TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI 2
KHOA NGỮ VĂN
------------------------
LƯU THỊ LINH
MÔTÍP BAN THƯỞNG VÀ TRỪNG
PHẠT TRONG TRUYỆN CỔ GRIM
KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI
HỌC
Chuyên ngành: Văn học nước ngoài
Người hướng dẫn khoa học
Th S. ĐỖ THỊ THẠCH
HÀ NỘI 2016
LỜI CẢM ƠN
Tôi xin chân thành cảm ơn Ban giám hiệu, khoa Ngữ Văn trường Đại
học Sư phạm Hà Nội 2 đã tạo mọi điều kiện giúp tôi hoàn thành khóa luận tốt
nghiệp này.
Ngoài những nỗ lực cá nhân, tôi đã nhận được rất nhiều sự giúp đỡ từ
phía các thầy cô, gia đình và bạn bè. Đặc biệt, tôi xin chân thành cảm ơn cô
Đỗ Thị Thạch - người đã tận tình hướng dẫn, động viên tôi rất nhiều trong quá
trình thực hiện khóa luận này.
Một lần nữa, tôi xin chân thành cảm ơn!
Hà Nội, ngày 11 Tháng 5 Năm 2016
Sinh viên thực hiện
LƯU THỊ LINH
LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan: Khóa luận này là công trình nghiên cứu thực sự của
cá nhân, được thực hiện dưới sự hướng dẫn khoa học của Th.S Đỗ Thị Thạch.
Các số liệu, những kết luận nghiên cứu được trình bày trong khóa luận này
trung thực và chưa từng được công bố dưới bất cứ hình thức nào. Tôi xin chịu
trách nhiệm về nghiên cứu của mình.
Sinh viên thực hiện
LƯU THỊ LINH
MỤC LỤC
MỞ ĐẦU...........................................................................................................1
1. Lý do chọn đề tài..........................................................................................1
2. Lịch sử vấn đề..............................................................................................2
3. Mục đích nghiên cứu....................................................................................3
4. Đối tượng nghiên cứu và phạm vi nghiên cứu.............................................4
5. Nhiệm vụ nghiên cứu...................................................................................4
6. Phương pháp nghiên cứu..............................................................................4
7. Cấu trúc của khóa luận.................................................................................4
NỘI DUNG....................................................................................................... 6
CHƯƠNG 1. MÔ TÍP BAN THƯỞNG TRONG TRUYỆN CỔ GRIM..........6
1.1. Khái niệm mô típ và ban thưởng...............................................................6
1.1.1. Khái niệm mô típ................................................................................... 6
1.1.2. khái niệm ban thưởng.............................................................................9
1.2. Nhân vật ban thưởng và được ban thưởng trong truyện cổ Grim.............10
1.2.1. Nhân vật ban thưởng............................................................................11
1.2.2. Nhân vật được ban thưởng...................................................................15
1.3. Các môtíp ban thưởng trong truyện cổ Grim.......................................... 20
1.3.1. Kết hôn và lên ngôi..............................................................................21
1.3.2. Lấy lại trí nhớ và kết hôn.....................................................................23
1.3.3. Ban thưởng báu vật thần kì................................................................... 24
1.3.4. Ban thưởng của cải vật chất.................................................................. 26
1.3.5. Hóa thân và hoàn trả..............................................................................28
1.4. Tiểu kết.....................................................................................................30
CHƯƠNG 2. MÔTÍP TRỪNG PHẠT TRONG TRUYỆN CỔ GRIM..........33
2.1. Khái niệm trừng phạt................................................................................33
2.2. Nhân vật trừng phạt và bị trừng phạt trong truyện cổ Grim.....................34
2.2.1. Nhân vật trừng phạt...............................................................................34
2.2.2. Nhân vật bị trừng phạt...........................................................................37
2.3. Các môtíp trừng phạt trong truyện cổ Grim............................................. 42
2.3.1. Kết thúc bằng cái chết........................................................................... 43
2.3.2. Chiếm đoạt không thành công...............................................................45
2.3.3. Bắt chước không thành công................................................................. 46
2.3.4. Hóa thân thành loài vật..........................................................................48
2.3.5. Tước đoạt cuộc sống giàu sang............................................................. 49
2.3.6. Bỏ đi biệt xứ không bao giờ trở về........................................................51
2.4. Tiểu kết.....................................................................................................53
KẾT LUẬN..................................................................................................... 55
TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Lý do chọn đề tài
MỞ ĐẦU
Hai thế kỷ trôi qua, những câu chuyện cổ tích quen thuộc của hai anh
em nhà ngôn ngữ học người Đức Jacob và Wilhem đã làm lay động hàng triệu
trái tim của những độc giả trên khắp thế giới.
