Tài liệu Dự án agribiz nghiên cứu thực trạng kinh doanh nông nghiệp tại kon tum

TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ HUẾ KHOA KINH TẾ & PHÁT TRIỂN DỰ ÁN AGRIBIZ BÁO CÁO NGHIÊN CỨU TRƯỜNG HỢP Ở KON TUM VÙNG ĐỒI GÒ Nông hộ: Ông Trương Văn Thịnh Địa chỉ: Phường Ngô Mây, thị xã Kon Tum, tỉnh Kon Tum Ngày phỏng vấn: 03/04/2006; 04/04/2006 Người phỏng vấn và viết báo cáo: Trương Chí Hiếu MỤC LỤC I. PHÂN TÍCH SẢN XUẤT NÔNG HỘ..................................................................................2 1. Giới thiệu ..............................................................................................................................2 2. Nội dung................................................................................................................................2 2.1 Thông tin khái quát về nông hộ ....................................................................................2 2.1.1 Tình hình nhân khẩu và lao động.........................................................................2 2.1.2 Tình hình sản xuất của hộ ....................................................................................3 2.1.3 Điều kiện tự nhiên ảnh hưởng đến sản xuất của nông hộ ....................................4 2.1.4 Nguồn lực lao động của nông hộ .........................................................................5 2.1.5 Tư liệu sản xuất hiện có của nông hộ ..................................................................5 2.2 Hệ thống canh tác..........................................................................................................6 2.2.1 Đánh giá kết quả và hiệu quả hoạt động nuôi cá nước ngọt của nông hộ............6 2.2.2 Xác định thu nhập của nông hộ............................................................................8 2.3 Các giải pháp nâng cao hiệu quả sản xuất của nông hộ..............................................10 2.3.1 Dự kiến sản phẩm thay thế.................................................................................10 2.3.2 Xác định tính khả thi của phương án mới..........................................................10 II. PHÂN TÍCH CHUỖI CUNG THỊ TRƯỜNG CỦA SẢN PHẨM CÁ..............................10 1. Giới thiệu ............................................................................................................................10 2. Phương pháp nghiên cứu chuỗi cung..................................................................................11 3. Mô tả chuỗi cung sản phẩm cá............................................................................................11 4. Phân tích hoạt động chuỗi cung ..........................................................................................12 KIẾN NGHỊ ............................................................................................................................14 DANH SÁCH CÁC BẢNG BIỂU VÀ SƠ ĐỒ Sơ đồ 1. Lịch thời vụ hoạt động nuôi cá nước ngọt.................................................................... 3 Bảng 2. Giá trị tư liệu sản xuất của nông hộ............................................................................... 5 Bảng 3. Chi phí cho giống cá...................................................................................................... 6 Bảng 4. Tổng doanh thu bán cá .................................................................................................. 8 Bảng 5. Tổng hợp các nguồn thu của nông hộ năm 2005........................................................... 9 Bảng 6. Dòng tiền của hộ năm 2005......................................................................................... 