Tài liệu Hồi đáp hành vi hỏi trực tiếp trong giao tiếp vợ chồng người việt (qua ngữ liệu truyện ngắn văn học giai đoạn 1930 – 1945) (2016)

TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM HÀ NỘI 2 KHOA NGỮ VĂN ----------------- ĐÌNH THỊ NGUYỆT HỒI ĐÁP HÀNH VI HỎI TRỰC TIẾP TRONG GIAO TIẾP VỢ CHỒNG NGƢỜI VIỆT (Qua ngữ liệu truyện ngắn văn học giai đoạn 1930 – 1945) KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC Chuyên ngành: Ngôn ngữ Ngƣời hƣớng dẫn khoa học TS. KHUẤT THỊ LAN HÀ NỘI, 2016 LỜI CẢM ƠN Tôi xin trân trọng cảm ơn các thầy cô giáo trƣờng Đại học Sƣ phạm Hà Nội 2, các thầy cô trong khoa Ngữ Văn đã hết lòng giúp đỡ tôi trong quá trình học tập tại trƣờng và tạo điều kiện cho tôi thực hiện hoàn thiện khóa luận tốt nghiệp. Đặc biệt tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc nhất tới TS. Khuất Thị Lan, giảng viên tổ Ngôn ngữ, khoa Ngữ Văn, trƣờng ĐHSPHN2. Ngƣời đã tận tình hƣớng dẫn tôi trong suốt quá trình học tập, nghiên cứu và hoàn thành khóa luận này. Do điều kiện thời gian hạn hẹp, cùng với hạn chế về kiến thức, năng lực tìm tòi, nghiên cứu của bản thân nên khóa luận của tôi không thể tránh khỏi những thiếu sót, vì vậy, tôi rất mong nhận đƣợc những ý kiến đóng góp quý báu của quý thầy giáo, cô giáo và toàn thể bạn đọc để đề tài đƣợc hoàn thiện hơn. Tôi xin trân trọng cảm ơn! Hà Nội, tháng 5 năm 2016 Sinh viên làm khóa luận Đinh Thị Nguyệt LỜI CAM ĐOAN Để đảm bảo tính trung thực của khóa luận, tôi xin cam đoan khóa luận “Hồi đáp hành vi hỏi trực tiếp trong giao tiếp vợ chồng ngƣời Việt (qua ngữ liệu truyện ngắn văn học giai đoạn 1930 – 1945)” là công trình nghiên cứu của cá nhân tôi, đƣợc thực hiện dƣới sự hƣớng dẫn của T.S Khuất Thị Lan, giảng viên tổ Ngôn ngữ, khoa Ngữ Văn, trƣờng ĐHSPHN2. Những tƣ liệu và số liệu trong khóa luận là trung thực do tôi thực hiện. Đề tài nghiên cứu và các kết luận chƣa đƣợc ai công bố. Hà Nội, tháng 5 năm 2016 Sinh viên làm khóa luận Đinh Thị Nguyệt DANH MỤC CÁC KÍ TỰ VIẾT TẮT 1. C : Chồng 2. V : Vợ 3. SP1 : Ngƣời nói 4. SP2 : Ngƣời nghe 5. [ ] : Ví dụ MỤC LỤC MỞ ĐẦU ........................................................................................................... 1 1. Lý do chọn đề tài ........................................................................................... 1 2. Lịch sử vấn đề ............................................................................................... 3 3. Mục đích và nhiệm vụ của đề tài .................................................................. 5 4. Phạm vi và đối tƣợng nghiên cứu ................................................................. 6 5. Phƣơng pháp nghiên cứu............................................................................... 6 6. Bố cục khóa luận ........................................................................................... 8 NỘI DUNG ....................................................................................................... 9 Chƣơng 1. CƠ SỞ LÝ THUYẾT. ..................................................................... 9 1.1 Hoạt động giao tiếp và giao tiếp vợ chồng ngƣời việt. ............................... 9 1.1.1. Hoạt động giao tiếp ................................................................................. 9 1.1.2. Giao tiếp vợ chồng ngƣời Việt. ............................................................... 9 1.2. Lý thuyết về hành vi ngôn ngữ. ............................................................... 11 1.2.1. Khái niệm hành vi ngôn ngữ. ................................................................ 11 1.2.2. Hành vi ở lời.......................................................................................... 11 1.2.2.1. Hành vi ở lời trực tiếp. ....................................................................... 