Truyện cổ Grim được coi là một trong các nền tảng của văn hóa hiện
đại phương Tây. 200 năm đã qua kể từ khi truyện cổ Grim lần đầu tiên được
xuất bản (20/12/1812) và thật khó tưởng tượng tới nay đã có bao nhiêu thế hệ
gắn bó với những câu chuyện tuyệt vời như thế này. Mỗi câu chuyện mở ra
cho ta bao điều thú vị về thế giới cổ tích diệu kỳ.
Đặc biệt với môtíp thường thấy trong truyện cổ tích thì môtíp ban
thưởng và trừng phạt trong truyện cổ Grim đã trao cho ta những bài học cuộc
sống ý nghĩa. Những con người tốt bụng, hiền lành như cô bé Lọ lem, nàng
Bạch tuyết, sẽ được hưởng cuộc sống sung sướng, hạnh phúc, được kết hôn
và lên ngôi. Còn những kẻ tham lam, độc ác như mụ vợ của ông lão đánh cá,
hay các bà mẹ kế, mụ phù thủy độc ác thì sẽ bị trừng phạt trở về cuộc sống
nghèo khổ hay nặng hơn là cái chết, đó chính là luật nhân quả cái thiện được
thưởng xứng đáng và cái ác bị trừng trị:
“Ở hiền thì lại gặp lành
Ở ác gặp dữ tan tành ra tro”
Việc tìm hiểu môtíp ban thưởng và trừng phạt ở đây chính là đi sâu vào
nghiên cứu phần kết thúc của truyện, để lý giải cái hay, cái đẹp của truyện từ
đó khám phá những quan niệm nhân sinh qua kết cấu đặc trưng của nó.
Đó là lý do vì sao tôi đã chọn đề tài “Môtíp ban thưởng và trường phạt
trong truyện cổ Grim” cho khóa luận tốt nghiệp của mình.
6
2. Lịch sử vấn đề
Truyện cổ Grim được góp nhặt từ rất nhiều các truyện cổ truyền miệng
được anh em Grimm chọn lọc một cách công phu. Các câu chuyện được tạo
dựng lại bằng thứ ngôn ngữ tự nhiên, giàu tính sáng tạo của dân gian bằng
cách xây dựng truyện giàu cá tính, giàu chất lãng mạn và phù hợp với trí óc
hồn nhiên, ngây thơ của trẻ nhỏ, nhưng cũng rất phù hợp với trí tuệ của nhân
dân.
Ảnh hưởng của Truyện cổ Grim rất sâu rộng, được coi là một trong các
nền tảng của văn hóa hiện đại phương Tây. Kỉ niệm 200 năm ngày đầu tiên
được xuất bản (20/12/1812), Truyện cổ Grim được UNESCO chính thức công
nhận là di sản văn hóa thế giới và từng được dịch ra 160 thứ tiếng.
Trong phần giới thiệu về tác giả và tác phẩm Truyện cổ Grim tác giả
Hữu Ngọc có nói: “gần hai thế kỷ sắp qua kể từ ngày tập Truyện cổ Grim ra
đời, tác phẩm này vẫn là một nguồn cảm hứng nghệ thuật dồi dào, mang lại
cho mọi người một đạo lý nhân bản”.[8,5]
Do hạn chế về mặt ngoại ngữ chúng tôi mới chỉ tiếp cận được với
những tài liệu bằng Tiếng Việt, trong số những tài liệu Tiếng Việt mà chúng
tôi bao quát được thì chúng tôi nhận thấy, cho đến nay ở Việt Nam đã có một
số công trình nghiên cứu về Truyện cổ Grim. Tuy nhiên mới chỉ có rất ít
những công trình nghiên cứu chuyên sâu về tác phẩm này.
Trong đó có bài báo Nghiên cứu truyện cổ Grim từ lý thuyết đến hiện
đại (đăng trên tạp chí nghiên cứu văn học số 3 năm 2011) của tác giả Đào
Duy Hiệp. Bài báo đã giúp chúng ta thấy được cấu trúc của truyện cổ Grim,
và cũng trong bài báo đó ông đã chọn truyện “Chim ưng thần” một trong
những truyện thuộc môtíp ban thưởng để phân tích. Trong truyện xuất hiện
khá nhiều những nhân vật chính diện và phản diện, như nhân vật thần tiên tốt
bụng đã giúp đỡ cho nhân vật chính diện dành được phần thưởng cuối cùng
như người tí hon, nhân vật anh hùng quả cảm như người em út, anh đã không
sợ hiểm nguy vượt qua hết những thử thách và cuối cùng đã nhận được những
phần thưởng xứng đáng đó là trở lên giàu có, được kết hôn cùng công chúa và
lên ngôi vua. Trong truyện cũng có nói đến những con người tham lam, lười
biếng như hai người anh và họ đều bị trừng phạt thích đáng.
