn học nƣớc ngoài Ngƣời hƣớng dẫn khoa học TS. Lê Thị Thu Hiền HÀ NỘI - 2016 LỜI CẢM ƠN Sau một thời gian cố gắng học tập và nghiên cứu, tôi đã hoàn thành khóa luận tốt nghiệp với đề tài: Nghệ thuật tự truyện trong Thời thơ ấu, Kiếm sống và Những trƣờng đại học của tôi của M.Gorki. Tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành đến quý Thầy Cô trong Khoa Ngữ văn, trong tổ văn học nước ngoài những người đã tận tình giảng dạy, động viên, giúp đỡ, nhận xét và đóng góp ý kiến cho tôi trong quá trình học tập cũng như khi thực hiện khóa luận. Đặc biệt, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến cô giáo – TS. Lê Thị Thu Hiền, người đã tận tình hướng dẫn, hết lòng giúp đỡ để tôi hoàn thành tốt khóa luận này. Tôi xin chân thành cảm ơn tới gia đình, bạn bè đã tạo điều kiện, giúp đỡ, khuyến khích, động viên tôi trong quá trình thực hiện khóa luận này. Vì điều kiện thời gian có hạn nên khóa luận không tránh khỏi những thiếu sót, chúng tôi rất mong nhận được sự nhận xét, đóng góp, giúp đỡ của quý Thầy Cô và các bạn để khóa luận được hoàn thiện hơn. Hà Nội, ngày 05 tháng 05 năm 2016 Sinh viên Khuất Văn Toản LỜI CAM ĐOAN Khóa luận được hoàn thành dưới sự hướng dẫn trực tiếp của cô giáo – TS. Lê Thị Thu Hiền. Tôi xin cam đoan rằng: - Khóa luận này là công trình nghiên cứu, tìm tòi của riêng tôi. - Những tư liệu được trích dẫn trong khóa luận là trung thực. - Kết quả nghiên cứu này không hề trùng với bất kì công trình nghiên cứu của tác giả nào đã được công bố trước đó. Nếu sai tôi xin hoàn toàn chịu trách nhiệm. Hà Nội, ngày 05 tháng 05 năm 2016 Sinh viên Khuất Văn Toản MỤC LỤC MỤC LỤC Trang MỞ ĐẦU.......................................................................................................... 1 1. Lý do chọn đề tài...........................................................................................1 2. Lịch sử vấn đề............................................................................................... 3 3. Đối tượng, phạm vi, mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu...............................4 3.1. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu............................................................4 3.2. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu............................ …......................... 4 4. Giới thuyết khái niệm tự truyện....................................................................5 5. Phương pháp nghiên cứu..............................................................................7 6. Cấu trúc của khóa luận..................................................................................7 CHƢƠNG 1: NGHỆ THUẬT TRẦN THUẬT TRONG BỘ BA TỰ TRUYỆN CỦA M.GORKI ........................................................................................................................... 8 1.1. Điểm nhìn trần thuật................................................................................. 8 1.1.1. Điểm nhìn trực tiếp........................................................................... 9 1.1.2. Điểm nhìn gián tiếp.........................................................................11 1.1.3. Hồi ức qua điểm nhìn trần thuật......................................................13 1.2. Giọng điệu trần thuật.............................................................................. 22 1.2.1. Giọng điệu cái “tôi” ngây thơ, hài hước, hóm hỉnh.........................25 1.2.2. Giọng điệu cái “tôi” sâu sắc, giàu cảm xúc.....................................28 1.2.3. Giọng điệu cái “tôi” triết lý, suy tư.................................................33 CHƢƠNG 2: KHÔNG GIAN VÀ THỜI GIAN NGHỆ THUẬT TRONG BỘ BA TỰ TRUYỆN CỦA M.GORKI...............................................37 2.1. Không gian nghệ thuật............................................................................37 2.1.1. Tái hiện đời sống qua bức tranh thiên nhiên...................................37 2.1.2. Tái hiện đời sống qua bức tranh sinh hoạt...................................... 40 2.2. Thời gian nghệ thuật.................................................................................46 2.2.1. Thời gian quá khứ............................................................................46 2.2.2. Thời gian hiện thực..........................................................................51 KẾT