11 1.2.2.2. Hành vi ở lời gián tiếp........................................................................ 11 1.2.3. Hành vi hỏi. ........................................................................................... 12 1.2.3.1. Hành vi hỏi trực tiếp .......................................................................... 12 1.2.3.2.Hành vi hỏi gián tiếp ........................................................................... 13 1.3. Lí thuyết về hội thoại. .............................................................................. 13 1.3.1. Hội thoại là gì? ...................................................................................... 13 1.3.3. Các phƣơng châm hội thoại của Grice .................................................. 14 1.3.3.1. Phƣơng châm về chất ......................................................................... 14 1.3.3.2. Phƣơng châm về lƣợng ...................................................................... 15 1.3.3.3.Phƣơng châm quan hệ ......................................................................... 15 1.3.3.4. Phƣơng châm cách thức ..................................................................... 15 1.4. Lý thuyết về giới ...................................................................................... 15 1.4.1. Quan niệm về giới: giới tính hay giới ................................................... 15 1.4.2. Đặc trƣng ngôn ngữ giới. ...................................................................... 17 1.4.2.1. Bình diện ngữ âm ............................................................................... 17 1.4.2.2. Bình diện từ ( ngôn ngữ nói về mỗi giới) .......................................... 18 1.4.2.3. Bình diện giao tiếp ( phong cách ngôn ngữ của mỗi giới)................. 19 Chƣơng 2: HỒI ĐÁP HÀNH VI HỎI TRỰC TIẾP NHÌN TỪ GÓC ĐỘ CÁC PHƢƠNG CHÂM HỘI THOẠI CỦA GRICE .............................................. 21 2.1.. Hồi đáp hành vi hỏi trực tiếp nhìn từ góc độ phƣơng châm về chất....... 21 2.1.1. Hồi đáp hành vi hỏi trực tiếp tôn trọng phƣơng châm về chất ............ 22 2.1.2 Hồi đáp hành vi hỏi trực tiếp vi phạm phƣơng châm về chất ............... 26 2.2. Hồi đáp hành vi hỏi trực tiếp nhìn từ góc độ phƣơng châm về lƣợng. .... 29 2.2.1 Hồi đáp hành vi hỏi trực tiếp tôn trọng phƣơng châm về lƣợng........... 30 2.2.2 Hồi đáp hành vi hỏi trực tiếp vi phạm phƣơng châm về lƣợng ............ 33 2.3. Hồi đáp hành vi hỏi trực tiếp nhìn từ góc độ phƣơng châm quan hệ ..... 36 2.3.1. Hồi đáp hành vi hỏi trực tiếp tôn trọng phƣơng châm quan hệ. .......... 36 2.3.2. Hồi đáp hành vi hỏi trực tiếp vi phạm phƣơng châm quan hệ ............. 37 2.4 Hồi đáp hành vi hỏi trực tiếp nhìn từ góc độ phƣơng châm cách thức..... 41 2.4.1 Hồi đáp hành vi hỏi trực tiếp tôn trọng phƣơng cách thức .................. 41 2.4.2 Hồi đáp hành vi hỏi trực tiếp vi phạm phƣơng châm cách thức ........... 45 KẾT LUẬN ..................................................................................................... 47 TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................... 49 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Thứ nhất: Hội thoại là một hoạt động thƣờng xuyên và phổ biến giữa ngƣời với ngƣời trong xã hội. Là hoạt động mà ngƣời nói dung ngôn ngữ để tƣơng tác nhằm trao đổi một thông tin hay một vấn đề nào đó với ngƣời nghe. Giáo sƣ Đỗ Hữu Châu nói: “Hội thoại là hình thức giao tiếp thường xuyên, phổ biến của ngôn ngữ, nó cũng là hình thức cơ sở của mọi hoạt động ngôn ngữ khác” [3, 201]. Hội thoại có vai trò rất quan trọng, là cơ sở cho mọi hoạt động khác của con ngƣời trong xã hội, là nhịp cầu nối giữa những ngƣời tham gia quá trình