Bên cạnh đó còn có luận văn thạc sĩ của Lê Bích Nguyệt với đề tài
“Thế giới nhân vật trong Truyện cổ Grim và ý nghĩa giáo dục đối với học
sinh tiểu học” (Trường Đại học Sư phạm Hà Nội 2, 2014).
Luận văn của thạc sĩ Lê Bích Nguyệt có đề cập đến Truyện cổ Grim ở
khía cạnh thế giới nhân vật, trong đó tác giả cũng có nói đến những kiểu nhân
vật ban thưởng và được ban thưởng, trừng phạt và bị trừng phạt như nhân vật
con người hiền lành nhân hậu, anh hùng quả cảm, tham lam, độc ác, ích kỷ,
nhỏ nhen và lười biếng. Có cả những nhân vật thần tiên, loài vật tốt bụng luôn
giúp đỡ và ban thưởng cho nhân vật chính diện và trừng phạt những nhân vật
phản diện. Qua việc tìm hiểu những kiểu nhân vật đó để nắm bắt rõ đặc điểm
loại hình nhân vật, tính cách số phận của từng loại nhân vật, nhằm đến cái
đích cuối cùng là rút ra bài học răn người, răn đời sâu sắc.
Tuy nhiên, các công trình nghiên cứu mới chỉ dừng lại ở việc nêu ra
nhận xét, phân tích một vài tác phẩm tiêu biểu. Vì vậy việc khai thác Truyện
cổ Grim ở khía cạnh môtíp ban thưởng và môtíp trừng phạt để thấy được nét
đặc sắc cũng như giá trị giáo dục to lớn mà truyện mang lại cho chúng ta là
việc làm cần thiết. Tiếp nhận gợi ý từ những nghiên cứu trên, kết hợp với
những phạm trù của thi pháp học hiện đại, trên cơ sở khảo sát các truyện một
cách có hệ thống, chúng tôi sẽ cố gắng tiếp cận tác phẩm từ một góc độ mới.
3. Mục đích nghiên cứu
Khóa luận đi sâu vào nghiên cứu môtíp ban thưởng và môtíp trừng phạt
trong Truyện cổ Grim để khẳng định giá trị nhân văn sâu sắc của truyện.
Đồng thời giúp người đọc có những kiến giải sâu hơn về truyện cổ Grim.
4. Đối tượng nghiên cứu và phạm vi nghiên cứu
4.1. Đối tượng nghiên cứu
Trong đề tài này chúng tôi nghiên cứu môtíp ban thưởng và trừng phạt
trong Truyện cổ Grim.
4.2. Phạm vi nghiên cứu
Qua khảo sát 121 truyện trong “Truyện cổ Grim” – Nhà xuất bản văn
học – 2014 – do Minh Đức dịch. Chúng tôi nhận thấy có 76 truyện xuất hiện
môtíp ban thưởng và trừng phạt, vì vậy phạm vi nghiên cứu của khóa luận là
76 truyện này.
5. Nhiệm vụ nghiên cứu
Xuất phát từ mục đích, đối tượng và phạm vi nghiên cứu của đề tài,
nghiên cứu của chúng tôi nhằm thực hiện nhiệm vụ sau:
- Tìm hiểu về các loại nhân vật ban thưởng, được ban thưởng và nhân
vật trừng phạt, bị trừng phạt.
- Phân loại và mô tả các hình thức ban thưởng và trừng phạt.
6. Phương pháp nghiên cứu
Trong quá trình thực hiện đề tài chúng tôi sử dụng các phương pháp
nghiên cứu sau:
- Phương pháp thống kê – phân loại
- Phương pháp phân tích
- Phương pháp so sánh – đối chiếu
- Phương pháp tổng hợp
7. Cấu trúc của khóa luận
Ngoài phần Mở đầu và Kết luận, Nội dung khóa luận được triển khai
trong 2 chương:
Chương 1: Môtíp ban thưởng trong truyện cổ Grim
Chương 2: Môtíp trừng phạt trong truyện cổ Grim
NỘI DUNG
CHƯƠNG 1
MÔTÍP BAN THƯỞNG TRONG TRUYỆN CỔ GRIM
1.1. Khái niệm môtíp và ban thưởng
1.1.1. Khái niệm môtíp
Môtíp là thuật ngữ vay mượn tiếng Pháp (motif), thuật ngữ này đã được
nhiều nhà khoa học, nhiều đề tài nghiên cứu trong và ngoài nước đề cập đến.
