Tài liệu Không gian nghệ thuật trong tiểu thuyết Anh em nhà KARAMADOP của F.M.ĐÔXTÔIEPXKI (KL07033)

TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM HÀ NỘI 2 KHOA NGỮ VĂN LƢU THỊ THU THẢO KHÔNG GIAN NGHỆ THUẬT TRONG TIỂU THUYẾT ANH EM NHÀ KARAMADOP CỦA F.M.ĐÔXTÔIEPXKI KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC Chuyên ngành: Văn học nƣớc ngoài Ngƣời hƣớng dẫn khoa học TS. Lê Thị Thu Hiền HÀ NỘI – 2015 LỜI CẢM ƠN Để hoàn thành khoá luận tốt nghiệp này, tôi đã nhận được sự giúp đỡ tận tình của các thầy cô trong khoa Ngữ Văn. Tôi xin chân thành cảm ơn sự hướng dẫn, giúp đỡ của các thầy cô trong khoa, các thầy cô tổ bộ môn Văn học nước ngoài đã tạo mọi điều kiện thuận lợi cho tôi trong quá trình thực hiện khoá luận. Đặc biệt, tôi xin bày tỏ sự biết ơn sâu sắc tới TS. Lê Thị Thu Hiền, giảng viên khoa Ngữ Văn đã là người trực tiếp hướng dẫn, giúp đỡ tôi hoàn thành khoá luận này. Tôi xin chân thành cảm ơn! Hà Nội, tháng 5 năm 2015 Sinh viên Lưu Thị Thu Thảo LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đề tài: “Không gian nghệ thuật trong tiểu thuyết Anh em nhà Karamadop của F.M. Đôxtôiepxki” là kết quả mà tôi đã trực tiếp tìm tòi nghiên cứu. Trong quá trình nghiên cứu, tôi có sử dụng tài liệu của một số tác giả, nhưng đó chỉ là những cơ sở để tôi rút ra những vấn đề cần tìm hiểu ở đề tài của mình. Đây là kết quả nghiên cứu của cá nhân tôi, hoàn toàn không trùng lặp hay sao chép từ bất cứ đề tài hay công trình nghiên cứu nào đã có. Nếu có sai sót, tôi xin hoàn toàn chịu trách nhiệm. Hà Nội, tháng 5 năm 2015 Sinh viên Lưu Thị Thu Thảo MỤC LỤC MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1 1. Lí do chọn đề tài ............................................................................................ 1 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề ............................................................................ 3 3 Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu..................................................................... 6 4. Phạm vi và đối tượng nghiên cứu; giới thuyết khái niệm ............................. 6 5. Phương pháp nghiên cứu............................................................................... 8 6. Cấu trúc khoá luận ........................................................................................ 8 NỘI DUNG....................................................................................................... 9 Chƣơng 1.Các kiểu không gian nghệ thuật trong tiểu thuyết Anh em nhà Karamadop của F.M.Đôxtôiepxki .................................................................. 9 1.1. Không gian căn phòng ............................................................................ 9 1.1.1. Những “ổ trụy lạc” ................................................................................. 9 1.1.2. Những căn phòng “thánh thiện” .......................................................... 14 1.1.3. Không gian “ngưỡng cửa” ................................................................... 19 1.2. Không gian con đường .......................................................................... 21 1.2.1. Những con đường lầm lỡ ...................................................................... 22 1.2.2. Những con đường hướng đạo ............................................................... 25 1.3. Không gian tâm lí ............................................................................. 28 Chƣơng 2. Tổ chức không gian nghệ thuật trong tiểu thuyết Anh em nhà Karamadop của F.M.Đôxtôiepxki ................................................................ 35 2.1. Điểm nhìn không gian .............................................................................. 35 2.2. Cảm thức không gian ............................................................................... 42 2.3. Tổ chức các cặp không gian theo nguyên tắc tương phản, đối lập .......... 45 KẾT LUẬN .................................................................................................... 