trao nhận nội dung thông tin. Mối quan hệ liên tƣơng tác giữa con ngƣời với con ngƣời đƣợc thiết lập và duy trì nhờ vào những cuộc hội thoại. Thứ hai: Giao tiếp đƣợc hiểu: “là sự trao đổi thông tin, tư tưởng, tình cảm, thái độ, thiết lập các mối quan hệ xã hội giữa con người với con người”. Có thể nói, giao tiếp có vai trò quan trọng trong cuộc sống hàng ngày, chính nhờ vào hoạt động này mà con ngƣời mới có thể trao đổi thông tin một cách dễ dàng, chính xác và thiết lập đƣợc các mối quan hệ xã hội trong đó. Đó có thể là giao tiếp thầy - trò, anh - em, vợ - chồng, cha - con…Môi trƣờng có thể diễn ra giao tiếp nhƣ: nhà trƣờng, gia đình, xã hội. Mỗi vùng miền, địa phƣơng, quốc gia có sự thay đổi, sự biến chuyển nhất định trong giao tiếp. Tạo ra sự phong phú và đa dạng về ngôn ngữ. Thứ ba, trong lĩnh vực giao tiếp thì giao tiếp vợ chồng là một loại giao tiếp phổ biến trong xã hội loài ngƣời và nó có những đặc trƣng rất khác biệt so với các loại giao tiếp khác. Đây là loại giao tiếp diễn ra giữa những ngƣời khác giới đó là vợ và chồng. Loại giao tiếp này thƣờng diễn ra giữa những ngƣời trong độ tuổi trƣởng thành,…Giao tiếp vợ chồng dƣới góc nhìn của ngôn ngữ rất hấp dẫn, thực tế trong cuộc sống, giao tiếp vợ chồng trở nên rất cần thiết và thiết thực và khi đi vào những sáng tác văn chƣơng nó càng trở nên sinh động và biến đổi rất linh hoạt. Trong văn chƣơng, ở mỗi giai đoạn 1 khác nhau thì giao tiếp vợ chồng lại có sự thay đổi. Văn học Việt Nam giai đoạn 1930 - 1945 đƣợc coi là giai đoạn phát triển rực rỡ nhất của trào lƣu văn học hiện thực phê phán với những cây bút tên tuổi nhƣ: Nguyễn Công Hoan, Nam Cao, Kim Lân, Tô Hoài, Nguyên Hồng, Ngô Tất Tố…Họ đã để lại một dung lƣợng tác phẩm khá đồ sộ với sự đa dạng và phong phú về chủ đề, đề tài, các hình thức nghệ thuật. Thể loại truyện ngắn đƣợc các tác giả sáng tác thành công nhất, nó đƣợc coi nhƣ “những viên ngọc quý” ẩn lấp dƣới sỏi đá văn đàn văn học. Các truyện ngắn tiêu biểu của các nhà văn hiện thực phê phán lúc bấy giờ thì loại giao tiếp vợ chồng đƣợc thể hiện khá phổ biến, nó rất gần gũi với đời sống thực tế mà văn chƣơng có giá trị cao khi nó tái hiện đƣợc chính đời sống. Giao tiếp vợ chồng xuất hiện trong các truyện ngắn với tần xuất khá nhiều bởi vì văn chƣơng chính là “hình ảnh chủ quan của thế giới khách quan”, và vợ chồng là một trong những mối quan hệ trong xã hội loài ngƣời. Thứ tƣ, hồi đáp hành vi hỏi trực tiếp trong giao tiếp vợ chồng qua các truyện ngắn tiêu biểu của các nhà văn Nam Cao, Ngô Tất Tố, Nguyên Hồng, Nguyễn Công Hoan, Tô Hoài, Kim Lân là một trong những hƣớng tiếp cận mới của ngôn ngữ học. Mở ra nhiều hƣớng đi mới, hƣớng nghiên cứu mới cho văn học từ ngôn ngữ. Từ những lý do trên mà chúng tôi tiến hành nghiên cứu đề tài: “Hồi đáp hành vi hỏi trực tiếp trong giao tiếp vợ chồng ngƣời Việt qua ngữ liệu truyện ngắn văn học giai đoạn 1930 - 1945” với hi vọng tìm hiểu một cách sâu sắc và có hệ thống hơn về các hồi đáp hành vi hỏi trực tiếp cũng nhƣ sự thể hiện và hiệu quả sử dụng chúng trong những truyện ngắn tiêu biểu của các nhà văn Nam Cao, Ngô Tất Tố, Nguyên Hồng, Nguyễn Công Hoan, Tô Hoài, Kim Lân. 2 2. Lịch sử vấn đề Hồi đáp hành vi hỏi trực tiếp thực ra đƣợc phân tích dựa trên các phƣơng châm hội thoại của Grice. Các phƣơng châm hội thoại là nội dung cơ bản, thiết yếu trong nguyên tác cộng tác hội thoại của Grice, nó có tác dụng và đem lại hiệu quả cho việc điều phối hội thoại về mặt nội dung và phƣơng thức truyền đạt. Đầu tiên đó là những phác thảo của nguyên tắc cộng tác hội thoại đƣợc Grice nêu ra trong những bài giảng của mình tại trƣờng Đại học Havard nam 1967. Đến năm 1975 nó đƣợc xuất bản trong một tác phẩm tuy ngắn nhƣng có tiếng vang rất sâu rộng trong thế giới ngôn ngữ học với nhan