Ở nước ngoài người đầu tiên đưa ra khái niệm motif là nhà Folklore học
người Nga ở thế kỷ XIX A.N Vexelopxki. Theo ông, khái niệm môtíp được
hiểu là : “Những công thức trả lời cho các vấn đề mà giới tự nhiên đặt ra cho
con người từ thuở nguyên sơ, khắp mọi nơi hoặc là những ấn tượng về hiện
thực được đúc kết nổi bật hoặc tỏ ra quan trọng và được lặp đi lặp lại”
[10,tr.159]. Tiếp đó là công trình nghiên cứu type và motif thành công của
S.Thompson (Standard Dictionnary of Folklore), A.Aarne (Verzerichnis cler
Marchebtypen), Stith ThomPson viết trong Standard Dicctionary Folklore đại
ý như sau: “Trong folklore, môtíp là thuật ngữ chỉ bất kỳ một phần nào mà ở
một kết quả của folklore có thể phân tích ra được. Trong nghệ thuật dân gian
có môtíp của hình phác họa là những hình mẫu thường lặp lại hoặc kết hợp
với những hình mẫu khác theo một kiểu cách riêng biệt nào đó. Trong âm
nhạc và bài hát dân gian cũng có những khuôn nhạc giống nhau thường trở
lại luôn. Lĩnh vực mà môtíp được nghiên cứu nhiều nhất và phân tích cẩn
thận nhất là truyện kể dân gian như các loại truyện cổ tích, truyền thuyết,
huyền thoại, ballad…”[1,tr. 26].
Theo định nghĩa trong cuốn Từ điển thuật ngữ văn học, môtíp “từ Hán
Việt là mẫu đề (Do người Trung Quốc phiên âm chữ motif của tiếng Pháp) có
thể chuyển thành các từ “khuôn”, “dạng” hoặc “kiểu” trong tiếng việt, nhằm
chỉ những nhân tố, những bộ phận lớn hoặc nhỏ đã được hình thành ổn định,
bền vững và được sử dụng nhiều lần trong sáng tác văn học nghệ thuật, nhất
là trong văn học nghệ thuật dân gian” [3,tr.168].
Giáo sư Trần Đình Sử định nghĩa: “Môtíp là các đơn vị cố định thể
hiện một nội dung nào đó được sử dụng nhiều lần là một hiện tượng phổ biến
không chỉ trong văn học dân gian mà cả trong văn học viết” [10,tr.159].
Như vậy có thể hiểu môtíp là đơn vị tham gia cấu tạo cốt truyện được
hình thành ổn định bền vững, được sử dụng phổ biến và lặp đi lặp lại trong
các sáng tác văn học, nhất là trong văn học nghệ thuật dân gian nhằm thể hiện
một tư tưởng một quan niệm nào đó của tác giả.
Các định nghĩa về môtíp tuy được diễn đạt khác nhau nhưng đều làm
nổi bật những đặc trưng chủ yếu của môtíp. Môtíp là đơn vị có tính bền vững,
ổn định. Môtíp là những hình mẫu, những công thức, những đơn vị cố định
trong tác phẩm. Môtíp được hình thành trong một quá trình sáng tác lâu dài,
được nhiều tác giả khác nhau, nhiều thời đại khác nhau, nhiều cộng đồng khác
nhau cùng sử dụng trong tác phẩm của mình. Mà một yếu tố khi đã trở thành
một kiểu dạng cố định thì tất nhiên nó mang tính bền vững. Tính bền vững
của môtíp không chỉ được thể hiện ở mặt hình thức mà còn được thể hiện ở ý
nghĩa mà nó biểu đạt. Mỗi môtíp trong quá trình hình thành chứa đựng những
quan niệm văn hóa, thẩm mỹ nhất định của tác giả dân gian.
Đặc trưng thứ hai của môtíp là tính lặp lại. Một yếu tố một bộ phận
trong kết cấu của tác phẩm chỉ được gọi là môtíp khi nó xuất hiện lặp đi lặp
lại nhiều lần trong nhiều sáng tác.
Tuy nhiên không phải bất kỳ yếu tố lặp lại nào cũng đều trở thành
môtíp. Một yếu tố lặp đi lặp lại để trở thành môtíp phải có cái gì đó khắc sâu,
gây ấn tượng làm cho người ta nhớ đến, nghĩa là chúng phải có giá trị nghệ
thuật nào đó, có hiệu quả thẩm mỹ nhất định nhằm truyền tải những nội dung
tư tưởng mà tác giả muốn gửi gắm.