LUẬN....................................................................................................56 TÀI LIỆU THAM KHẢO MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài M.Gorki là một tài năng vĩ đại trong văn học Nga thế kỷ XX. Ông là người đầu tiên đã khai sinh nền văn học Xô Viết. Từ một cậu bé mồ côi nghèo khổ nhưng với ý chí nghị lực phi thường, lòng khát khao hiểu biết, niềm say mê học hỏi, M.Gorki đã vượt lên số phận vươn tới ánh sáng văn hóa và trở thành một trong những nhà văn tiêu biểu của nước Nga thời kỳ Xô Viết. Trong đời sống văn học từ xưa đến nay, tự truyện là thể loại văn xuôi nghệ thuật mà nhiều nhà văn ít dùng do tính chân thật cao và dấu ấn cá nhân đậm nét của nó. Đến thế kỷ XX, việc tìm hiểu về đặc trưng thể loại văn chương được đặt ra như một vấn đề chính trong nghiên cứu văn học, thể loại tự truyện dần có sự phát triển và khẳng định ví trí của nó trên văn đàn. Thể loại tự truyện cũng có một giá trị khá đặc biệt trong quá trình phát triển của văn học Xô Viết mà M.Gorki là một trong những nhà văn có những tác phẩm thành công về thể loại văn học này. Ông xứng đáng là một "người đại diện lớn nhất của nghệ thuật vô sản" [7,61]. Chúng tôi nghiên cứu các sáng tác của M.Gorki đặc biệt là bộ ba tiểu thuyết tự truyện Thời thơ ấu, Kiếm sống và Những trường đại học của tôi nhằm mục đích giúp cho người đọc hiểu rõ và có cái nhìn đầy đủ, toàn diện hơn về con người về cuộc đời, nghệ thuật sáng tạo của Gorki. Bộ ba tiểu thuyết tự truyện Thời thơ ấu, Kiếm sống và Những trường đại học của tôi đã trở thành một tác phẩm hoàn chỉnh, hơn nữa đúng như điều nhà văn Sêkhôp từng mong mỏi từ lâu, thành "một cuốn sử thi sẽ mãi được ghi nhớ". Bộ ba tiểu thuyết tự truyện có một vị trí vô cùng quan trọng trong sự nghiệp sáng tác của M.Gorki. Cùng với hàng loạt các các tác phẩm thuộc nhiều thể loại khác nhau của mình, Gorki đã làm nên tên tuổi và thực sự có chỗ đứng vững vàng trên văn đàn Xô Viết. Ông bắt tay viết tập đầu của bộ tiểu thuyết vào mùa thu năm 1912, với ý đồ nghệ thuật viết tự truyện là khai thác đề tài của quá khứ đã khẳng định vị trí của bộ ba tiểu thuyết đối với sự nghiệp sáng tác văn chương của Gorki. Qua bộ tiểu thuyết tự truyện của mình, Gorki miêu tả quá trình phức tạp, gian khổ của một đứa con ruột thịt của nhân dân lao động nỗ lực vượt lên không ngừng, nhằm đạt tới đỉnh cao về văn hóa, tư tưởng, trở thành con người chân chính, ưu tú của thời đại mới. Gorki 1 cũng nhằm xây dựng hình tượng nhân dân Nga vĩ đại, hiện thân của những con người có phẩm chất tốt đẹp, có những khát vọng cao cả, những năng lực sáng tạo và sức mạnh tiềm tàng. Tất cả điều đó là những điều kiện để đảm bảo cho sự thắng lợi của cuộc cách mạng vô sản ở nước Nga và cũng là những đóng góp lớn làm nên tên tuổi của Gorki, góp phần tô đẹp cho giá trị, phẩm chất con người Nga. Thời thơ ấu thuật lại quãng đời của chú bé Aliôsa từ lúc bố qua đời khi mới ba tuổi cho đến khi mười tuổi phải vào đời kiếm sống. Đó là câu chuyện của quá khứ, trong thế giới ấy chú bé Aliôsa xuất hiện không phải nạn nhân đáng thương mà như một nhân tố của tương lai. Chú nhận xét, suy nghĩ, tìm hiểu, phân biệt đúng sai, tốt xấu... Khi đến với Kiếm sống cậu thiếu niên Aliôsa Pescôp như trưởng thành hơn, bươn trải cuộc sống hơn, đó là quãng thời gian khi cậu thiếu niên từ mười tuổi đến mười sáu tuổi. Chỉ sáu năm, Pescôp đã phải làm qua nhiều nghề để kiếm sống, từ công việc đi bới rác, đi ở, làm thằng nhỏ, chạy hiệu... M.Gorki khi viết Những trường đại học của tôi là khoảng thời gian mà ông đang chữa bệnh tại Italia. Truyện thuật lại cuộc sống của Aliôsa Pescôp ở Cazan với việc tham gia các hoạt động xã hội, trải nghiệm với thực tế cuộc sống... Cả bộ ba tiểu thuyết tự truyện như sợi dây vô hình nối kết chuỗi dài các sự kiện trong cuộc đời của Gorki. Các tác phẩm tự truyện đó đã có những đóng góp lớn về mặt tư tưởng, cũng như những nét đặc sắc về nghệ thuật đối với sự nghiệp sáng tác của ông. M.Gorki đã dành một khoảng thời gian dài từ năm 1912 đến năm 1921 để tiếp cận với thể loại tự truyện, viết chuyện của quá khứ, viết về những điều đã xảy ra... Ông cũng đã thuật lại, viết lại toàn bộ những câu chuyện về cuộc đời của mình qua bộ ba tiểu thuyết tự truyện Thời thơ ấu, Kiếm sống và Những trường đại học của tôi bằng hồi ức và tiếng nói của cái "tôi". M.Gorki là một tác giả được chọn giảng dạy trong chương trình ở nhà trường phổ thông và bậc đại học. Bởi thế, chúng tôi thấy việc nghiên cứu về con người và sự nghiệp văn chương của ông sẽ giúp cho giáo viên có kiến thức vững chắc, có tầm khái quát từ đó có khả năng xác định trọng tâm bài giảng một cách chuẩn xác. Với tất cả những lý do trên, chúng tôi chọn và thực hiện đề tài: Nghệ thuật tự truyện trong Thời thơ ấu, Kiếm sống và Những trƣờng đại học của tôi của M.Gorki. 