10 Sơ đồ 2. Chuỗi cung sản phẩm cá............................................................................................. 11 1 I. PHÂN TÍCH SẢN XUẤT NÔNG HỘ 1. Giới thiệu Trong phạm vi báo cáo này, chúng tôi phân tích thực trạng sản xuất kinh doanh của nông hộ điển hình ở vùng Tây Nguyên. Hai lĩnh vực được quan tâm nghiên cứu là phân tích sản xuất cấp nông hộ và phân tích chuỗi thị trường một số sản phẩm chủ yếu của nông hộ. Mục tiêu của báo cáo là đánh giá thực trạng hệ thống sản xuất nông nghiệp của các hộ gia đình tại vùng Tây Nguyên nói chung và tỉnh Kon Tum nói riêng thông qua 1 hộ điển hình. Trong đó nhấn mạnh phân tích hiệu quả kinh tế của mô hình nuôi cá nước ngọt. Đây là một sản phẩm đang có xu hướng phát triển mạnh tại địa phương. Sau đó, mô tả và phân tích chuỗi cung của sản phẩm quan trọng này của nông hộ. Từ đó đề xuất các kiến nghị cần thiết để cải thiện tình hình kinh tế nông hộ tại vùng này. Phương pháp nghiên cứu điều tra phỏng vấn trực tiếp chủ hộ, phỏng vấn đầu mối tiêu thụ sản phẩm, nghiên cứu thị trường bán buôn và bán lẻ nông sản chủ yếu. Đồng thời tham khảo các tài liệu liên quan đến định mức kinh tế kỹ thuật của một số cây trồng và vật nuôi liên quan. Phương pháp chuyên gia cũng được áp dụng để kiểm tra lại thông tin phỏng vấn. Trong phân tích tình hình kinh tế hộ, các kỹ thuật phân tích ngân sách từng phần, phân tích lãi hỗn hợp, dòng tiền dựa trên các dòng thu chi của nông hộ được áp dụng để cho thấy tình hình tài chính chung của hộ hiện nay và hiệu quả của hoạt động sản xuất chính. Về phần tiêu thụ sản phẩm, phân tích chuỗi cung sẽ được thực hiện để xem xét dòng dịch chuyển của sản phẩm và người nông dân có thể cải thiện thu nhập của mình qua việc tham gia chuỗi cung như thế nào. 2. Nội dung 2.1 Thông tin khái quát về nông hộ 2.1.1 Tình hình nhân khẩu và lao động Hiện nay nghề nghiệp chính của ông Thịnh (chủ hộ) là nông dân. Năm nay ông Thịnh 53 tuổi. Trước đây ông đã tốt nghiệp trường Trung cấp Sư phạm Quy Nhơn và là giáo viên tiểu học nhưng do đời sống khó khăn nên đã xin nghỉ việc từ nhiều năm trước. Tuy nhiên, ông vẫn tham gia trong công tác của chính quyền địa phương với chức danh là chủ tịch Hội Nông dân phường Ngô Mây, thị xã Kon Tum. Tổng số khẩu: 6 người (gồm 2 vợ chồng và 4 người con - 2 trai 2 gái), trong đó tất cả đều trong độ tuổi lao động. Tuy nhiên, trên thực tế chỉ có 3 người tham gia lao động còn những đối tượng khác đang học ở xa hay bận công tác xã hội. Các thành viên trong hộ như sau: + Vợ: Nguyễn Thị Minh Tuệ, 50 tuổi, trình độ là Trung cấp Sư phạm Quy Nhơn. Công việc chính của cô là làm việc nhà tham gia phụ thêm một vài hoạt động sản xuất như chăn nuôi heo, gà và nuôi cá. + Con trai đầu: Trương Minh Tuyên, 30 tuổi, trình độ là Trung cấp Chính trị, giáo viên trường THCS Ngô Mây, anh thường xuyên tham gia vào các hoạt động kinh tế của gia đình + Con gái thứ 2: Trương Minh Giao, 27 tuổi, trình độ là Đại học Sư phạm. Tuy nhiên chị rất ít khi tham gia trong các hoạt động kinh tế của gia đình do quá bận rộn công tác xã hội. + Con trai thứ 3: Trương Minh Đạt, 21 tuổi, học năm thứ 3 Đại học Bách khoa, anh không thể tham gia lao động trong gia đình do điều kiện học ở xa. + Con gái thứ 4: Trương Minh Duyên, 17 tuổi, học lớp 12 tại thị xã Kon Tum, chị không tham gia trong hoạt động kinh tế của gai đình do quá bận việc học. 2 Ông Thịnh vốn là người ở tỉnh Bình Định. Sau khi tốt nghiệp Trung cấp Sư phạm Quy Nhơn ông được điều lên dạy học ở Kon Tum. Sau đó, ông lập gia đình và quyết định ở lại đây. Thời gian gia đình ông sinh sống ở đây là 31 năm. 2.1.2 Tình hình sản xuất của hộ Hoạt động tạo thu nhập của nông hộ: + Cà phê: diện tích trồng là 2 ha, gia đình sản xuất cà phê từ năm 2004, đến nay vườn cà phê chưa có thu nhập; + Cây ăn trái: diện tích 1 ha, loại cây trồng là cam và chanh, ông bắt đầu trồng vào năm 2002, vườn cây ăn trái cũng chưa có thu nhập; + Ao cá: 5000 m2, gia đình ông Thịnh bắt đầu nuôi cá nước ngọt từ năm 1995, đến nay ao cá vẫn cho thu nhập ổn định. Hiện nay, loại cá được ông thả hàng năm là rô phi đơn tính, rô phi Đài Loan, trắm và cá chép. (Đây sẽ là hoạt động được tập trung phân tích vì nó đại diện cho một hoạt động kinh tế đang bắt đầu có xu hướng phát triển mạnh ở tỉnh Kon Tum). Ngoài ra, quy mô nuôi cá nước ngọt của ông Thịnh là một ví dụ điển hình cho quy mô của các nông hộ hiện nay đang nuôi cá tại tỉnh Kon Tum (trừ các trang trại lớn). + Đại lý thức ăn gia súc: ông Thịnh