Sự lặp lại của môtíp không phải là sự lặp lại ngẫu nhiên mà là một tín
hiệu nghệ thuật, ở đó ẩn chứa quan niệm thẩm mỹ và triết lí nhân sinh. Vì thế
một đặc trưng quan trọng của môtíp là tính quan niệm. Những tín hiệu nghệ
thuật ấy phải chứa đựng những quan niệm văn hóa, biểu hiện một tư tưởng,
một triết lí nào đó. Do hình thành qua thời gian, không gian, những tầng quan
niệm này tích hợp trong môtíp, khó nắm bắt, vì thế phải giải mã các lớp văn
hóa đó.
Tính bền vững, tính lặp lại và tính quan niệm của môtíp có mối quan hệ
gắn bó với nhau. Những yếu tố được xem là khuôn mẫu, công thức thì tất
nhiên được dùng trong nhiều sáng tác, được nhiều thế hệ người sáng tác sử
dụng từ đời này qua đời khác. Vì vậy, nó sẽ có tính bền vững và đương nhiên
những yếu tố đó phải mang quan niệm và dụng ý nghệ thuật của tác giả đó.
Môtíp là khái niệm được sử dụng nhiều trong thể loại văn học dân gian
như thần thoại, truyền thuyết, ca dao…Tuy nhiên nó được sử dụng phổ biến
và là thành tố quan trọng trong kết cấu của truyện cổ tích.
Truyện cổ tích là một thể loại đặc sắc trong văn học dân gian, là một
thể loại nghệ thuật đích thực. Truyện cổ tích là những truyện kể dân gian
được sáng tác dựa trên hư cấu nghệ thuật có chủ tâm, thường có yếu tố kì ảo.
Nó ra đời cùng với quá trình tan rã của chế độ công xã nguyên thủy, đặc biệt
nở rộ trong xã hội có sự phân hóa giai cấp. Thông qua những số phận khác
nhau của các nhân vật, truyện phản ánh và lí giải những mâu thuẫn và xung
đột trong gia đình và xã hội, qua đó thể hiện quan niệm đạo đức, lí tưởng xã
hội và ước mơ của nhân dân lao động. Đặc trưng cơ bản nhất của truyện cổ
tích chính là hư cấu nghệ thuật, đưa yếu tố kì diệu vào để giải thích cho số
phận của nhân vật.
Ta thấy rằng, cốt truyện cổ tích được tạo thành từ nhiều môtíp mà
môtíp truyện cổ tích chính là những khuôn dạng có thể tháo rời, lắp ghép, nếu
thay đổi môtíp hoặc trật tự sắp xếp chúng sẽ tạo ra những truyện cổ tích.
1.1.2. khái niệm ban thưởng
Theo định nghĩa trong từ điển Tiếng Việt “Thưởng” ở đây được hiểu là
cho tiền, hiện vật vv…để tỏ ý khen ngợi và khuyến khích vì đã có công, có việc
làm tốt [7, tr.1009]. Phần thưởng chỉ dành cho những con người có công lao
như bảo vệ tổ quốc…hay có những việc làm tốt đối với người khác mà thôi.
Còn trong kết cấu truyện cổ tích phần thưởng thường dành cho nhân
vật chính diện nằm ở cuối chặng đường đi tìm hạnh phúc. Các môtíp ấy biểu
hiện đa dạng nhưng thống nhất. Mỗi khi vượt qua khó khăn hay thử thách thì
nhân vật sẽ được trao thưởng, phần thưởng đấy có thể là báu vật thần kì để
giúp nhân vật có thể giành được chiến thắng cuối cùng, như nhân vật người
lính trong truyện Ngọn đèn xanh sau khi đã phải chịu nhiều khổ cực cũng như
sự hãm hại của mụ phù thủy thì anh đã vô tình có được một báu vật, đó là
chiếc đèn thần nó đã giúp cho người lính thoát chết và còn có được ngôi báu
cũng như lấy được công chúa. Cũng có khi phần thưởng là kết hôn và lên ngôi
vua có nhiều của cải vật chất như người thợ may trong truyện Người thợ may
khôn ngoan, bằng trí thông minh và lòng dũng cảm của mình anh đã lấy được
nàng công chúa xinh đẹp và sống rất hạnh phúc bên nhau. Hay đó có thể là sự
ban tặng cho nhân vật những gì mà họ không có, chỉ mơ ước. Dân gian
thường ban tặng cho nhân vật lý tưởng sắc đẹp tuyệt đối, mang một diện mạo
mới thường là trở lên xinh đẹp hơn, như trong truyện “Hans người nhím” sau
khi làm những việc tốt, giúp vua tìm được đường ra khỏi rừng và trừng phạt
những kẻ xấu thì Hans người nhím đã cưới được công chúa, không những thế
còn rũ bỏ được hình hài xấu xí của mình để biến thành một chàng trai rất đẹp
đó chính là phần thưởng lớn nhất mà chàng xứng đáng có được.