2. Lịch sử vấn đề M.Gorki là một gương mặt tiêu biểu trong văn học Nga thế kỷ XX. Ông là một nhà văn lớn, có đóng góp về nhiều thể loại văn học khác nhau, từ truyện ngắn, kịch đến tiểu thuyết, tự truyện. Trên trang viết của mình ông luôn để lại những dấu ấn riêng, có dấu “vân tay” in trên chữ, có một giọng điệu riêng, một cách nói riêng. Các trang viết với giọng điệu và cách thể hiện riêng ấy đã đem đến cho Gorki một phong cách nghệ thuật đặc sắc. Hơn nữa, ông sáng tác trong thời gian dài nên đồ sộ về số lượng, phong phú về thể loại, lại có những đóng góp lớn cho quá trình phát triển nền văn học dân tộc Xô Viết. Chúng tôi bắt gặp một số lượng không nhỏ những chuyên luận, những cuốn sách, những tài liệu ở những mức độ khác nhau bàn về phong cách nghệ thuật, tác phẩm, con người, cuộc đời nhà văn Gorki. Với nhiều tác phẩm nổi tiếng trong đó có bộ ba tiểu thuyết tự truyện, M.Gorki đã tái hiện lại quá khứ của bản thân, tái hiện lại quá trình trưởng thành của một người lao động từ dưới đáy xã hội vươn lên chiếm lĩnh những đỉnh cao văn hóa và đấu tranh cho tự do. M.Gorki đã có những đóng góp lớn lao cho nền văn học Xô Viết, tên tuổi ông đã vượt ra ngoài nước Nga mà đến với bạn đọc trên toàn thế giới. Nghiên cứu về M.Gorki và đặc điểm nghệ thuật tự truyện trong bộ ba tiểu thuyết tự truyện của ông, với những tài liệu liên quan mà chúng tôi đọc được, chúng tôi thấy có hai công trình đề cập đến bộ tiểu thuyết tự truyện này là cuốn Lịch sử văn học Nga của nhà xuất bản Giáo dục do tập thể tác giả Đỗ Hồng Chung, Nguyễn Kim Đính, Nguyễn Hải Hà, Hoàng Ngọc Hiến, Nguyễn Trường Lịch, Huy Liên biên soạn và cuốn Văn học Nga trong nhà trường của nhà xuất bản Giáo dục do tác giả Hà Thị Hòa biên soạn. Trong cuốn Lịch sử văn học Nga phần viết về tác giả M.Gorki, các tác giả có dành khoảng 5 trang để điểm qua về bộ ba tiểu thuyết tự truyện của Gorki. Đặc biệt khi nói về nghệ thuật của bộ ba tiểu thuyết, ông có viết: "Cũng như những hồi kí tự thuật khác, bộ tiểu thuyết của Gorki không có một cốt truyện theo nghĩa thông thường, quen thuộc trong tiểu thuyết. Từ chương này qua chương khác trong suốt ba tập, trước mắt chúng ta, tái hiện lại những cảnh đời, những con người mà Aliôsa từng gặp trên bao chặng đường "phiêu lưu" của mình" [2,550]. Khi nói về giọng điệu trần thuật và không gian trần thuật, các tác giả cũng có nhận xét: "Bộ tiểu thuyết mở đầu bằng những "âm điệu" đối chọi nhau mạnh mẽ. Mở đầu là "âm điệu" đau buồn, chết chóc (bố chết, nghĩa địa hoang vắng, huyệt sâu thẳm...), nhưng rồi tiếp ngay đó, một "âm điệu" khác vang lên – âm điệu của sức sống phong phú, của vẻ đẹp đa dạng (hình ảnh người bà với "mái tóc đen nhánh, ánh xanh dày kì lạ", với lời nói "trầm bổng nghe như tiếng hát"; cảnh thiên nhiên tuyệt đẹp trên dòng Vonga cùng "cảnh vật xung quanh đổi mới từng giờ từng phút"). Hai âm điệu đó tạo nên "hợp âm" mở đầu cho "giai điệu" của toàn tác phẩm" [2,551]. Bên cạnh đó, trong cuốn Văn học Nga trong nhà trường tác giả Hà Thị Hòa cũng đã viết về bộ ba tiểu thuyết này. Chúng tôi đặc biệt chú ý tới nhận định của tác giả Hà Thị Hòa khi nói về bộ ba tiểu thuyết tự truyện: "Viết tự truyện, khai thác đề tài quá khứ, Gorki muốn miêu tả quá trình phức tạp, gian khổ của một con người xuất thân từ tầng lớp nhân dân lao động nỗ lực không ngừng vươn tới đỉnh cao văn hóa, trở thành con người ưu tú của thời đại mới..." [7,76]. Tất cả những điều đó giúp chúng tôi có cơ sở, có thêm tư liệu để tìm hiểu kĩ hơn về đặc điểm nghệ thuật tự truyện trong bộ ba tiểu thuyết tự truyện Thời thơ ấu, Kiếm sống và Những trường đại học của tôi của M.Gorki. 3. Đối tƣợng, phạm vi, mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Đối tƣợng, phạm vi nghiên cứu - Đối tượng nghiên cứu: Nghệ thuật tự truyện trong bộ ba tiểu thuyết Thời thơ ấu, Kiếm sống và Những trường đại học của tôi của M.Gorki. - Phạm vi nghiên cứu: Chúng tôi tập trung nghiên cứu hai vấn đề chính đó là: Nghệ thuật trần thuật và không gian - thời gian nghệ thuật trong bộ ba tiểu thuyết tự truyện của M.Gorki. 3.2. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu - Mục đích nghiên cứu: Chúng tôi tiến hành nghiên cứu: "Nghệ thuật tự truyện trong bộ ba tiểu thuyết của M.Gorki" nhằm tới các mục đích sau: + Cảm thụ về nghệ thuật tự truyện của M.Gorki một cách sâu sắc hơn, hiểu rõ hơn một số đặc điểm nghệ thuật của thể loại tự truyện. 4 + Từ đó, chúng ta có cái nhìn đầy đủ và toàn diện hơn về đóng góp của M.Gorki trong nền văn học Nga, đặc biệt trong thể loại tự truyện. - Nhiệm vụ nghiên cứu: Để đạt được mục đích nghiên cứu của đề tài, chúng tôi đề ra nhiệm vụ: + Khảo sát tác phẩm Thời thơ ấu, Kiếm sống và Những trường đại học của tôi của M.Gorki để thấy rõ được những đặc điểm nghệ thuật trong thể loại tự truyện. + Phân tích làm rõ hai vấn đề chính: Nghệ thuật trần thuật và yếu tố không gian thời gian trong tác phẩm Thời thơ ấu, Kiếm sống và Những trường đại học của tôi để thấy được tài năng sáng tạo nghệ thuật của M.Gorki. 4. Giới thuyết khái niệm tự truyện Trong Từ điển thuật ngữ văn học do Lê Bá Hán, Trần Đình Sử, Nguyễn Khắc Phi đồng chủ biên định nghĩa: “Tự truyện là tác phẩm văn học thuộc thể loại tự sự do tác giả viết về cuộc đời mình…” [5,389]. Theo Từ điển văn học do Đỗ Đức Hiểu chủ biên, hệ thống: “Tự truyện thường là những câu chuyện viết bằng văn xuôi, kể lại dĩ vãng của chính tác giả…Theo Lơjon, bởi vì về quá khứ, kỷ niệm bị xóa mờ với thời gian, vì tư duy khi viết về tự truyện đã trải qua biết bao cảnh đời, và vì các sự kiện được sắp xếp, bố cục lại, suy ngẫm lại, nên khó mà trùng hợp với sự thật…Tự truyện không phải là một tập hợp những kỷ niệm tản mạn, mà được bố trí như một truyện, một tiểu thuyết…” [6,19051906]. Trong cuốn 150 thuật ngữ văn học do Lại Nguyên Ân biên soạn, tác giả đưa ra định nghĩa: “Tự truyện là tác phẩm văn học tự sự, thường được viết bằng văn xuôi, trong đó tác giả tự kể và miêu tả cuộc đời của bản thân mình” [1,98]. Tác phẩm tự truyện thường có phương hướng lý giải cuộc sống đã qua (của tác giả) như một chỉnh thể, tạo ra những đường nét mạch lạc cho cuộc sống trải nghiệm của mình. Người viết tự truyện có khi cũng vận dụng hư cấu, “thêm thắt” hoặc “sắp xếp lại” các chi tiết của cuộc đời mình, nhằm làm cho sự trình bày về cuộc đời ấy trở nên hợp lý, nhất quán. Tự truyện luôn luôn là nghệ thuật khắc phục cái thời gian đã lùi xa, là ý đồ của tác giả muốn quay về thời tuổi thơ, tuổi trẻ, làm sống lại những đoạn đời quan trọng nhất, nhiều kỷ niệm nhất, như là “sống lại” cuộc đời mình từ đầu. Tự truyện thường được viết vào thời gian tác giả đã trưởng thành, đã trải qua phần lớn các chặng đường đời của mình. Tác giả Phạm Ngọc Lan trong luận văn Tự truyện trong văn học Việt Nam hiện đại, có trích dẫn khái niệm về tự truyện của tác giả Bruce Mazlish: "Tự truyện là một thể loại văn học, khai sinh từ chủ nghĩa lãng mạn, cho chúng ta một bức chân dung về sự hình thành cuộc đời quá khứ của một cá nhân nào đó từ điểm nhìn của thời hiện tại, được hoàn thành thông qua nội quan và hồi ức, trong đó cái tôi hiện ra như một thực thể đang phát triển” [8,19]. Như vậy, ở thể loại tự truyện khi viết lại câu chuyện đời mình, nhà văn đã tạo ra cho cuộc đời ấy một bức chân dung tự họa, xét một cách khách quan có thể khác với chân dung thật của mình, dẫu có những nét tương đồng nhưng tất cả đã được cấu trúc lại, nhào nặn lại thành một sáng tạo nghệ thuật. Theo tác giả Phạm Ngọc Lan: "Công trình của Elizabeth W.Bruss nghiên cứu sự hành chức của diễn ngôn tự thuật cả về phương diện người viết lẫn người tiếp nhận trong công trình Hoạt động tự thuật: Vị thế đang thay đổi của một thể loại văn học (Autobiographical Acts: The Changing Situation of a Literary Genre), và từ góc nhìn đó Elizabeth W.Bruss đề ra 3 nguyên tắc xác định tự truyện" [8,21] . Ba nguyên tắc đó là: 1/ Tác giả tự truyện đảm nhận một vai trò kép. Ông ta phải là điểm khởi đầu của chủ đề cũng như của cấu trúc văn bản. 2/ Những thông tin, những sự kiện được trình bày trong mối quan hệ với tác giả tự truyện được xác nhận phải có khả năng là sự thật. 3/ Tác giả tự truyện vẫn tin vào điều mà ông trình bày cho dù những điều được trình bày có bị nghi ngờ hay không, cho dù những điều đó có thể bị tái công thức hóa theo hướng nào đấy dễ tiếp nhận hơn từ điểm nhìn khác hay không. Từ những định nghĩa trên, tác giả Phạm Ngọc Lan đã xác định hai tiêu chí nhận diện thể loại mà chúng tôi cho rằng chính xác và khoa học. Người viết tiếp thu và coi đó là một trong những cơ sở để tìm ra được nét riêng của thể loại tự truyện. - Cái tôi tác giả và sự phát triển nhân cách của nó trong quá khứ, với tư cách là hình tượng trung tâm của tác phẩm. - Tính xác thực tương đối của cốt truyện. Nguyễn Thành Thi trong Văn học thế giới mở đã viết: "Nhà văn khi sáng tác tác phẩm bao giờ cũng sáng tác theo một mô hình thể loại xác định. Thể loại tác phẩm văn học, thường được hiểu là khái niệm chỉ quy luật loại hình của tác phẩm trong đó ứng với một loại nội dung nhất định có một loại hình thức nhất định, tạo cho tác phẩm một hình thức tồn tại chỉnh thể" [10,12]. Khi nhà văn sáng tác theo một thể loại nào đó, họ sẽ tuân thủ theo những quy định nghệ thuật đã được quy ước sẵn, tạo nên những nét riêng, những đặc trưng cơ bản của thể loại đó. Ở thể loại tự truyện, nhà văn đóng vai trò trong tác phẩm là nhân vật “tôi” đứng ra kể lại, tả lại những gì đã xảy ra. Vì vậy, cần khẳng định tự truyện là tác phẩm văn học tự sự do tác giả viết về cuộc đời mình. 5. Phƣơng pháp nghiên cứu Xuất phát từ lịch sử vấn đề, chúng tôi chủ yếu sử dụng các phương pháp sau: - Phương pháp loại hình. - Phương pháp lịch sử tác giả. - Phương pháp phân tích, tổng hợp. 6. Cấu trúc khóa luận Ngoài phần mở đầu và kết luận, khóa luận gồm có hai chương: Chƣơng 1: Nghệ thuật trần thuật trong bộ ba tự truyện của M.Gorki. Chƣơng 2: Không gian và thời gian nghệ thuật trong bộ ba tự truyện của M.Gorki. NỘI DUNG CHƢƠNG 1: NGHỆ THUẬT TRẦN THUẬT TRONG BỘ BA TỰ TRUYỆN CỦA M.GORKI 1.1. Điểm nhìn trần thuật Điểm nhìn trần thuật là góc quan sát, vị trí mà người kể dựa vào để miêu tả, trần thuật lại các nhân vật và sự kiện. Theo Từ điển thuật ngữ văn học khi định nghĩa về điểm nhìn trần thuật: "Là điểm rơi của cái nhìn vào khách thể. Trong trường hợp này hệ thống các chi tiết, sự phân bố và kết nối thưa, dày, sự thay thế loại chi tiết này bằng loại chi tiết khác là biểu hiện của điểm nhìn trần thuật" [5,113]. M.Gorki là nhà văn có bản lĩnh nghệ thuật cao, tài năng của ông thể hiện ở nhiều mặt trong đó có điểm nhìn trần thuật đã bộc lộ cá tính sáng tạo của nhà văn. Thông thường trong tự truyện người kể chuyện là tác giả, hai vai này hòa làm một để kể lại những câu chuyện của quá khứ, còn nhân vật đến với độc giả phải thông qua tư tưởng, tình cảm của tác giả, điều đó được biểu hiện qua lời kể chuyện. Điểm nhìn trần thuật là vị trí mà người trần thuật cảm nhận và miêu tả các sự vật đối tượng trong tác phẩm. Cho nên trong tự truyện mỗi khi thay đổi điểm nhìn lại tạo nên một cảm xúc, một thái độ đánh giá khác nhau. Sáng tạo nghệ thuật ở trong mỗi thể loại văn học bao giờ cũng gắn liền với một tư tưởng nhất định, và tư tưởng đó tập trung thể hiện qua cái nhìn của tác giả. Hay nói một cách khác, trong khi phản ánh đời sống người nghệ sĩ không thể không có một cái nhìn nghệ thuật riêng. Cái nhìn là một biểu hiện tinh thần đặc biệt của tác giả. Để hiểu được nội dung phong phú của cuộc sống trong tác phẩm, chúng ta không thể không khám phá cái nhìn nghệ thuật, cách tư duy và cách cảm nhận của chính nhà văn. Cái nhìn thể hiện trong tri giác, cảm giác, trong quan sát, từ đó nó có thể phát hiện cái đẹp, cái xấu, cái hài, cái bi... Do cái nhìn thường xuất phát từ một cá thể nên nó mang thị hiếu và tình cảm yêu, ghét rõ ràng. Chúng tôi khi xem xét về điểm nhìn trần thuật trong bộ ba tự truyện của M.Gorki thấy rằng, xuyên suốt cả ba bộ tự truyện đều có sự đan xen giữa các điểm nhìn trực tiếp của nhân vật tôi – Aliôsa và điểm nhìn gián tiếp của tác giả - người kể chuyện, dẫn dắt chuyện. 1.1.1. Điểm nhìn trực tiếp Trong tự truyện của M.Gorki, người kể chuyện tham dự vào truyện như là một nhân vật ở ngôi thứ nhất. Với điểm nhìn của cái tôi chủ quan – tác giả, nhân vật “tôi” – Aliôsa có điều kiện dẫn dắt người đọc qua những chặng đường phiêu lưu, bộc lộ những trải nghiệm trong cuộc sống, thể hiện thái độ tình cảm của mình trước từng diễn biến sự việc. Mỗi khi thay đổi điểm nhìn, cuộc sống được cảm nhận ở nhiều góc cạnh, đa chiều, phong phú. Nhân vật tôi – Aliôsa khi đứng trên góc nhìn của một đứa cháu chưa bao giờ gặp ông ngoại (người lạ), thì cái cảm nhận lúc này của cậu lại khác so với cảm nhận khi cậu đứng trên một góc nhìn khác để kể về ông. Ở điểm nhìn trước khi gặp ông nhân vật tôi đã có những suy nghĩ và cảm nhận về ông ngoại mình: "Tôi không thích ông tôi tí nào. Tôi cảm thấy ngay ông tôi là kẻ thù, ông làm cho tôi phải đặc biệt chú ý tới ông và gây cho tôi một mối hiếu kỳ lo sợ"....