50 TÀI LIỆU THAM KHẢO PHỤ LỤC MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài Cho đến nay, với độc giả Việt Nam, các tác giả, tác phẩm đến từ xứ sở Bạch Dương đã không còn xa lạ. Những cái tên như A.X.Puskin; N.V.Gôgôn; L.Tônxtôi; A.P.Sêkhôp; A.M.Gorki; A.N.Tônxtôi; M.A.Sôlôkhôp… cùng những tác phẩm được người đọc Việt Nam yêu thích như: Tôi yêu em; Tarax Bunba; Chiến tranh và hoà bình; Người trong bao; Người mẹ; Con đường đau khổ; Sông Đông êm đềm… và sẽ là thiếu sót nếu chúng ta bỏ qua nhà văn F.M. Đôxtôiepxki (1821-1881), người đã có những ảnh hưởng sâu sắc tới nền văn học Nga cũng như nền văn học toàn thế giới. Đôxtôiepxki đã khám phá thế giới và con người trên một phương diện hoàn toàn mới và nhờ đó, ông đã sáng tạo ra những kiệt tác văn học vĩ đại. Đặc biệt hơn nữa, ông còn là người sáng tạo ra thể loại tiểu thuyết “đa thanh phức điệu”. Trong nền văn học Nga và văn học thế giới, Đôxtôiepxki đã chiếm một vị trí hết sức đặc biệt và có ảnh hưởng mạnh mẽ đến các nhà văn, các nhà triết học, các nhà tâm lí học lớn nhất hành tinh. M. Gorki đã gọi ông là “một thiên tài không thể phủ nhận mà về sức biểu hiện như vậy chỉ có Shakespeare mới có thể đặt ngang hàng” [dẫn theo 9, 5]. Không chỉ gây được sự chú ý với bạn đọc ở những tác phẩm đầu tay mà đến tác phẩm cuối cùng tiểu thuyết Anh em nhà Karamadop (viết từ năm 1878 đến năm 1880), Đôxtôiepxki đã thực sự làm chấn động toàn bộ nền văn học nước Nga cũng như thế giới. Tác phẩm đã hội tụ tất cả những ý tưởng chủ đạo mà nhà văn ấp ủ suốt đời và đã được thể hiện một phần trong các tác phẩm trước đó. Nó là sự kết tinh kinh nghiệm sống sóng gió đầy đau khổ của nhà văn và vô vàn quan sát trong thực tế cộng với tay nghề điêu luyện sau bốn chục năm lao động văn học: “Anh em nhà Karamadop đã thể hiện quá trình 1 nhà văn hiện thực Nga vĩ đại hoàn tất con đường mấy thập kỉ liên tục sáng tác bằng bộ tiểu thuyết đồ sộ có ý nghĩa tổng kết bao suy tư bề bộn từng ám ảnh suốt cuộc đời lao động nghệ thuật gian khổ nhẫn nại” [3, 380]. Tác phẩm đã thể hiện cái nhìn của nhà văn về hiện thực đất nước Nga đương thời, về tình trạng hỗn loạn xã hội được khúc xạ qua sự tan rã gia đình, về sự tìm kiếm “ý nghĩa của tồn tại” ở những con người đại diện cho các thế hệ thuộc quá khứ, hiện tại và tương lai của nước Nga, về những đau khổ vô lượng của nhân dân, về những con đường có thể có để đi đến hoà đồng xã hội. Và để thể hiện được tất cả những điều đó, Đôxtôiepxki đã xây dựng nên một cốt truyện kịch tính, một hệ thống nhân vật phong phú với những nhân vật điển hình, ...và ta không thể không quan tâm đến yếu tố không gian nghệ thuật, một trong những yếu tố góp phần to lớn vào sự thành công của tác phẩm. Như chúng ta đã biết, văn học là sự cảm nhận về thế giới và con người. Thời gian, không gian nghệ thuật chính là hình thức để con người cảm thụ về thế giới và bản thân mình. Nó tiêu biểu cho khả năng chiếm lĩnh đời sống sâu, rộng và nhiều mặt của nghệ thuật ngôn từ. Tìm hiểu thời gian, không gian nghệ thuật của một hiện tượng văn học chính là tìm hiểu cách cảm nhận cuộc sống một cách nghệ thuật và thẩm mĩ. Việc tiếp cận tác phẩm ở góc độ này là phương thức hữu hiệu để ta cảm nhận thấu đáo về nội dung, tư tưởng tác phẩm. Đồng thời, nó còn là con đường gián tiếp phát hiện, khẳng định phong cách nghệ thuật độc đáo của tác giả. Dấu ấn và cá tính người nghệ sĩ được khắc hoạ khi cụ thể, khi mơ hồ trong đứa con tinh thần của họ. Chính bởi tất cả những lí do trên, chúng tôi mạnh dạn đi vào tìm hiểu tác phẩm Anh em nhà Karamadop của F.M. Đôxtôiepxki trên phương diện không gian nghệ thuật. Với khoá luận này, chúng tôi hi vọng có thể góp một phần nào đó vào việc tìm hiểu những nét nghệ thuật độc đáo đã tạo nên thành công cho tác phẩm Anh em nhà Karamadop của F.M. Đôxtôiepxki. 