đề Logic và hội thoại (Logic and conversation). Từ năm 1978 đến 1981 Grice thuyết minh và bổ sung thêm cho nguyên tắc của mình trong một số bài báo. Nguyên tắc cộng tác hội thoại của Grice bao gồm bốn phạm trù đó là phạm trù chất, phạm trù lƣợng, phạm trù quan hệ, phạm trù cách thức theo tinh thần các phạm trù của nhà triết học Kant. Mỗi phạm trù đó tƣơng ứng với một tiểu “nguyên tắc” mà Grice sẽ gọi là phƣơng châm (Maxim), mỗi phƣơng châm lại bao gồm những tiểu phƣơng châm. Đã có khá nhiều công trình và các đề tài nghiên cứu đề cập đến vấn đề này và sự nghiên cứu, tìm hiểu đƣợc diễn ra với nhiều cấp độ khác nhau. Có khi là nghiên cứu một vài phƣơng châm nào đó cũng có khi là nghiên cứu tất cả các phƣơng châm. Điều này còn phụ thuộc vào phạm vi nghiên cứu của đề tài cũng nhƣ sự am hiểu hay hứng thú của tác giả đề tài. Sau đây tôi xin chỉ ra một số bài nghiên cứu có đề cập đến nội dung về các phƣơng châm hội thoại của Grice: * Tác giả Đỗ Hữu Châu với cuốn sách “Ngữ dụng học” đề cập rất nhiều tới các phƣơng châm hội thoại của Grice. Ông có đóng góp rất lớn trong lĩnh vực ngôn ngữ học, đƣa ngành ngữ dụng học vào trong nghiên cứu. Phần lớn 3 các đề tài nghiên cứu hay bài viết của ông đều nói tới nguyên tắc cộng tác của Grice. * Tác giả Đào Nguyên Phúc với bài viết “Biểu thức rào đón trong hành vi ngôn ngữ xin phép tiếng Việt trên cơ sở lí thuyết về phương châm hội thoại của H.Grice” trong Tạp chí ngôn ngữ số 6 (169) năm 2003. Bài viết đã đề cập đến các phƣơng châm hội thoại của Grice trong hành vi ngôn ngữ xin phép nhìn nhận ở việc sử dụng những biểu thức rào đón. Bài viết đã cho ta những hiểu biết về sự biến đổi của các hành vi ngôn ngữ xin phép khi nhìn từ góc độ các phƣơng châm hội thoại. Ở đó cho ta cái nhìn khá mới mẻ và lí thú về các phƣơng châm hội thoại. * Bài viết “Một số chiến lược rào đón trong hội thoại của người Việt” trên Tạp chí ngôn ngữ số 3 (190) năm 2005 của tác giả Vũ Thị Nga, bài viết đã chỉ ra những nội dung hết sức cơ bản về những hành vi ngôn ngƣc rào đón nhìn nhận từ góc độ các phƣơng châm hội thoại của Grice. Bài viết cũng đi khá sâu vào tìm hiểu, phân tích các phƣơng châm hội thoại ở phƣơng diện rào đón trong hội thoại. * Tác giả Khuất Thị Lan với bài viết “Hành vi ngôn ngữ rào đón phƣơng châm về chất trong một số truyện ngắn tiêu biểu của Nam Cao” đăng trên tạp chí Ngôn ngữ và đời sống số 8 (178) năm 2010. Bài viết đã đi sâu phân tích một cách kĩ lƣỡng về hành vi ngôn ngữ rào đón trong một phƣơng châm hội thoại khá cơ bản là phƣơng châm về chất trong phạm vi một số truyện ngắn tiêu biểu của Nam Cao. Phƣơng châm về chất có sự chi phối lớn trong các cuộc hội thoại và nó có sự thay đổi khá linh hoạt trong giao tiếp. Có thể nói các phƣơng châm hội thoại của Grice đã đƣợc đề cập đến trong một số bài viết nhƣng tìm hiểu về hồi đáp hành vi hỏi trực tiếp trong giao tiếp vợ chồng dựa vào các phƣơng châm hội thoại của Grice thì chƣa có ai đề cập tới. Kế thừa và tiếp thu những kết quả từ những bài viết đó chúng tôi đi vào nghiên cứu đề tài: “Hồi đáp hành vi hỏi trực tiếp trong giao tiếp vợ 4 chồng ngƣời Việt giai đoạn 1930 - 1945 qua ngữ liệutác phẩm văn học giai đoạn 1930 - 1945” để từ đó giúp cho bạn đọc có cái nhìn tổng quan hơn về hồi đáp hành vi hỏi theo các phƣơng châm hội thoại của Grice trong phạm vi giao tiếp cụ thể. 3. Mục đích và nhiệm vụ của đề tài 3.1. Mục đích Nhằm củng cố, nâng cao và hệ thống hóa những kiến thức lí thuyết trong giao tiếp nói chung cũng nhƣ trong giao tiếp vợ chồng nói riêng. Hội thoại, hồi đáp hành vi trong hội thoại, các phƣơng châm hội thoại của Grice. Qua đó vận dụng những kiến thức lí luận nói trên vào nghiên cứu, phân tích, tìm hiểu khám phá một trong những vấn đề quan trọng trong ngôn ngữ học hiện đại đó là loại hồi