[3,20]. Nhưng khi nhân vật tôi đứng trên điểm nhìn của hiện tại nhớ về quá khứ, nhớ về những câu chuyện mà ông ngoại đã kể thì cậu có những suy nghĩ và lời kể về ông rất tình cảm và yêu quý ông: "Ông tôi cúi xuống và hôn vào trán tôi. Sau đó ông tôi vừa khe khẽ xoa đầu tôi với bàn tay nhỏ bé..." [3,36], "Với thân hình gầy và cân đối nằm xuống bên cạnh tôi, ông tôi bắt đầu kể về những ngày thơ ấu của mình bằng những lời nói rắn rỏi và mạnh mẽ, lời nọ nối tiếp lời kia một cách dễ dàng và khéo léo" [3,37], lúc này người tường thuật xưng “tôi” tự kể về mình. Điểm nhìn từ nhân vật “tôi” – Aliôsa là chủ thể kể về bản thân “tôi” một cách trực tiếp, phơi bay trực tiếp trước mắt người đọc những gì “tôi” đã chứng kiến trong cuộc sống. Ở kiểu thể loại tự truyện này, tác giả và nhân vật “tôi” hòa làm một, khoảng cách giữa họ rất gần, để cho nhà văn gửi gắm quan điểm, thái độ, tình cảm của mình ở trong đó. Điểm nhìn trần thuật này khiến cho cái "tôi" của nhà văn có dịp được bày tỏ, được bộc bạch, phơi bày tâm trạng của mình. Mỗi con người chúng ta ai cũng có một tuổi thơ để nhớ về, trong trí óc còn non dại, tinh khôi như một tờ giấy trắng, thì ta thấy cuộc sống quả là thú vị và có bao điều mới lạ cần khám phá. Cho nên tất cả những gì diễn ra quanh cuộc sống của một đứa trẻ, dù chỉ là rất nhỏ, người lớn không để ý tới cũng sẽ để lại một ấn tượng sâu đậm trong kí ức trẻ thơ: đây là kiểu tường thuật mà "người kể được cá thể hóa, đã nhập làm một với nhân vật chính của tác phẩm" đang “kể chuyện về mình” với những tình cảm, cách cảm nhận và lí giải mọi điều của người trong cuộc. Do điểm nhìn xuất phát từ nhân vật "tôi" ở hiện tại nhớ về quá khứ nên những kỉ niệm đã từng hằn sâu trong tâm hồn khi đã có dịp giãi bày, nó vùng vẫy lên với một sức mạnh dữ dội của sự trải nghiệm và thấm thía. Từ điểm nhìn trực tiếp đó nhân vật tôi hiện ra sinh động, có sức hấp dẫn, cuốn hút người đọc. Ngoài vai trò là người dẫn chuyện, nhân vật "tôi" giữ vai chủ thể tự bộc lộ cảm xúc của mình có nghĩa là ở điểm nhìn trực tiếp, trực diện. Với đặc trưng của thể loại tự truyện khi miêu tả nhân vật "tôi", tác giả thường dùng cách bộc lộ cảm xúc trực tiếp của nhân vật. Tác giả dùng thủ pháp trực tiếp để nhân vật tôi tự kể, tự miêu tả cảm xúc, tâm trạng của mình, như trong Kiếm sống nhân vật "tôi" đã tự kể, tự miêu tả cảm xúc của mình trong khi phải đi làm kiếm sống: "Trong cái nghề đi lượm giẻ rách và xương xẩu của tôi, tôi có thể dễ dàng sưu tầm những của vớ vẩn này nhiều gấp mười lần trong vòng một tháng... Tôi thấy người ngùng và xót xa thương hại nó" [3,31]. Nhân vật "tôi" đã trực tiếp bộc lộ cảm xúc của mình khi nhớ về câu chuyện được thằng em họ Xasa cho xem đồ chơi, đứng trên góc nhìn trực tiếp của người anh khi nói chuyện với em về những đồ chơi mà Xasa có, Aliôsa đã tự kể một cách trực tiếp về kỉ niệm ấy, để bộc lộ cảm xúc buồn tủi vì trước cuộc sống thiếu thốn của mình, nhưng rồi anh cũng tự an ủi mình rằng: trong cái nghề kiếm sống của anh cũng có thể kiếm được nhiều thứ đồ chơi hơn thế nữa. Yếu tố hồi tưởng về miền kí ức được kể qua điểm nhìn trực tiếp của nhân vật "tôi" thể hiện rõ nhất qua bộ tiểu thuyết Những trường đại học của tôi: "Tôi đã biết tìm cách mơ ước đến những việc mạo hiểm phi thường và những chiến công vĩ đại. Điều đó giúp tôi rất nhiều trong những ngày gian nan của đời mình, và vì những ngày gian nan ấy rất nhiều, nên tôi lại càng giỏi nghĩ ra những mộng tưởng..." [3,753] lúc này, nhân vật "tôi" – Aliôsa đã đứng trên điểm nhìn trực diện, xưng "tôi", để tự bộc bạch suy nghĩ về công việc, về cuộc đời của chính mình một cách tự nhiên. Như vậy, xuyên suốt cả cả bộ tiểu thuyết, ta đều thấy được lời kể trên điểm nhìn trực tiếp của nhân vật "tôi", đây cũng là một yếu tố nghệ thuật làm nên sự thành công của tác phẩm. 1.1.2. Điểm nhìn gián tiếp Bên cạnh điểm nhìn trực tiếp, còn có điểm nhìn gián tiếp của tác giả về quá khứ nhưng đã gắn vào nhân vật “tôi” để bày tỏ cảm xúc, thái độ và miêu tả mỗi sự kiện đã diễn ra với mình. Như trong tự truyện của M.Gorki, khi nhà văn viết các tập truyện thì ông đã ngoài 40 tuổi, già dặn và từng trải vì vậy toàn bộ cái hiện thực, các sự kiện trong quá khứ được nhà văn hồi tưởng và đứng trên điểm nhìn gián tiếp gửi gắm miêu tả qua cái nhìn ngây thơ của cậu bé Aliôsa còn non nớt (trong Thời thơ ấu) hay cậu thiếu niên Aliôsa Pescôp (trong Kiếm