2 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề F.M. Đôxtôiepxki là nhà văn có tầm ảnh hưởng lớn đến nhân loại nên những công trình nghiên cứu về ông khá nhiều. Tuy nhiên, cho đến nay, việc tiếp cận các tác phẩm của Đôxtôiepxki vẫn còn nhiều khó khăn và có nhiều ý kiến trái chiều, chưa có sự thống nhất. Trong phạm vi đề tài này, chúng tôi chỉ đưa vào khảo sát các công trình nghiên cứu về Đôxtôiepxki ở nước ngoài được giới thiệu ở Việt Nam thông qua các bản dịch tiếng Việt. Trong quá trình tìm hiểu các tác phẩm của nhà văn Đôxtôiepxki, người ta thường nhớ tới nhà phê bình M. Bakhtin_ người đã đưa đến một cái nhìn mới về nghệ thuật của Đôxtôiepxki từ góc độ thi pháp. Một trong những công trình nghiên cứu nổi tiếng của Bakhtin là cuốn Lí luận và thi pháp tiểu thuyết. Công trình này đã khẳng định công lao to lớn của Bakhtin là ông đã nâng lí thuyết thể loại lên một vị trí quan trọng chưa từng thấy trong lịch sử nghiên cứu văn học. Bakhtin đã chú ý tới những yếu tố cấu trúc tác phẩm nằm bên dưới bề nổi những nguyên tắc nghệ thuật của Đôxtôiepxki. Công trình nghiên cứu này của Bakhtin đã giúp chúng tôi rất nhiều trong việc tìm hiểu các tác phẩm của Đôxtôiepxki nói chung và Anh em nhà Karamadop nói riêng, đặc biệt là ở phương diện nghệ thuật. Cuốn Sáng tác của Đôxtôiepxki những tiếp cận từ nhiều phía đã tập hợp lại nhiều bài viết của các nhà nghiên cứu nổi tiếng về Đôxtôiepxki và những sáng tác của ông. Ta có thể kể tên một số bài viết như: Đôxtôiepxki và di sản văn học của ông của M.Khrapchenko; Đôxtôiepxki và số phận nước Nga của I.Volgin; Người quy tụ trái tim Nga của A.Gide; Đôxtôiepxki: Quan điểm về sự cứu rỗi của I.Howe… đặc biệt là bài viết Đôxtôiepxki của S.Zweig. Trong bài viết này, S.Zweig đã đưa ra những nhận xét, nhìn nhận về không gian nghệ thuật trong các sáng tác của Đôxtôiepxki: “Hoạt động trong các tiểu 3 thuyết của ông diễn ra trong những căn phòng ngột ngạt, trên những đường phố đen, những hàng quán tồi tàn, tội nghiệp mà không khí nghẹt thở, quá nhân tính không bao giờ được ngọn gió xích đạo quét đi…” [9, 371]. Tất cả những bài viết này đã giúp ích rất nhiều cho chúng tôi khi thực hiện đề tài này. Ở Việt Nam, Đôxtôiepxki bắt đầu được biết đến từ khoảng đầu thế kỉ trước. Đôxtôiepxki và tác phẩm của ông cũng được đưa vào giảng dạy ở các trường đại học - cao đẳng. Cũng từ đó, độc giả và giới nghiên cứu không ngừng tìm hiểu về ông. Nguyễn Tuân đã giới thiệu Đôxtôiepxki đến bạn đọc Việt Nam qua bài viết Đôxtôiepxki được tập hợp trong cuốn Sáng tác của Đôxtôiepxki những tiếp cận từ nhiều phía. Ông đã nêu lên một số vấn đề cơ bản trong tiểu thuyết của Đôxtôiepxki như: quan điểm nghệ thuật; tư tưởng; cách thức xây dựng nhân vật...Trong bài viết của mình, Nguyễn Tuân cũng đã nêu ra một số nhận xét về không gian nghệ thuật thường xuất hiện trong các sáng tác của Đôxtôiepxki. Và khi đánh giá về tác phẩm Anh em nhà Karamadop, Nguyễn Tuân cho rằng: “nó biểu hiện cái thế giới thị dục tới một mức khủng khiếp, và nó chứng thực cái thiên tài tạo tác kia của Đốt về mặt dựng truyện từ kiếp người. Anh em nhà Karamadop là một thiên tuyệt tác của Đốt, hoàn thành nó xong thì Đốt tắt nghỉ, nghìn sau còn ngân mãi cái dư ba tiếng hát của con thiên nga” [9, 277]. Cuối cùng, Nguyễn Tuân đã nhận định: “Cái thiên tài sáng tạo của nhà nghệ thuật vĩ đại Đốt đã át hẳn con người Đốt” [9, 291]. Trong sách giáo trình Lịch sử văn học Nga có bài viết F.M.Đôxtôiepxki, tác giả đã giới thiệu về con người và tài năng thiên bẩm của Đôxtôiepxki. Ngoài phần tìm hiểu về cuộc đời, Nguyễn Kim Đính còn đi sâu khám phá ba tác phẩm lớn của Đôxtôiepxki là: Tội ác và hình phạt; Gã khờ; Anh em nhà Karamadop. Trong bài viết, ông cũng trích dẫn một nhận định rất sâu sắc của L.Tônxtôi về Đôxtôiepxki: “Toàn bộ Đôxtôiepxki lúc nào cũng đụng độ, đấu 4 tranh trong ý thức, tâm lí cũng như những ngôn từ nghệ thuật”. Từ đó, Nguyễn Kim Đính cũng đi đến khái quát: “Định hướng biến đổi, cải tạo xã hội, con người mà Đôxtôiepxki nêu lên chưa phải là “cánh tay chỉ đường” chuẩn xác - mà chính ông nhiều lúc thành thực chứng minh là bất lực - nhưng sẽ đời đời sống mãi…, mới xác lập được xã hội hài hòa, con người hài hòa hài hòa của Chân, Thiện, Mĩ” [3, 386]. Ta cũng có thể kể đến một số bài viết, công trình nghiên cứu khác về Đôxtôiepxki của nhiều nhà nghiên cứu như: Trần Đình Sử với bài viết Bakhtin và thi pháp về Đôxtôiepxki; Hoàng Trinh có bài Thi pháp Đôxtôiepxki dưới con mắt Bakhtin; Phạm Mạnh Hùng với bài viết Lời giới thiệu cuốn tiểu thuyết cuối cùng của Đôxtôiepxki… Nhìn chung các bài viết, công trình nghiên cứu này của các tác giả đã góp phần làm rõ con người và tư tưởng nghệ thuật của Đôxtôiepxki. Điều này đã tạo nhiều điều kiện thuận lợi để chúng tôi tiến hành nghiên cứu về Đôxtôiepxki và cuốn tiểu thuyết cuối cùng của ông. Ngoài ra, ta cũng cần kể đến các khóa luận của các sinh viên về Đôxtôiepxki, ví dụ như: Khóa luận tốt nghiệp của Hoàng Thị Diên (ĐHSPHN, 1999) với đề tài Một số đặc điểm thi pháp của Đôxtôiepxki thể hiện trong tác phẩm “cô gái nhu mì”; Nguyễn Thị Hà Giang (ĐHSPHN, 2005) với Thời gian nghệ thuật trong tiểu thuyết “Anh em nhà Karamadop” của F.M. Đôxtôiepxki; Lê Thị Hảo (ĐHSPHN 2, 2012) với đề tài Nghệ thuật miêu tả tâm lí nhân vật Aliosa Karamadop trong tiểu thuyết “Anh em nhà Karamadop” của F.M.