đáp trong giao tiếp vợ chồng qua một số truyện ngắn tiêu biểu của các nhà văn Nam Cao, Ngô Tất Tố, Nguyên Hồng, Nguyễn Công Hoan, Tô Hoài, Kim Lân. Từ đó rút ra những luận điểm về việc sử dụng ngôn ngữ giới trong giao tiếp vợ chồng trên hai phƣơng diện tuân thủ và phá vỡ các phƣơng châm hội thoại của Grice nhƣ thế nào cũng nhƣ hiệu quả của nó. Cần lƣu ý thêm rằng hồi đáp hành vi hỏi trực tiếp giao tiếp vợ chồng trong phạm vi đề tài này đƣợc xem xét dựa trên phông nền văn hóa và phong cách nói năng của mỗi giới của ngƣời Việt Nam. 3.2. Nhiệm vụ Đề tài hồi đáp hành vi hỏi trực tiếp trong giao tiếp vợ chồng qua một số truyện ngắn tiêu biểu của Nam Cao, Ngô Tất Tố, Nguyên Hồng, Nguyễn Công Hoan, Tô Hoài, Kim Lân chúng tôi xác định những nhiệm vụ chủ yếu của đề tài nhƣ sau: Thứ nhất, nắm bắt đƣợc một cách đầy đủ, chính xác và có hệ thống những kiến thức về giao tiếp, giao tiếp vợ chồng, ngôn ngữ giới, hội thoại, hồi đáp hành vi hỏi trực tiếp qua các phƣơng châm hội thoại của Grice. 5 Thứ hai, từ việc nắm vững những kiến thức đó chúng tôi đi vào tìm hiểu, khảo sát thống kê sự xuất hiện, biến đổi hồi đáp hành vi hỏi trực tiếp trong giao tiếp vợ chồng qua truyện ngắn tiêu biểu của các nhà văn Nam Cao, Ngô Tất Tố, Nguyên Hồng, Nguyễn Công Hoan, Tô Hoài, Kim Lân nhìn từ góc độ các phƣơng châm hội thoại của Grice. Thứ ba, giao tiếp vợ chồng còn đƣợc nhìn nhận, đánh giá thông qua ngôn ngữ của mỗi giới. Có cái nhìn khách quan hơn về ngôn ngữ của mỗi giới trong xã hội hiện đại ngày nay. Để thực hiện những nhiệm vụ trên, chúng tôi đi tìm hiểu, phân tích, đánh giá và phân loại chúng theo những phƣơng châm hội thoại của Grice để nhận thức đƣợc sự đa dạng, phong phú, linh hoạt của loại hồi đáp hành vi hỏi trực tiếp tiếp trong giao tiếp vợ chồng qua truyện ngắn tiêu biểu của các nhà văn Nam Cao, Ngô Tất Tố, Nguyên Hồng, Nguyễn Công Hoan, Tô Hoài, Kim Lân. 4. Phạm vi và đối tƣợng nghiên cứu Hồi đáp hành vi hỏi trực tiếp tiếp trong giao tiếp vợ chồng là một vấn đề tƣơng đối rộng và phức tạp. Để đi sâu tìm hiểu thì cần có một quá trình nghiên cứu lâu dài và biên độ làm việc lớn. Do đó mà luận văn này chúng tôi chỉ đi vào nghiên cứu tìm hiểu vấn đề trong một giới hạn nhất định - đó là qua một số truyện ngắn tiêu biểu của các nhà văn Nam Cao, Ngô Tất Tố, Nguyên Hồng, Nguyễn Công Hoan, Tô Hoài, Kim Lân. Luận văn này dực trên cơ sở kiến thức lí thuyết về giao tiếp, giao tiếp vợ chồng, ngôn ngữ giới, hội thoại, hồi đáp hành vi qua các phƣơng châm hội thoại của Grice để tìm hiểu vấn đề hồi hồi đáp hành vi hỏi trực tiếp tiếp trong giao tiếp vợ chồng qua truyện ngắn tiêu biểu của các nhà văn Nam Cao, Ngô Tất Tố, Nguyên Hồng, Nguyễn Công Hoan, Tô Hoài, Kim Lân. Qua đó chúng tôi đi sâu vào nghiên cứu và tìm hiểu vấn đề hồi đáp hành vi hỏi trực tiếp trong giao tiếp vợ chồng nhìn từ phƣơng diện ngôn ngữ học. 5. Phƣơng pháp nghiên cứu 6 5.1. Phương pháp thống kê, phân loại Tiến hành thống kê loại hồi đáp hành vi hỏi trực tiếp trong giao tiếp vợ chồng xem nó xuất hiện với số lƣợng và tần suất nhƣ thế nào qua một số truyện ngắn của nhà văn Nguyễn Công Hoan nhƣ: Một gánh khoai lang, Xuất giá tòng phu, Đàn bà là giống yếu, Mất cái ví,…Trong một số truyện ngắn của Nam Cao nhƣ: Nước mắt, Cười, Trẻ con không được ăn thịt chó, Đôi mắt, Đời thừa, Nghèo, Mua danh,…Trong một số truyện ngắn của Kim Lân nhƣ: Làng, Con chó xấu xí…Trong truyện ngắn của Ngô Tất Tố nhƣ: Tắt đèn, Lều chõng…Trong truyện ngắn của Nguyên Hồng nhƣ: Bỉ vỏ, Nhà bổ Hầu…Trong truyện ngắn của Tô Hoài nhƣ: Nhà nghèo, Bóng đè, Một buổi chiều… Tiến hành thống kê trong khoảng 80 Tác phẩm với khoảng 350 cuộc thoại. Phân loại hồi đáp hành vi hỏi trực tiếp trong giao tiếp vợ chồng theo từng phƣơng châm hội thoại của Grice. 