sống và Những trường đại học của tôi) với những mẩu chuyện còn rời rạc, con trẻ, tất cả các sự kiện, câu chuyện chỉ được tái hiện qua trí nhớ chứ không phải tác giả đang trực tiếp trải qua. Ngoài vai trò người dẫn chuyện, nhân vật "tôi" giữ vai chủ thể bộc lộ cảm xúc của mình có nghĩa là điểm nhìn trực tiếp trực diện. Ở đây tác giả đóng vai kép vừa là nhân vật xưng tôi kể lại các sự kiện diễn biến của cốt truyện, lại vừa đóng vai người kể chuyện, dẫn dắt chuyện. Bản thân tự truyện đã bao hàm tính chất hồi cố, là việc tái hiện lại quá khứ. Tác giả khi hoài niệm, hồi tưởng về những cái đã qua cũng đã vận dụng nghệ thuật tái hiện hồi ức, bằng việc thông qua cái “tôi” – người kể chuyện. Người kể lại câu chuyện đời mình là người đi tìm gương mặt chính mình, là người khám phá và sáng tạo ra cái tôi bằng chính cái tôi. Nhà văn đứng trong thời điểm hiện tại khi đã trưởng thành, khi đứng tuổi để nghĩ về quá khứ trong đó có gia đình, quê hương bối cảnh xã hội được nhớ lại, ghi lại. Yếu tố hiện thực trong tự truyện không phải như trong truyện ngắn, mà hiện thực ở đây là trong quá khứ có một khoảng cách về không gian, thời gian so với hiện tại trong tác phẩm. Hồi ức bao giờ được hiện lên? bao giờ được hồi tưởng lại? Chỉ khi từ một sự việc, hình ảnh quá ấn tượng, gây sốc, hoặc để lại một tổn thất đau đớn nào đó mà con người không thể nào quên. Khi hồi tưởng về quá khứ nhu cầu được nhớ, được viết trỗi dậy, đó là những lúc con người sống thật nhất, chân thành nhất với chính mình. Xét từ khía cạnh này, viết tự truyện chính là một phương tiện giải phóng những năng lực nội tại của con người, cho con người một cơ hội để nhận thức lại mình. Thế giới trong hồi ức, hồi tưởng được lọc qua trí nhớ còn cuộc đời được khúc xạ qua tâm hồn và suy nghĩ của tác giả cho nên thấm đẫm cảm xúc trữ tình, suy tư trải nghiệm có thể là sự ý thức, sự suy ngẫm rất thực về cuộc sống hay về chính mình… Theo những ý nghĩa ấy, cuộc sống có thể không trải dài qua thời gian mà mở rộng xuống theo chiều sâu của tinh thần. Qua đây, chúng ta thấy hiện thực trong bộ ba tác phẩm tự truyện của Gorki khác với hiện thực đã được tưởng tượng sáng tạo lại ở các loại hình văn học khác của ông và những tác giả khác. Trong tác phẩm Thời thơ ấu, Kiếm sống và Những trường đại học của tôi của M.Gorki, chúng ta thấy yếu tố hiện thực là yếu tố thuộc về hôm qua được nhìn lại để suy ngẫm trải nghiệm, nói cái hôm qua để gián tiếp nói đến cái hôm nay. Chính vì thế, chúng tôi thấy điểm nhìn trần thuật của thể loại tự truyện đã chi phối đến các đặc điểm khác của thể loại này. Hình ảnh nhân vật "tôi" là một bức chân dung tự họa nhưng không cho ta một hình ảnh nguyên vẹn như đời thực mà là hình ảnh nhìn từ một góc độ nào đấy. Cũng như vậy, tự truyện không phải là sự tái hiện đơn thuần về quá khứ như nó đã xảy ra, bởi lẽ quá trình tâm lý của sự hồi tưởng và tái hiện sẽ cho chúng ta không phải là chính bản thân quá khứ mà là sự hiện diện trong tinh thần của một thế giới không bao giờ còn trở lại. Trong tự truyện quá khứ được gợi lại đã mất đi sự vững chắc và nguyên vẹn của nó, nhưng một khi được hồi tưởng và dựng lại sau một hành trình dài phân tán và tìm kiếm qua thời gian, thì quá khứ ấy sẽ có một mối quan hệ mới và mật thiết hơn với cuộc đời hiện tại của cá nhân. Khi đi vào tổ chức nghệ thuật của tự truyện, M.Gorki đã cho ta thấy “cuộc sống” của “một con người có thật” sẽ không còn là quá khứ khách quan nữa mà là quá khứ từ điểm nhìn của hiện tại – tính chân thực của nó nằm ở cái nhìn, cách nhìn chứ không phải bản thân sự kiện. Thế giới hồi ức trong tự truyện M.Gorki là thế giới thuộc về quá khứ. Nó được thể hiện rõ ở một số phương diện sau: Thứ nhất, khi hồi tưởng Gorki thường nhớ đến các sự kiện để lại ấn tượng sâu đậm có sức tác động lớn đối với bản thân và mọi người xung quanh. Thứ hai, dòng hồi tưởng nào cũng vậy, các sự kiện bao giờ cũng thẫm đẫm cảm xúc trữ tình của nhân vật. Gorki thường trần thuật những điều gắn với những kỉ niệm của chính tác giả như về cuộc sống thời còn nhỏ bị roi vọt của ông ngoại (trong Thời thơ ấu )… hay những hồi ức về người bà ngoại của xuyên suốt trong cả bộ tự truyện mình: “Bà tôi lưng còng gần như gù, và thân hình rất to béo, nhưng bà 12 tôi đi lại nhẹ nhàng, nhanh nhẹn như một con mèo to….” [3,14] (trong Thời thơ ấu), "Bà tôi đi, vẻ nặng nhọc. Chân bà lún xuống cát nóng. Bà luôn luôn dừng lại, lấy khăn lau mồ hôi trên mặt..." [3,69] (trong