Ở đây thưởng và trợ giúp đều có chung một ý nhĩa duy nhất đó là đem
lại những điều tốt đẹp cho nhân vật để biến ước mơ thành hiện thực. Trợ giúp
là giúp đỡ nhân vật vượt qua những khó khăn trước mắt và cuối cùng là ban
thưởng cho họ những phần thưởng xứng đáng nhất. Những con người xứng
đáng nhận được sự trợ giúp và ban thưởng đều phải là những con người có
tấm lòng nhân hậu, tốt bụng…
Từ biểu hiện trên, chúng tôi quan niệm, thưởng trong cổ tích được hiểu
là ước mơ của dân gian đã được thỏa mãn và đó là sự hạnh phúc, niềm vui,
sự giàu sang phú quý, danh vọng và quyền lực…Tất cả dành cho những con
người có phẩm chất đạo đức, có cách ứng xử phù hợp với đạo lý làm người.
Phần thưởng dành cho nhân vật cũng đồng nghĩa với sự đền bù: đền bù cho
những gian truân, tủi nhục mà nhân vật đã trải qua. Đôi khi đó chính là trao
trả lại những gì mà họ đáng được hưởng, những gì vốn là của họ. Tất cả chính
là ước nguyện của nhân vật đã trở thành hiện thực. Kết thúc theo chiều hướng
lãng mạn của dân gian.
1.2. Nhân vật ban thưởng và được ban thưởng trong truyện cổ Grim
Văn học không thể thiếu nhân vật, bởi đó là điều kiện thiết yếu đảm
bảo cho sự miêu tả thế giới của văn học có được chiều sâu và tính tượng hình.
Nhà văn sáng tạo nhân vật để thể hiện nhận thức của mình về một cá nhân,
một loại người, về những vấn đề của cuộc sống, đồng thời thể hiện những
hiểu biết, kì vọng về con người.
Bản chất của nhân vật văn học là mối quan hệ với đời sống, nó chỉ tái
hiện được cuộc sống qua những chủ thể nhất định mà chủ thể đó chính là
nhân vật.
Nhân vật văn học “Là hình tượng nghệ thuật về con người một trong
những dấu hiệu của sự tồn tại toàn vẹn con người trong nghệ thuật ngôn từ.
Bên cạnh con người, nhân vật văn học có thể là các con vật, các loài cây, các
10
sinh thể hoang tưởng, được gán cho đặc điểm giống như con
người…”[5,tr.1254]
Trong cổ tích cũng vậy nhân vật là hình thức cơ bản để phản ánh hiện
thực. Hình thức ấy rất đa dạng, thể hiện những khía cạnh phong phú, phức tạp
của đời sống. Qua các nhân vật tác giả thể hiện ước mơ khát vọng của con
người về một cuộc sống tốt đẹp hơn.
1.2.1. Nhân vật ban thưởng
Trong thế giới cổ tích mọi việc diễn ra và kết thúc của những xung đột
mà nhân dân mong muốn như thế hoặc tin như thế đều là nhờ sự can thiệp của
một loại nhân vật đặc biệt đó là nhân vật ban thưởng. Những nhân vật này là
những người thường trợ giúp hoặc trao phần thưởng cho nhân vật chính diện,
đó là hình ảnh bà tiên, hay những bà lão hiền hậu có phép màu, hoặc là những
người tí hon, người lùn có phép thuật, có khi người ban thưởng lại là một nhà
vua tốt bụng và còn xuất hiện cả những loài vật như chim, cá, thỏ…Những
nhân vật này thường xuất hiện khi diễn biến câu chuyện đi vào bế tắc, và giúp
đỡ nhân vật chính diện vượt qua những khó khăn trước mắt, cuối cùng là trao
cho họ những phần thưởng xứng đáng nhất.
Trong truyện cổ Grim nhân vật ban thưởng xuất hiện khá nhiều và đa
dạng đó là các kiểu nhân vật như con người, con vật hay thần tiên. Dưới đây
là bảng thống kê số lượng các kiểu nhân vật ban thưởng xuất hiện trong
truyện.