Đôxtôiepxki... Những khóa luận này đã giúp chúng tôi rất nhiều trong việc làm đề tài này. Tuy nhiên, vấn đề “Không gian nghệ thuật trong tiểu thuyết Anh em nhà Karamadop của F.M. Đôxtôiepxki” lại chưa được tìm hiểu nghiên cứu một cách có hệ thống trong các công trình nghiên cứu. Vì thế, chúng tôi mạnh dạn khảo sát và đi sâu tìm hiểu đề tài “Không gian nghệ thuật trong tiểu thuyết 5 Anh em nhà Karamadop của F.M. Đôxtôiepxki”. Tất cả những tài liệu và những nhận xét trên sẽ là những ý kiến quý báu giúp đỡ chúng tôi trong quá trình triển khai đề tài. 3 Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu Mục đích của chúng tôi là làm sáng tỏ: “Không gian nghệ thuật trong tác phẩm Anh em nhà Karamadop của F.M. Đôxtôiepxki”. Và để thực hiện được mục đích trên, chúng tôi đề ra những nhiệm vụ cụ thể sau: - Tìm hiểu về các kiểu không gian nghệ thuật có trong tác phẩm - Tìm hiểu về cách tổ chức các không gian nghệ thuật trong tác phẩm 4. Phạm vi và đối tƣợng nghiên cứu; giới thuyết khái niệm * Phạm vi nghiên cứu: Phạm vi nghiên cứu của chúng tôi trong đề tài này là tiểu thuyết Anh em nhà Karamadop. Trong quá trình nghiên cứu, chúng tôi sử dụng bản dịch của dịch giả Phạm Mạnh Hùng, Nxb Văn học trung tâm văn hoá Đông Tây, năm 2000. * Đối tượng nghiên cứu: Đối tượng nghiên cứu của chúng tôi trong đề tài này chỉ giới hạn ở: “Không gian nghệ thuật trong tiểu thuyết Anh em nhà Karamadop của F.M. Đôxtôiepxki”. * Giới thuyết về khái niệm: Trong quá trình nghiên cứu văn học, các nhà nghiên cứu đã đưa ra nhiều quan niệm khác nhau về không gian nghệ thuật trong tác phẩm văn học. Tuy nhiên các quan niệm này đều gặp gỡ nhau ở một điểm và cho rằng không gian nghệ thuật không đồng nhất với không gian hiện thực. Đó là mô hình nghệ thuật về cái thế giới mà con người đang sống, đang cảm thấy vị trí và số phận của mình trong không gian đó. Không gian nghệ thuật là một yếu tố quan trọng thuộc hình thức tồn tại của thế giới nghệ thuật, là phạm trù thuộc hình thức nghệ thuật.Tuy nhiên, có một điều đặc biệt là không gian nghệ thuật là hình thức mang tính nội dung. 6 Trong Dẫn luận thi pháp học, Trần Đình Sử cho rằng: “Cũng như thời gian nghệ thuật, không gian nghệ thuật là hình thức tồn tại của thế giới nghệ thuật. Nếu như mọi vật trong thế giới đều tồn tại trong không gian ba chiều: cao; rộng; xa và chiều thời gian thì không có hình tượng nghệ thuật nào không có không gian, không có nhân vật nào không có một nền cảnh nào đó. Nhưng không gian nghệ thuật có điểm đặc biệt, bản thân người kể chuyện hay nhà thơ trữ tình cũng nhìn sự vật trong một khoảng cách, góc nhìn nhất định, tức là trong không gian” [10, 107]. Nó không đồng nhất với không gian hiện thực bên ngoài. Nó thể hiện tính chất của một thế giới tinh thần, trong đó, sự vật có cách biểu hiện và tổ chức theo một ý nghĩa riêng. Trong Từ điển thuật ngữ văn học, các tác giả đưa ra khái niệm không gian nghệ thuật như sau: “Không gian nghệ thuật là hình thức tồn tại bên trong của hình tượng nghệ thuật thể hiện tính chỉnh thể của nó. Sự miêu tả trần thuật trong nghệ thuật bao giờ cũng xuất phát từ một “điểm nhìn” diễn ra trong một “trường nhìn” nhất định. Không gian nghệ thuật gắn với cảm thụ về không gian nên mang tính chủ quan, ngoài không gian vật thể còn có không gian tâm tưởng” [7, 160]. Do vậy, không gian nghệ thuật mang tính độc lập tương đối, không quy được vào không gian địa lí. Không gian nghệ thuật là một hiện tượng khép kín như không gian trò chơi nằm trong quy ước chung giữa tác giả và người đọc, do tác giả đề xuất và người đọc đồng cảm. Nhìn chung, không gian nghệ thuật không phải là không gian hiện thực, vật lí mà là hình tượng không gian, là hình thức tồn tại của con người trong thế giới nghệ thuật. Nó là hình thức tồn tại của sự sống con người gắn