5.2. Phương pháp phân tích Qua việc thống kê và phân loại chúng tôi đi sâu vào nghiên cứu, phân tích, lí giải và nhận xét về loại hồi đáp hành vi hỏi trực tiếp trong giao tiếp vợ chồng xem chúng đƣợc sử dụng nhƣ thế nào qua một số truyện ngắn tiêu biểu của các nhà văn Nam Cao, Ngô Tất Tố, Nguyên Hồng, Nguyễn Công Hoan, Tô Hoài, Kim Lân và hiệu quả của chúng trong quá trình sử dụng. Mặt khác, qua đấy chúng tôi đi phân tích hồi đáp hành vi hỏi trực tiếp trong giao tiếp vợ chồng theo các phƣơng châm hội thoại của Grice để thấy đƣợc sự thay đổi vô cùng linh hoạt trong việc sử dụng ngôn ngữ cũng nhƣ bản sắc riêng trong giao tiếp ngƣời Việt. 5.3. Phương pháp so sánh đối chiếu Trên cơ sở tìm hiểu, phân tích vấn đề hồi đáp hành vi hỏi trực tiếp tiếp trong giao tiếp vợ chồng qua truyện ngắn tiêu biểu của các nhà văn Nam 7 Cao, Ngô Tất Tố, Nguyên Hồng, Nguyễn Công Hoan, Tô Hoài, Kim Lân nhìn từ góc độ các phƣơng châm hội thoại của H.P.Grice. Chúng tôi đi vào so sánh đối chiếu để thấy đƣợc sự thay đổi linh hoạt của các phƣơng châm hội thoại đƣợc thể hiện trong một lĩnh vực giao tiếp cụ thể là giao tiếp vợ chồng. 6. Bố cục khóa luận - Lời cảm ơn - Lời cam đoan - Danh mục các kí tự viết tắt - Mục lục Mở đầu 1. Lý do chọn đề tài 2. Lịch sử vấn đề 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu của đề tài 4. Phạm vi và đối tƣợng nghiên cứu 5. Phƣơng pháp nghiên cứu 6. Bố cục khóa luận Nội dung Chƣơng 1: Cơ sở lý thuyết Chƣơng 2: Hồi đáp hành vi hỏi trực tiếp nhìn từ góc độ các phƣơng châm hội thoại của Grice. Kết luận Tài liệu tham khảo 8 NỘI DUNG Chƣơng 1. CƠ SỞ LÝ THUYẾT 1.1. Hoạt động giao tiếp và giao tiếp vợ chồng ngƣời Việt 1.1.1. Hoạt động giao tiếp Hoạt động giao tiếp là hoạt động mà ngƣời nói dùng ngôn ngữ để truyền đạt cho ngƣời nghe những hiểu biết, tình cảm, thái độ, tƣ tƣởng của mình về một thực tế khách quan nào đó để ngƣời nghe có hành động thực tế nhƣ ngƣời nói mong muốn. Hoạt động giao tiếp chỉ đƣợc thực hiện khi các nhân vật trực tiếp tham gia vào hoạt động trao đổi thông tin. Một hoạt động giao tiếp chỉ đúng khi có nhân vật giao tiếp bao gồm ngƣời nói và ngƣời nghe. Hoạt động giao tiếp đƣợc tiến hành trƣớc hết ngƣời nghe phải có hiểu biết, tƣ tƣởng, thái độ, tình cảm về hiện thực nhƣ ngƣời nói để từ đó ngƣời nghe có hành động, ý định với hiện thực nhƣ ngƣời nói mong muốn. Hoạt động giao tiếp là hoạt động diễn ra thƣờng xuyên và liên tục giữa ngƣời với ngƣời trong cộng đồng ngôn ngữ. Khi giao tiếp bằng ngôn ngữ thì ngƣời nói và ngƣời nghe có thể sử dụng nhiều yếu tố ngôn ngữ để thực hiện chức năng giao tiếp. 1.1.2. Giao tiếp vợ chồng người Việt Giao tiếp vợ chồng là hoạt động giao tiếp trong đó vai giao tiếp là vợ và chồng, sử dụng ngôn ngữ để trao đổi với nhau những thông tin, tình cảm, tƣ tƣởng, thái độ nhất định có liên quan đến cuộc sống gia đình của vợ và chồng. Giao tiếp vợ chồng là lĩnh vực giao tiếp ứng xử trong gia đình và là giao tiếp giữa những ngƣời khác giới. Khác với những hoạt động xã hội thông thƣờng nhƣ giao tiếp học đƣờng, giao tiếp thầy trò, giao tiếp mua bán…theo tác giả Nguyễn Văn Khang 9 trong Ứng xử ngôn ngữ trong giao tiếp gia đình ngƣời Việt [45], giao tiếp vợ chồng có những đặc điểm riêng. Cụ thể: Thứ nhất, đây là một hoạt động giao tiếp đƣợc thực hiện bởi những ngƣời khác giới, trong độ tuổi trƣởng thành. Giao tiếp vợ chồng còn là một hoạt động giao tiếp mà ở đó có đối tƣợng tham gia giao tiếp tƣơng đối đồng nhất về trình độ văn hóa, hiểu biết, vốn sống, nghề nghiệp…Trong giao tiếp vai của các thành viên tham gia giao tiếp luôn đƣợc khẳng định rõ ràng. Thứ hai, giao tiếp vợ chồng có không gian rộng, có nội dung giao tiếp đa dạng, phong phú theo những định hƣớng giao tiếp nhất định, cụ thể. Ở mỗi hoàn cảnh giao tiếp khác nhau thì lại có sự chuyển hóa nhất định, và