Số truyện
Tỉ lệ phần trăm
Thần tiên
12/34
35,3%
Người phàm trần
12/34
35,3%
Loài vật
10/34
29,4%
Kiểu
nhân
vật
ban
thưởng
11
1.2.1.1. Thần tiên
Trong truyện cổ Grim nhân vật ban thưởng là thần tiên xuất hiện ở
12/34 truyện mà chúng tôi khảo sát được. Rõ ràng đây là những nhân vật
không có thật, mà chỉ có và tồn tại trong thế giới cổ tích mà thôi. Tuy nhiên
sáng tạo ra những nhân vật này trước hết là để thỏa mãn ước mơ của dân gian,
một phần khác gắn liền với tín ngưỡng dân gian bản địa. Trong Từ điển thuật
ngữ văn học, Lê Bá Hán, Trần Đình Sử, Nguyễn Khắc Phi đã đưa ra khái
niệm về truyện cổ tích thần kì như sau: “Truyện cổ tích thần kì là bộ phận
quan trọng và tiêu biểu nhất của thể loại cổ tích. Ở loại truyện này nhân vật
chính vẫn là con người trong thực tại, nhưng các lực lượng thần kì, siêu nhiên
có một vai trò rất quan trọng. Hầu như mọi xung đột trong thực tại giữa
người với người đều bế tắc không thể giải quyết nổi nếu thiếu yếu tố thần
kì”[3,tr. 311]. Những nhân vật này thường là những người lùn có phép thuật,
bà tiên hay người tí hon đây là những nhân vật thần tiên điển hình trong
truyện cổ tích. Các nhân vật này thường đứng về phía thiện, nhân danh công
lý và giúp nhân vật chính chiến thắng. Như vậy lực lượng này trợ thủ cho
nhân vật chính giành được phần thưởng cuối cùng.
Bảy bà tiên trong truyện Nàng công chúa ngủ trong rừng là những bà
tiên hiền hậu. Trong bữa tiệc mừng các bà niệm chú chúc mừng công chúa
những điều kì lạ: “bà đầu chúc cho công chúa trở thành người xinh đẹp nhất
trần gian, bà thứ hai chúc thông minh, bà thứ ba chúc làm việc gì cũng hoàn
thành một cách xuất sắc… cứ như vậy chúc tất cả các điều có thể ước mơ
được ở trần gian”.
Hay nhân vật người lùn có phép thuật trong truyện Ba người lùn trong
rừng đã giúp đỡ cô gái hiền lành tốt bụng thực hiện được những điều dì ghẻ
yêu cầu và còn ban tặng cho cô những điều tốt đẹp:
“người thứ nhất nói:
- Món quà của ta là nàng ấy sẽ càng ngày càng xinh đẹp hơn.
Người thứ hai nói:
- Món quà của ta là vàng sẽ rơi từ miệng nàng ấy mỗi khi nàng ấy cất
tiếng nói.
Người thứ ba nói:
- Món quà của ta là một nhà vua sẽ đến và cưới nàng ấy làm vợ.
Những nhân vật này thể hiện mong muốn, khát khao của nhân dân:
thực hiện hành động vì chính nghĩa, thương kẻ yếu đuối, thiệt thòi, người làm
việc tốt sẽ được đền đáp.
1.2.1.2. Người phàm trần
Trong thế giới cổ tích muôn màu sắc ấy nhân vật là con người chiếm
một vị trí ưu thế hơn cả, gồm mọi tầng lớp và thành phần trong xã hội. Truyện
cổ Grim được viết trong hoàn cảnh nước Đức lúc này: “đấy chỉ là một đống
thối tha và đang tan rã một cách đáng tởm, không một ai cảm thấy thoải mái
cả…một tình trạng bất bình chung đã xảy ra khắp trong nước… Mọi cái đều
đã mục nát, lung lay, sắp sụp đổ và ngay cả đến một tia hi vọng về sự thay đổi
cũng không đủ sức quét sạch những thây ma độc hại của chế độ bị diệt vong”
(Marx – Ăngghen: về văn học nghệ thuật – NXB Sự thật – Hà Nội – 1958,
trang 193). Xuất phát từ điều kiện xã hội đó, anh em nhà Grimm chủ yếu viết
về giai cấp thống trị như vua quan, tầng lớp quý tộc và người dân lao động
chân chất.
Nhân vật nhà vua là một nhân vật xuất hiện khá nhiều, thường được
gắn với những tính cách tham lam, độc ác, xa hoa vô độ, tuy nhiên trong
truyện cổ Grim nhân vật nhà vua ở đây lại được xây dựng là một con người
hết sức anh minh, tốt bụng, biết phân biệt tốt xấu. Trong tổng số 12 truyện có
nhân vật ban thưởng là con người thì có đến 6 truyện là nhà vua ban thưởng,
qua đó thể hiện giấc mơ của nhân dân về một triều đại thịnh trị, về những
người trị vì thiện lương. Nhà vua thường ban thưởng cho người có công và
trừng phạt kẻ có tội, như trong truyện “Anh lính và nhà vua” anh lính là một
người dũng cảm, chính anh đã cứu sống nhà vua khỏi bọn cướp và còn cứu
được cả tính mạng của những người dân vô tội, vì vậy nhà vua đã không để
anh bị đói khổ hay nguy hiểm gì nữa, mà anh thích ăn gì cứ đến nhà bếp
hoàng cung ăn thoải mái, không những vậy anh lính còn được nhà vua phong
hàm tướng quân.