Kiếm sống). Thứ ba, dòng hồi tưởng có khi đứt khi nối, có lúc nhớ lúc quên trong lúc hồi tưởng của nhà văn. Hiện thực trong bộ ba tiểu thuyết tự truyện của M.Gorki luôn khác với hiện thực đã được tưởng tượng sáng tạo lại ở các loại hình văn học khác của ông. Thứ tư, trong tự truyện của Gorki đôi khi có sự đan cài chồng chéo các lớp thời gian, sự kiện khi hồi tưởng. M.Gorki viết tự truyện như được sống lại một lần nữa đoạn đời đã qua của mình, đời tư của nhà văn chỉ là chất liệu hiện thực được ông sắp xếp lại và sáng tạo thêm cho sinh động. Vì thế trong quá khứ hồi tưởng và ôn lại quá khứ của mình, nhà văn cũng đồng thời sáng tạo lại quá khứ. Thể loại tự truyện đã góp phần tạo nên sự thành công đáng kể trong sự nghiệp của Gorki. Nó cũng đã thể hiện sự tìm tòi, đổi mới tư duy văn học của Gorki, tạo nên một M.Gorki với phong cách riêng và có một vị trí quan trọng trong nền văn học Nga - Xô Viết thể kỷ XX. Hiện thực sống động trong cuộc sống đã được tác giả quan sát tỉ mỉ, ghi chép cẩn thận, bằng trái tim nhạy cảm của một người nghệ sĩ, ông đã viết nên những trang văn đầy ắp tình người, tình đời. Với cảm xúc chân thành mãnh liệt, tác phẩm bao giờ cũng có sức mạnh hiện tại hóa quá khứ. Khi hồi tưởng, M.Gorki thường nhớ đến các sự kiện để lại ấn tượng sâu đậm có sức tác động lớn đến bản thân và mọi người xung quanh. Thế giới được hồi tưởng là những sự kiện, thời gian đáng nhớ được nhà văn chắt lọc và sắp xếp đầy dụng ý nghệ thuật. Cách hồi tưởng làm nổi bật lên thời gian quá khứ với bao biến động tác động mạnh đến đời sống con người. 1.1.3. Dòng hồi ức qua các điểm nhìn Nói đến dòng hồi ức là nói đến những hình ảnh, câu chuyện trong quá khứ được in hằn trong trí nhớ của mỗi người, nó được họ nhớ lại một cách tỉ mỉ, chi tiết. Dòng hồi ức ấy có khi chỉ là những câu chuyện vụn vặt, có thể những câu chuyện, hình ảnh vụn vặt ấy đã để lại một xúc cảm lớn đối với người nhớ nó. Do vậy, họ 13 mới kể lại một cách rõ ràng, chi tiết những câu chuyện, hình ảnh ấy được. Tiếp cận với bộ ba tiểu thuyết tự truyện của M.Gorki, chúng tôi thấy rõ dòng hồi ức trong nhân vật "tôi" – Aliôsa, cậu đã nhớ về quá khứ, nhớ những câu chuyện, hình ảnh, tính cách của người thân, bạn bè. Bởi họ là những người đã để lại một ấn tượng, xúc cảm mạnh mẽ trong trí nhớ của Aliôsa. Trong Thời thơ ấu, nhân vật tôi – Aliôsa cũng hồi tưởng nhiều chuyện của quá khứ, những câu chuyện về gia đình, về người thân. Nhân vật “tôi” đang nhớ lại những gì bản thân đã trải qua, ấn tượng mạnh mẽ nhất của tác giả khi nhớ về người thân đó là cảm xúc về người bà: “Tóc bà tôi đen nhánh, ánh xanh, dày kì lạ, phủ kín cả hai vai, xõa xuống ngực, xuống đầu gối và cả ra sàn” [3,13], “Lời bà tôi đặc biệt, trầm bổng nghe như tiếng hát” [3,14], “Khi bà tôi mỉm cười, hai con ngươi đen sẫm như quả anh đào, nở ra long lanh tia sáng dịu hiền khôn tả. Nụ cười để lộ ra hai hàm răng trắng ngần chắc chắn và mặc dù trên đôi má ngăm ngăm đen đã có vô số những nếp nhăn... đã làm khuôn mặt xấu đi khá nhiều” [3,14], tất cả những hồi ức về người bà đáng yêu đã được nhân vật “tôi” hồi tưởng lại một cách rõ nét. Bà là người thân, người luôn che chở cho Aliôsa. Tình cảm mà Aliôsa dành cho bà ngoại là trên hết, cậu luôn nhớ về bà luôn nhớ về những lời nói dáng hình của bà. Điều đó đã cho chúng ta thấy trong suy nghĩ của nhân vật tôi – Aliôsa khi quay về quá khứ thì hình ảnh bà ngoại luôn ùa về và nó trở thành một nguồn cảm xúc tình thân. Nối tiếp mạch hồi tưởng về quá khứ, về người thân nhân vật tôi – Aliôsa cũng hồi tưởng về người ông ngoại, người mẹ của mình: “Ông tôi dáng cân đối mảnh khảnh, khuôn mặt dữ tợn, ông có cái áo ghi lê bằng vải xatanh thêu đã cũ sờn, áo sơ mi vải hoa thì nhàu nát và trên hai đầu gối quần lộ ra những miếng vá lớn” [3,25]. Hình ảnh của người ông cũng có chút ấn tượng, đọng lại trong suy nghĩ của nhân vật tôi, ông ngoại là người dữ dằn và nghiêm khắc với tất cả mọi người trong gia đình và nghiêm khắc cả ngay với đứa cháu ngoại Aliôsa. Trong suy nghĩ của nhân vật tôi về ông ngoại, ông là người hà khắc và nghiệt ngã. Điều này được minh chứng trong sự hồi tưởng về hành động của ông ngoại khi chuẩn bị đánh thằng em Xasa vì mắc tội xúi Aliôsa vào phòng nhuộm vải: "Ông tôi đứng trong góc cạnh một thùng gỗ, chọn ở trong thùng ra những chiếc roi dài, lấy tay đo từng chiếc rồi xếp lại nhau và quất vun vút vào không khí" [3,32]. Rồi khi ông nói với thằng 14