có ảnh hƣởng tƣơng đối lớn đến quá trình diễn tiến các cuộc hội thoại trong giao tiếp vợ chồng. Chính vì vậy, ngƣời ta nhận thấy ở đây sự đa sắc thái trong việc sử dụng ngôn từ cũng nhƣ các nghi thức ứng xử. Thứ ba, mặc dù giao tiếp vợ chồng tồn tại ở thể động nhƣng lại lệ thuộc vào những qui tắc xã hội. Khác với những loại hình giao tiếp thông thƣờng, giao tiếp vợ chồng luôn đƣợc xác định trƣớc về các mặt cá nhân của những ngƣời tham gia giao tiếp nhƣ trật tự, tôn ti, quyền uy, vị thế…và chịu sự quy định của hang loạt các tác động xã hội khác nhƣ: tuổi tác, giới tính, nghề nghiệp, dân tộc…Chính vì thế mà giao tiếp vợ chồng khuôn mẫu trong cách ứng xử, xƣng hô, khuôn mẫu trong việc hình thành đặc điểm ngôn ngữ và nghi thức lời nói khác. Tóm lại, giao tiếp vợ chồng là hình thức giao tiếp vừa mang tính xã hội, vừa mang tính gia đình, vừa mang tính hiện đại vừa mang tính truyền thống. Có thể nói đây là loại hình giao tiếp tồn tại ở thể động với tất cả sự tinh tế, đa dạng của nó. Khiến cho giao tiếp vợ chồng rất linh hoạt và biến hóa không chỉ về hình thức mà còn cả về nội dung, trở thành một loại hình giao tiếp uyển chuyển, hấp dẫn. 10 1.2. Lý thuyết về hành vi ngôn ngữ. 1.2.1. Khái niệm hành vi ngôn ngữ. Hành vi ngôn ngữ là những phát ngôn mà khi ngƣời ta nói chúng ra thì đồng thời ngƣời ta thực hiện ngay cái việc đƣợc biểu thị trong phát ngôn [ 9, 88]. Theo Austin (1962) khi sử dụng ngôn ngữ để giao tiếp cũng đồng thời thực hiện 3 hành vi: hành vi tạo lời, hành vi mƣợn lời, hành vi ở lời. Trong đó, hành vi ở lời là một trong những phát hiện quan trọng cảu ngôn ngữ học nghiên cứu theo chức năng giao tiếp. 1.2.2. Hành vi ở lời. Hành vi ở lời là loại hành vi có ý định hay có đích, có quy ƣớc và có thể chế. Vì vậy có thể nói, nắm đƣợc ngôn ngữ không chỉ đơn thuần nắm đƣợc quy tắc vận hành của các đơn vị của ngôn ngữ (từ vựng, ngữ âm, ngữ nghĩa, ngữ pháp…) mà còn phải nắm đƣợc quy tắc điều khiển các hành vi ở lời trong ngôn ngữ đó. Khi tham gia giao tiếp ngôn ngữ, ngƣời giao tiếp có thể lựa chọn theo 2 cách đó là trực tiếp và gián tiếp. 1.2.2.1. Hành vi ở lời trực tiếp. Hành vi ngôn ngữ theo lối trực tiếp (đúng với đích mà hành vi đó hƣớng tới). Ví dụ: SP1- Mấy giờ rồi Hoa? SP2- 10 giờ rồi. Ngƣời nói (SP1) đã dùng hành vi ở lời trực tiếp là hỏi giờ 1.2.2.2. Hành vi ở lời gián tiếp. Hành vi ngôn ngữ theo lối gián tiếp (không đúng với đích mà hành vi đó hƣớng tới). Mối quan hệ giữa trực tiếp và gián tiếp đƣợc hiểu là: “Khi nào có một quan hệ trực tiếp giữa một cấu trúc và một chức năng thì chúng ta có một quan hệ trực tiếp” ; “Một hành vi ở lời được thực hiện gián tiếp thông qua sự thực hiện một hành vi ở lời khác sẽ được gọi là hành vi gián tiếp” [Searle, Gordon & Lakoff; dẫn theo 26, tr 30]. 11 1.2.3. Hành vi hỏi Theo quan điểm của Ngữ dụng học, hỏi là một động từ ngữ vi với hành động ngôn trung là hành động hỏi, hành vi hỏi có thể đƣợc thể hiện bằng các biểu thức ngôn ngữ có chứa động từ ngữ vi “hỏi” (biểu thức ngữ vi tƣờng minh) và biểu thức không chứa động từ ngữ vi “hỏi” (biểu thức ngữ vi nguyên cấp). Trong giao tiếp, hành vi hỏi xuất hiện với tần xuất nhiều nhất, mỗi hành vi hỏi lại mang những sắc thái khác nhau, cũng có thể là tích cực (hỏi để biết thông tin, hỏi để khen, hay là hỏi để tán dƣơng), ví dụ: Bác ăn nói lịch sự, văn minh, nền nã, bác có phải là giáo viên không ạ?. Hoặc cũng có khi là tiêu cực (hỏi không phải để khai thác thông tin mà chủ yếu hƣớng tới đích bác bỏ, chê bai, mỉa mai), ví dụ : Em gái miền núi à? (chê gái nhà quê). Nhƣ vậy, xét ở mặt “chính diện”, hỏi là để khai thác thông tin, đánh giá tốt với các mục đích khác nhau nhƣ hỏi thực lòng, hỏi nhằm khen, nịnh (hỏi khéo). Xét ở mặt “phản diện”, tức là, ẩn đằng sau bề mặt ngôn từ hỏi là hàm ý giễu cợt, mỉa mai, châm chọc (hỏi đểu). 