Không chỉ có nhân vật nhà vua là người ban thưởng mà còn xuất hiện
những nhân vật ban thưởng khác đó là những nàng công chúa tốt bụng, trong
truyện Công chúa và Hoàng tử, nàng công chúa út đã hết lần này đến lần khác
giúp đỡ cho Hoàng tử vượt qua những thử thách khó khăn mà nhà vua đưa ra
để chàng có thể cưới được công chúa, không những vậy còn giúp chàng lấy
lại trí nhớ. Hay người ban thưởng đó là người cha đỡ đầu trong truyện
Ferdinand trung thực, tuy anh cũng nghèo khó nhưng vẫn nhận đỡ đầu cho
con trai của một người cũng nghèo khó và còn tặng cho cậu bé một chiếc chìa
khóa, mà đến năm mười bốn tuổi cậu bé cầm chiếc chìa khóa này ra thảo
nguyên, ở đó có một lâu đài và chính lâu đài này sẽ là của cậu.
Những con người nhân hậu này xuất hiện thể hiện ý nguyện của nhân
dân về một sự công bằng trong xã hội, mong muốn cho một thế giới tốt lành
và hạnh phúc.
1.2.1.3. Loài vật
Thế giới loài vật trong truyện cổ Grim vô cùng phong phú với nhiều
chủng loại con vật khác nhau. Chúng đều là những con vật nhỏ bé gần gũi với
con người như kiến, vịt, ong , gấu, hay chim… Dưới ngòi bút của tác giả nét
đặc sắc của các loài vật hiện lên rất sinh động muôn màu muôn vẻ, tác giả đã
cho thấy thế giới loài vật chẳng khác gì thế giới con người. Chúng cũng biết
yêu thương, biết đúng sai, biết phân biệt tốt xấu.
Như những chú chim trong truyện “Cô bé lọ lem”, cứ mỗi khi cô bé lọ
lem gặp khó khăn và khóc thì những chú chim lại xuất hiện, đầu tiên là giúp
cô nhặt đậu để cô được đi dự hội, nhưng bà mẹ kế độc ác vẫn không cho cô đi
vì cô không có quần áo dạ hội đẹp. Lọ lem ra mộ mẹ ngồi dưới gốc câu phỉ
khóc nức nở:
Hãy rung đi, cây nhỏ của ta
Cho vàng bạc rơi xuống với ta.
Bỗng đâu có một con chim thả một bộ váy vàng và bạc xuống cho cô
và một đôi guốc làm bằng lụa và bạc được thêu rất tỉ mỉ. Chính vì vậy mà
Hoàng tử đã say đắm khi nhìn thấy cô.
Và những ngày tiếp theo Lọ lem lại ra gốc cây phỉ chú chim lại tặng
cho cô những bộ váy và giày guốc đẹp hơn những lần trước để cô đi dự tiệc.
Và cũng chính nhờ đôi guốc bằng vàng mà chú chim tặng cho cô đi dự tiệc
mà Hoàng tử đã tìm được cô và đón cô về cung tổ chức đám cưới.
Dưới lớp áo là những loài động vật nhưng hình ảnh của chúng lại hiện
lên mang ý nghĩa sâu sắc, tuy là những con vật nhưng lại biết phân biệt đúng
sai, tốt xấu, đền ơn cho người đã giúp đỡ mình, hơn hẳn một số con người chỉ
biết ích kỷ, nhỏ nhen sống cho bản thân mình mà thôi.
Những nhân vật ban thưởng trên đã mang lại cho người đọc một niềm
tin rằng cái thiện bao giờ cũng được đền đáp xứng đáng, người tốt luôn ở
xung quanh chúng ta giúp đỡ chúng ta, chỉ cần mỗi người hãy sống đúng với
chuẩn mực của xã hội làm những điều thiện thì sẽ gặp được may mắn.
1.2.2. Nhân vật được ban thưởng
Vì truyện cổ tích thể hiện niềm tin của dân gian về sự công bằng, về sự
chiến thắng cuối cùng của cái thiện cho nên nhân vật chính diện bao giờ cũng
là nhân vật cuối cùng được trao cho phần thưởng xứng đáng. Những nhân vật
được ban thưởng thường xuất hiện ngay từ đầu câu chuyện, tuy nhiên để có
- Xem thêm -