liền với ý niệm về sự cảm nhận, về giới hạn giá trị của con người. Nó được coi là không quyển tinh thần bao bọc cảm thức con người, là một hiện tượng tâm linh nội cảm chứ không phải là một hiện tượng địa lí hay vật lí. Không gian nghệ thuật gắn liền với quan niệm về con người và góp phần biểu hiện cho 7 quan niệm ấy. Tóm lại, không gian nghệ thuật là mô hình không gian của thế giới nghệ thuật. Sự đối lập và liên hệ của các yếu tố không gian, các miền phương vị: cao - thấp; xa - gần; các chiều sâu - rộng - cao… tạo thành các ngôn ngữ nghệ thuật để biểu hiện thế giới quan niệm của tác phẩm. Sự lặp lại của các mô hình không gian tạo thành tính loại hình của không gian nghệ thuật. 5. Phƣơng pháp nghiên cứu Trong quá trình nghiên cứu, chúng tôi sử dụng phương pháp chủ đạo là nghiên cứu thi pháp học. Ngoài ra, chúng tôi còn sử dụng một số phương pháp bổ trợ như: - Phương pháp hệ thống - Phương pháp thống kê-phân loại - Phương pháp phân tích- tổng hợp… 6. Cấu trúc khoá luận Ngoài phần mở đầu, kết luận và tài liệu tham khảo, khoá luận được triển khai làm hai chương: Chƣơng 1. Các kiểu không gian nghệ thuật trong tiểu thuyết Anh em nhà Karamadop của F.M. Đôxtôiepxki. Chƣơng 2. Tổ chức không gian nghệ thuật trong tiểu thuyết Anh em nhà Karamadop của F.M. Đôxtôiepxki. 8 NỘI DUNG Chƣơng 1 CÁC KIỂU KHÔNG GIAN NGHỆ THUẬT TRONG TIỂU THUYẾT ANH EM NHÀ KARAMADOP CỦA F.M.ĐÔXTÔIEPXKI 1.1. Không gian căn phòng Không gian căn phòng (có thể là phòng khách, phòng ngủ, phòng ăn, phòng bếp, phòng đọc sách…) là nơi diễn ra các hoạt động thường nhật của con người, là nơi mà con người bộc lộ bản thân mình một cách rõ nét và chân thật nhất. Trong tiểu thuyết Anh em nhà Karamadop, không gian căn phòng xuất hiện với tần số dày đặc và đa số hoạt động của các nhân vật đều gắn liền với khoảng không gian này. 1.1.1. Những “ổ trụy lạc” Khi tìm hiểu tiểu thuyết Anh em nhà Karamadop, ta không thể không nói đến cái “ổ trụy lạc” của Fiodor Pavlovitr. Căn nhà này chính là nơi đã diễn ra vụ án giết người và cũng là sự kiện chính của cả tác phẩm. Ngay từ phần mở đầu, khi giới thiệu về các nhân vật chính trong bộ tiểu thuyết của mình, Đôxtôiepxki đã đề cập tới căn nhà của Fiodor Pavlovitr. Một căn nhà “không phải ở ngay trung tâm thành phố nhưng cũng không hẳn ở ngoại ô. Ngôi nhà khá cũ kĩ, nhưng bề ngoài nom dễ thương: một tầng, có gác nóc, sơn xám, lợp tôn đỏ. Tuy vậy nó còn vững chãi chán, rộng rãi, tiện lợi. Trong nhà có nhiều buồng kho, nhiều xó xỉnh và những cầu thang bất ngờ…” [5, 135]. Căn nhà này chính là nơi mà ngay khi Adelaida Ivanovna (người vợ đầu tiên của Fiodor) vừa bỏ đi, ông ta đã “tức khắc lập nên trong nhà cả một hậu cung và ăn chơi nhậu nhẹt bừa phứa” [5, 12] và ngay cả khi cô vợ này mất thì ông ta lại làm “mọi người phát ớn lên vì cái trò khóc lóc than vãn của y, còn nhà y lại biến thành cái ổ trụy lạc…” [5, 13]. Không chỉ có vậy, sau 9 khi lấy Xofia Ivanovna, một cô gái ngây thơ và không có một chút của cải thừa kế nào, Fiodor Pavlovitr không thèm nể nang gì vợ mình, ông ta đã chà đạp lên tất cả những điều đáng lẽ ra cần phải gìn giữ trong cuộc sống vợ chồng “Nhà y, bất chấp sự có mặt của vợ, là cái ổ truy hoan cho các ả mèo mả gà đồng kéo đến, và chúng chơi bời thả cửa” [5, 18]. Ta thấy, khi Fiodor Pavlovitr còn trẻ, căn nhà của ông ta dường như lúc nào cũng đậm mùi “son phấn”, nó được Đôxtôiepxki xây dựng giống như một “nhà chứa”, là nơi diễn ra các cuộc truy hoan không giới hạn của Fiodor Pavlovitr. Khi nói đến căn nhà của Fiodor Pavlovitr, người ta không thể bỏ qua căn phòng ở của gia nhân, nơi ở của lão Grigori, bởi đây là nơi sinh sống của cả ba đứa con của Fiodor Pavlovitr khi chúng bị chính cha đẻ của mình lãng quên. Cả Đmitri, Ivan, và Aliosa đều có thời gian được lão gia nhân Grigori đón về nuôi trong căn nhà của gia nhân và cả Xmerdiacop, đứa con hoang của Fiodor Pavlovitr cũng được nuôi dưỡng tại đây. Nguyên nhân là bởi vì Fiodor Pavlovitr quá mải mê với những cuộc hoan lạc mà quên mất những đứa con của mình. Và chăng nếu có nhớ thì y cũng tống chúng cho lão Grigori thôi bởi y sợ những đứa trẻ sẽ trở nên vướng víu trong những cuộc vui của y. Đó là người cha tồi tệ chỉ biết sống vì bản thân mình không quan tâm đến bất cứ ai và bất cứ thứ gì. Còn Grigori là lão gia nhân trung thành và tận tụy của Fiodor, lão thường bênh vực chủ của mình khi thấy chủ của mình bị người khác chê cười hay phỉ nhổ, lão yêu thương vợ và không có con. Khi đưa những đứa trẻ về thì chính lão tự tay tắm giặt cho chúng và có lẽ lão yêu thương chúng, đặc biệt là Ivan và Aliosa, bởi lão rất yêu quý Xofia Ivanovna _mẹ của hai đứa trẻ này, thậm chí, vì Xofia có lần lão đã cãi lại chủ của mình. Không chỉ có vậy, như ta đã biết cái đinh của cốt truyện xoay quanh mối mâu thuẫn, xung đột về tiền và về tình giữa Fiodor Pavlovitr với người con trai đầu lòng của mình là Đmitri. Cả hai con người này đều là những kẻ có 10 những đam mê dục vọng đến điên cuồng và họ đều cần tiền để thỏa mãn niềm đam mê ấy. Nếu Fiodor Pavlovitr cần tiền vì “ta sống càng lâu thì càng cần tiền…Giờ đây ta vẫn còn là một gã đàn ông sung sức, ta mới năm mươi nhăm, nhưng ta muốn về phương diện đàn ông ta vẫn cứ sung sức như thể hai mươi năm nữa, vì nếu ta già đi thì đàn bà sẽ coi ta là đồ bỏ đi, sẽ không tự nguyện đến với ta nữa, chính vì thế ta lại càng cần tiền.Bởi thế bây giờ ta vẫn tích cóp sao cho thật nhiều, cho một mình ta thôi…, vì ta muốn sống phóng đãng cho đến chót đời…Sống phóng đãng thật là khoái” [ 5, 251] thì Đmitri cần có tiền để bảo vệ danh dự của mình trước Caterina và để có thể lấy được Grusenca. Chính trong căn nhà của Fiodor Pavlovitr, Đmitri đã không ngại ngần gì cả mà đánh cha của mình chỉ vì anh ta nghi ngờ ông đã giấu Grusenca ở một nơi nào đó trong nhà. Ta thấy trong căn nhà này không có cái gọi là tình thân và ngoại trừ Aliosa thì các thành viên trong gia đình này đều nhìn nhau bằng ánh mắt ngập đầy thù hận. Cuối cùng, căn nhà này cũng là nơi mà tội ác đã diễn ra. Fiodor Pavlovitr là người luôn thích đóng cửa và ở một mình. Ông ta sợ Đmitri sẽ tìm đến mình nên căn phòng ngủ của ông ta luôn ở trong trạng thái đóng kín, cả cửa sổ và cửa ra vào “cứ đêm đến thậm chí tối đến là cụ đóng cửa cài then bên trong” [5, 392]. Ông ta chỉ mở chúng ra khi Grusenca đến hoặc khi có việc gấp, ông ta đã nói những tín hiệu cố định với Xmerdiacop “hiệu thứ nhất năm tiếng gõ nghĩa là “Agrafena đã tới”, còn hiệu thứ hai ba tiếng nghĩa là “Có việc gấp” [5, 392]. Fiodor Pavlovitr tuy sợ Đmitri nhưng cái ham mê nhục dục trong ông ta vẫn chiến thắng tất cả. Ông ta chấp nhận mạo hiểm chỉ để có thể được gặp Grusenca. Ta thấy, dù đã không còn trẻ trung gì nữa nhưng lửa dục vẫn không ngừng thiêu đốt trong con người của Fiodor Pavlovitr. Căn nhà của ông ta dường như bị bao trùm bởi những dục vọng tăm tối không thể nào xua đi được. Ngoài căn nhà của Fiodor Pavlovitr, chúng ta còn cần kể tới quán rượu 11 tại Mocroe, nơi mà Đmitri, sau khi đánh bất tỉnh lão Grigori đã bất chấp tất cả mà chạy đến để tìm Grusenca. Quán rượu này cũng là nơi mà Đmitri đã từng dùng tiền của Caterina gửi mình để ăn chơi, thác loạn cùng với Grusenca. Sau khi đã vạch trần sự bịp bợm của hai người Ba Lan khi đánh bài tiền, trong quán rượu này ngay lập tức đã diễn ra “cuộc ăn chơi cuồng loạn, bữa tiệc long trời lở đất…Căn phòng họ vẫn ngồi cho đến lúc này là căn phòng chật chội, ngăn đôi bằng tấm rèm vải hoa, sau tấm rèm cũng là một chiếc giường đồ sộ có nệm lông chim xốp và một chồng gối cao ngất cũng bọc vải hoa. Trong cả bốn căn phòng “sạch sẽ” của nhà này, phòng nào cũng có giường…Bọn con hát tụ tập ở đây vẫn là những ả lần trước; những người Do Thái mang violon và đàn xita cũng đã đến, cuối cùng cỗ xe chở rượu và thực phẩm mà họ nóng lòng mong đợi đã tới nơi” [5, 616]. Tất cả những con người ở đây đều tham gia vào cuộc ăn chơi một cách nhiệt tình và vui vẻ, đặc biệt là Đmitri “Tóm lại, bắt đầu một sự lộn xộn và lố lăng. Nhưng Mitia như cá gặp nước, và càng lố lăng thì Mitia càng náo nức” [5, 617].Chính trong quán rượu này, Đmitri đã để cho mình sa ngã một cách triệt để. Tại đây, Đmitri đã bất chấp mọi thứ, vứt bỏ cả một chút danh dự mà chàng vẫn luôn cố gắng níu giữ trong chiếc bọc vải chứa đựng một ngàn rưỡi rúp mà chàng đã lén để lại từ số tiền lấy từ chỗ Caterina “Mãi đến hôm qua tôi mới quyết định xé cái bọc vải ra, khi từ chỗ Fenia đến Perkhotin, trước đó tôi vẫn chưa dám, xé ra xong là lập tức tôi trở thành thằng ăn cắp, rành rành là thằng ăn