1.2.3.1. Hành vi hỏi trực tiếp Hành vi hỏi trực tiếp xuất hiện nhiều nhất trong giao tiếp ngôn ngữ, là hành vi đƣợc sử dụng đúng với đích ở lời và bồn điều kiện sử dụng hành vi ngôn ngữ gồm: điều kiện nội dung mệnh đề, điều kiện chuẩn bị, điều kiện chân thành và điều kiện căn bản. Ví dụ: Cô cho hỏi đây có phải nhà Bà Hoa không cô? – Phải rồi chị ạ! (điều kiện nội dung mệnh đề SP1 đƣa ra nôi dung hỏi nhà, điều kiện chuẩn bị là SP1 biết SP2 có khả năng trả lời đƣợc, điều kiện chân thành là SP1 thực lòng muốn biết nhà và điều kiện căn bản là SP1 ràng buộc SP2 vào trách nhiệm trả lời Cao Xuân Hạo, hành vi hỏi trực tiếp là câu hỏi chính danh hay Nguyễn Đăng Sửu thì đó là câu hỏi đích thực. 12 1.2.3.2.Hành vi hỏi gián tiếp Theo cách hiểu của Đỗ Hữu Châu [9, 145] là hành vi không đƣợc sử dụng đúng với đích ở lời và bốn điều kiện sử dụng hành vi ngôn ngữ chân thực (vi phạm điều kiện chân thành). Nói cụ thể, đây là hành vi ngôn ngữ có hình thức của hành vi hỏi nhƣng lại hƣớng tới đích của một hành vi ngôn ngữ khác. Ví dụ, học sinh đi học muộn, cô giáo hỏi: - Em cho cô biết bây giờ là mấy giờ rồi? – Thƣa cô em bị hỏng xe đạp ạ! Hành vi hỏi gián tiếp còn đƣợc gọi là câu hỏi không chính danh (theo cách gọi của Cao Xuân Hạo, Nguyễn Thị Thìn) hay là câu hỏi không đích thực (theo cách gọi của Nguyễn Đăng Sửu). Bên cạnh đó, trong giao tiếp chúng ta còn gặp những cách hỏi vòng. Đây là cách sử dụng hành vi ngôn ngữ có đích hỏi nhƣng lại đƣợc biểu hiện dƣới dạng những hành vi ngôn ngữ không phải là hành vi hỏi. 1.3. Lí thuyết về hội thoại 1.3.1. Hội thoại là gì? Hội thoại một hoạt động thƣờng xuyên phổ biến giữa ngƣời với ngƣời trong xã hội và nó là hoạt động mà ngƣời nói dung ngôn ngữ để tƣơng tác nhằm trao đổi một vấn đề hoặc một thông tin nào đó tới ngƣời nghe. Theo GD.TS Đỗ Hữu Châu: “Hội thoại là hình thức giao tiếp thường xuyên, phổ biến của ngôn ngữ, nó cũng là hình thức cơ sở của mọi hoạt động ngôn ngữ khác”. [3, 201] 1.3.2. Các quy tắc của hội thoại Hội thoại là một hoạt động cơ bản của xã hội loài người, đây là một hoạt động có đích, có ba quy tắc quan trọng quyết định đến chất lượng (sự thành công hay thất bại) của một cuộc hội thoại đó là: 1. Quy tắc điều hành luân phiên lượt lời 2. Quy tắc điều hành nội dung của hội thoại 13 3. Quy tắc chi phối quan hệ liên cá nhân và phép lịch sự 1.3.3. Các phương châm hội thoại của Grice Các phƣơng châm hội thoại của Grice thuộc nguyên tắc cộng tác nằm trong quy tắc “điều hành nội dung hội thoại”. Trong hội thoại nguyên tắc cộng tác (Cooperative) là một nguyên tắc rất quan trọng và cốt yếu. Những phác thảo đầu tiên của nguyên tắc cộng tác đƣợc Grice nêu ra trong các bài giảng của mình ở trƣờng đại học Havard năm 1967. Đến năm 1975 nó đƣợc xuất bản trong một tác phẩm tuy ngắn nhƣng có tiếng vang rất sâu rộng trong thế giới ngôn ngữ học với nhan đề “logic và hội thoại” (logic and conversation). Từ năm 1978 đến 1981 Grice thuyết minh và bổ sung thêm nguyên tắc của mình trong một số bài báo. Nguyên tắc cộng tác hội thoại đƣợc Grice khái quát nhƣ sau: “Hãy làm cho phần đóng góp của anh, chị (vào cuộc hội thoại – HĐC) đúng như nó được đòi hỏi ở giai đoạn (của cuộc hội thoại – HĐC) mà nó xuất hiện phù hợp với đích hay phương hướng của cuộc hội thoại mà anh, chị đã chấp nhận tham gia vào”. [3,229] Nguyên tắc cộng tác này bao gồm bốn phạm trù mà Grice gọi là phạm trù lƣợng, phạm trù chất, phạm trù quan hệ, phạm trù cách thức. Và tƣơng ứng với nó là bốn phƣơng châm hội thoại: Phương châm về lượng Phương châm về chất Phương châm quan hệ phương châm cách thức Mỗi phƣơng châm lại bao gồm các tiểu phƣơng châm đƣợc Grice phát biểu nhƣ sau: 1.3.3.1. Phương châm về chất a. Đừng nói những điều mà anh tin rằng không đúng 14