cắp, không còn chối cãi gì được nữa, suốt đời là một kẻ bất lương” [5, 697]. Ta có thể nhìn nhận quán rượu này là nơi khởi đầu mọi nỗi bất hạnh và oan khuất của Đmitri bởi vì sau lần đầu tiên đưa Grusenca đến đây và chơi bời thả cửa, Đmitri đã phải đối mặt với sự dằn vặt của lương tâm. Chàng cảm thấy xấu hổ thậm chí không dám đối mặt với Caterina vì đã lỡ tiêu số tiền mà nàng đã tin cậy đưa cho mình để nhờ gửi cho người chị họ ở Maxcơva. Và chính Đmitri 12 đã tuyên bố với mọi người rằng trong cuộc ăn chơi đó chàng đã tiêu hết tất cả ba ngàn rúp mà Caterina đưa, điều này khiến cho việc chàng tiếp tục có tiền để tổ chức ăn chơi cùng Grusenca sau cái chết của Fiodor Pavlovitr bị nghi ngờ. Chính những cuộc ăn chơi trong quán rượu là một trong những nguyên nhân chính khiến cho Đmitri bị kết án là kẻ có tội. Và cuối cùng, ta không thể không kể đến căn phòng trọ của Xmerdiacop. Căn phòng này là nơi đã diễn ra hai cuộc trò chuyện thứ hai và thứ ba của Xmediacop và Ivan. Lần đầu tiên Ivan đến căn phòng của hắn, đó là một gian phòng có “lò sưởi lát gạch men và tỏa hơi rất nóng. Tường dán giấy bồi màu xanh thật đẹp, tuy đã rách cả rồi, bên dưới, trong những vết nứt, gián bò lúc nhúc, thành thử luôn luôn có tiếng loạt xoạt. Đồ đạc thảm hại: hai chiếc ghế băng hai bên tường và hai chiếc ghế dựa. …Trên bàn có chiếc xamova nhỏ bằng đồng đã méo mó nhiều và một chiếc khay với hai cái chén” [5, 850]. Trong lần viếng thăm này, Ivan tiếp tục chất vấn Xmerdiacop về cái chết của cha mình. Ivan có phần bàng hoàng, phẫn nộ về những lí lẽ của Xmerdiacop và sau khi trò chuyện với Xmerdiacop, Ivan đau khổ như “bị đâm nhát dao” và tâm trí chàng lại bị những lí lẽ của Xmerdiacop ảnh hưởng “Phải, ta mong muốn điều đó, đấy là sự thật! ta mong muốn, ta mong muốn có vụ giết người! Ta có muốn xảy ra vụ giết người không, ta có muốn không?…” [5, 856]. Thậm chí, Ivan còn nảy ra ý định giết Xmerdiacop. Ở lần thứ ba Ivan tìm đến để chất vấn Xmerdiacop, căn phòng đã có sự thay đổi “một trong số những ghế băng ở phía bên đã được mang đi, thay vào đó là chiếc đi văng giả gỗ đào cũ kĩ, lớn, bọc da. Trên trải nệm với những chiếc gối trắng sạch sẽ” [5, 862]. Ta thấy trong khi Ivan lo lắng với cảm giác có thể mình là hung thủ trong cái chết của cha thì Xmerdiacop, kẻ chính tay sát hại cha lại không mảy may có chút gì gọi là lo sợ hay đau khổ. Hắn vẫn còn thời gian để sắp xếp lại căn phòng của hắn, hắn vẫn mỉa mai sự lo lắng của Ivan và hắn còn khuyên 13 chàng nên về nhà ngủ kĩ, chẳng cần lo gì hết. Trong chính cuộc gặp gỡ này, Xmerdiacop đã thú nhận với Ivan rằng chính hắn là kẻ đã giết chết Fiodor Pavlovitr và theo như lời hắn nói hắn giết lão già cùng với Ivan “Chỉ cùng với cậu thôi. Giết cùng với cậu, còn Đmitri Fiodorrovitr hoàn toàn vô tội” [5, 866]. Hắn thú nhận tội lỗi như lẽ đương nhiên và không có gì đáng hổ thẹn cả, đáng nói hơn nữa là Xmerdiacop còn ngồi và phân tích cho Ivan nghe quá trình gây án của mình một cách bình tĩnh, thản nhiên như đang nói một câu chuyện phiếm bình thường. Xmerdiacop là một con quỷ độc ác, trâng tráo nhưng mềm dẻo, linh hoạt, hắn luôn có thể biện bạch cho bất cứ hành động đê tiện nào mà hắn gây ra… Vì vậy, sau mỗi cuộc nói chuyện với Xmerdiacop, Ivan đều bị những triết lí, những sự lí giải của Xmerdiacop về chính tư tưởng của mình làm cho bối rối, ngạc nhiên và đôi khi còn cảm thấy kinh sợ… 1.1.2. Những căn phòng “thánh thiện” Những căn phòng “thánh thiện” trong tiểu thuyết Anh em nhà Karamadop gắn liền với mảng không gian trong tu viện. Sự “thánh thiện” này được hiểu theo những cảm nhận của nhân vật chính Aliosa. Không gian tu viện là khoảng không gian mà đối với Aliosa nó giống như là chốn dừng chân sau những chặng đường mỏi mệt, là nơi anh có thể thả lỏng chính mình “Ở đây yên tĩnh, thánh thiện, còn ở ngoài thì rối loạn, ở đấy tối tăm mịt mù làm ta lập tức mất hướng và lạc đường” [5, 229]. Như chúng ta đã biết, Aliosa là một anh chàng tập tu và anh sống trong tu viện cùng với thầy của mình là trưởng lão Zoxima, một vị trưởng lão đáng kính. Đây là một tu viện ở một thị trấn nhỏ tên là “Bãi thả gia súc”, nó trở nên nổi tiếng là nhờ có các “trưởng lão”. Nhờ có các trưởng lão mà “người hành hương từ khắp nước Nga vượt hàng ngàn dặm đường” [5, 38] để đến thăm tu viện. Người ta tin ở các trưởng lão và người ta đến để xưng tội và xin ban phước lành. Và chính tu viện này là nơi đã diễn ra cuộc gặp mặt của gia đình 14 Karamadop, nói đúng hơn là cuộc gặp mặt để nói về vấn đề tài sản giữa Đmitri và người cha Fiodor Pavlovitr mà tác giả đã đặt tên cho cuộc họp mặt này là “Cuộc họp mặt không đúng chỗ”. Cuộc họp mặt này diễn ra ở căn phòng trong tu xá của trưởng lão Zoxima. Căn phòng này “chẳng rộng rãi chút nào và nom có vẻ ủ ê. Đồ vật và bàn ghế đều thô sơ, tồi tàn và chỉ là những thứ cần thiết nhất. Hai chậu hoa trên cửa sổ, trong góc có nhiều tranh thánh, một bức vẽ Đức Mẹ đồng trinh, kích thước rất lớn và có lẽ vẽ từ rất lâu trước cuộc li giáo. Trước bức tranh leo lét một cây đèn thờ. Cạnh bức tranh đó là hai bức tranh khác lồng trong những tấm khung lấp lánh, rồi cạnh đó là những thiên thần nhỏ bé thiếu vẻ tự nhiên, những quả trứng nhỏ bằng sứ, một cây thập giá bằng ngà voi với Materdolorosa ôm lấy nó và mấy bức tranh khắc của các nghệ sĩ Ý vĩ đại ở các thế kỉ trước. Bên cạnh những tranh khắc duyên dáng và đắt tiền ấy là mấy bức in thạch bản kiểu dân gian Nga, họa hình các thánh, những bậc tuẫn đạo, các giáo sĩ thánh thiện có bán ở tất cả các chợ phiên với giá vài xu. Có mấy bức chân dung các tổng giám mục Nga thời nay và thời trước, nhưng ở các bức tường khác…” [5, 55]. Trưởng lão Zoxima là một con người giản dị, yêu thiên nhiên và đức hạnh, một lòng tin tưởng vào Chúa. Căn phòng ông ở tất cả đồ dùng đều là những thứ cần thiết nhất và đều đã cũ hết cả. Tất cả những thứ để trang trí trong phòng Cha đều là những bức tranh, những đồ vật dù đắt hay rẻ đều liên quan đến đạo Kito giáo. Khi các vị khách đến, trưởng lão thì ngồi trên “chiếc đi văng nhỏ bằng gỗ đỏ bọc da kiểu cách rất cổ” [5, 54]còn các vị khách thì ngồi đối diện trên “bốn chiếc ghế bằng gỗ đỏ bọc da màu đen đã xơ xác lắm rồi” [5, 55], ngoài ra, “các giáo sĩ ngồi hai bên, một người cạnh cửa ra vào, người kia cạnh cửa sổ. Anh chủng sinh, Aliosa và người tập tu vẫn đứng” [5, 55], và lúc này Đmitri vẫn còn chưa đến. Đây là khung cảnh khi diễn ra cuộc trò chuyện giữa các nhân vật. Tại không gian này, Fiodor 15 Pavlovitr đã cư xử một cách lố bịch, dù cố tỏ ra là lịch sự nhưng ông ta vẫn cứ thích diễn kịch như mọi khi dù đây có là trong tu viện đi chăng nữa. Ông ta là kẻ vô học và thích biến mình thành một thằng hề “Trước mặt cha đây là một thằng hề, một thằng hề đích thực! Tôi xin tự giới thiệu như thế. Một thói quen cũ, than ôi! Còn đôi khi tôi nói dóc không đúng lúc thì đấy là có chủ ý, cốt để pha trò và làm cho mình trở nên dễ thương” [5, 56]. Thậm chí, ông ta kể những câu chuyện không có thật, xuyên tạc về kinh thánh, ông ta nói về kinh thánh, về Chúa Trời với thái độ bông đùa, cợt nhả chứ không phải là với lòng thành kính. Đây là “một việc không thể dung thứ được. Có đến bốn năm chục năm nay, từ thời các trưởng lão trước, khách khứa vẫn tụ tập trong căn phòng này, nhưng bao giờ cũng rất mực sùng kính, không bao giờ khác. Tất cả những ai được vào đây đều hiểu rằng đây là một ân huệ lớn đối với họ” [5, 59]. Ở đây, ta thấy, sự thánh thiện của căn phòng này đang bị những kẻ vô thần, những kẻ lố lăng, đồi bại làm cho bị ô uế. Ngay từ đầu cuộc nói chuyện, Piot’r Alecxandrovitr Miuxov; Fiodor Pavlovitr và Ivan đã cố ý không tiếp nhận sự ban phước của Cha như những con chiên ngoan đạo, tuy nhiên, dù có như vậy hay kể cả khi Fiodor Pavlovitr có những lời nói và hành động lố bịch và quá đáng thì trưởng lão Zoxima vẫn luôn mỉm cười. Cha không chê trách ai cả, luôn mỉm cười và lắng nghe hết những câu chuyện của mọi người và đưa ra những lời khuyên hữu ích. Chính bằng sự hiểu biết và đức hạnh của mình mà trưởng lão đã khiến cho Ivan, một con người vô thần, “đứng dậy, tới trước Cha, nhận phước Cha ban cho, rồi hôn tay Cha và lẳng lặng trở về chỗ…” [5, 101]. Trưởng lão Zoxima giống như một vị sứ giả của Chúa, ông lặng lẽ ngồi, nghe người ta nói chuyện, mỉm cười và cầu nguyện cho bọn họ. Ông như đã tiên tri được tội ác và những nỗi bất hạnh mà Đmitri sắp phải gánh chịu. Vì vậy, ông đã quỳ gối trước chàng trai này. Ông đã khuyên Aliosa nên hoàn tục, nên trở về nhà để giúp đỡ, giải hòa mối mâu thuẫn giữa bố và 16