bắt đầu làm đại lý thức ăn gia súc vào năm 1999, tuy nhiên đây chỉ là một đại lý nhỏ. + Xay xát lúa gạo: Dịch vụ xay xát lúa gạo được bắt đầu vào năm 2000 + Chăn nuôi: Gia đình ông Thinh có nuôi 60 con heo và khoảng hơn 100 con gà. Đây là hoạt động kinh tế chính của gia đình ông. Hoạt động chăn nuôi được bắt đầu vào năm 1996. + Ngoài ra: Gia đình ông Thịnh còn có một khoản thu nhập cố định từ lương của các thành viên trong hộ. Khoản thu nhập từ tất cả các thành viên trong hộ là khoảng 2,5 triệu đồng/tháng. Qua các hoạt động sản xuất có thể thấy gia đình ông Thịnh có các hoạt động khá đa dạng từ nông nghiệp đến phi nông nghiệp và kinh doanh. Điều này cũng chứng tỏ một khả năng sản xuất kinh doanh và một mức thu nhập tương đối tốt của hộ. Phần lớn các hoạt động của gia đình ông Thịnh diễn ra quanh năm như các hoạt động chăm sóc vườn cà phê, vườn cây ăn trái, nuôi heo, nuôi gà, đại lý thức ăn gia súc và xay xát gạo. Chỉ còn một hoạt động sản xuất có thể mang tính mùa vụ cao đó là nuôi cá nước ngọt. Sơ đồ 1. Lịch thời vụ hoạt động nuôi cá nước ngọt 12 1 2 3 4 5 6 7 8 Sản phẩm 9 Rô đơn tính Rô Đài Loan Trắm Chép Lưu ý: Những mũi tên thể hiện thời gian thu hoạch của các loại sản phẩm 10 11 Với hoạt động nuôi cá nước ngọt, ông Thịnh thường thả cả 4 loại cá trên vào tháng 4 hàng năm. Đến tháng 10 ông thu hoạch cá rô phi đơn tính, đến tháng 11 ông thu hoạch đợt 1 các loại cá rô Đài Loan, trắm, chép và thu hoạch đợt 2 (cuối cùng) đối với các loại cá này vào tháng 2-3 năm sau. Với các hoạt động kinh tế trên, có thể thấy gia đình ông Thịnh hầu như luôn có các hoạt động sản xuất kinh doanh quanh năm, do đó, thời gian nông nhàn hay thất nghiệp vô hình là không có. Mặt khác, với các hoạt dộng sản xuất kinh doanh này, hộ gia đình ông có thể có thu nhập tại khá nhiều thời điểm trong năm, điều này đã giúp cải thiện dòng tiền mặt hàng tháng của hộ. 3 Xuất phát từ một người dân di cư từ tỉnh Bình Định lên, sau đó làm giáo viên tiểu học trong một thời gian dài, điều kiện sinh sống của gia đình trước năm 1996 rất khó khăn. Quyết đinh xin ra khỏi truờng để tiến hành sản xuất kinh doanh độc lập vào năm 1996 là một bước ngoặt trong đời sống của gia đình. Đến nay gia đình ông đã có một cuộc sống tương đối ổn định. Điều này thể hiện sự chịu khó vươn lên của gia đình ông. Hiện nay, mục tiêu dài hạn quan trọng nhất của hộ gia đình là hướng đến việc tích luỹ thu nhập đủ giúp 2 người con sau học hết đại học và kiếm được việc làm tại các thành phố lớn. Ngoài ra, cố gắng để 2 ông bà có một khoản tiền để nghỉ ngơi lúc tuổi già. Mục tiêu làm giàu không phải là mục tiêu quan trọng đối với hộ gia đình ông Thịnh. 2.1.3 Điều kiện tự nhiên ảnh hưởng đến sản xuất của nông hộ * Thời tiết, khí hậu, chất lượng đất Địa phương có 2 mùa là mùa khô và mùa mưa. Mùa khô từ tháng 11 đến tháng 4; mùa mưa từ tháng 5 đến tháng 10. Hầu như ngày nào cũng có mưa vào mùa mưa. Điều kiện thời tiết này thuận lợi cho các cây trồng cà phê, cam, chanh. Tình trạng mưa quá nhiều hay khô hạn quá làm cháy cà phê thỉnh thoảng xảy ra nhưng không nhiều. Chất đất tại địa phương là đất cát đen có độ phì không cao. Chất lượng đất kém hơn đất đỏ bazan, tuy nhiên theo đánh giá của ông Thịnh là chất lượng đất không quá xấu. Đối với hoạt động nuôi cá nước ngọt ở đây khá thích hợp vì gần đó có thuỷ điện Đakuy 4 khá lớn, hệ thống ao hồ nhiều, nhiệt độ vừa phải không cao hoặc thấp quá. Ở địa bàn miền núi tình hình bão lụt là không có nhưng thỉnh thoảng vẫn xảy ra hiện tượng nước tràn bờ ao do thuỷ điện xả nước hay mưa lớn từ đầu nguồn gây ra những thiệt hại nhỏ cho người nuôi nhưng tình trạng này cũng ít khi gặp. Hệ thống cơ sở hạ tầng ở đây rất tốt vì nó thuộc một 1 đơn vị hành chính của thị xã Kon Tum (phường Ngô Mây) và được đặt ở vị trí tương đối gần với trung tâm thị xã. Việc đi lại rất thuận lợi, đường giao thông chủ yếu là đường nhựa và đường cấp phối. Hệ thống điện, điện thoại, truyền hình có đầy đủ. * Sử dụng đất Bảng 1. Tình hình sử dụng đất nông hộ Chỉ tiêu 1. Đất trồng cây lâu năm - Cà phê - Cam, chanh 2. Đất vườn và nhà (bao gồm cả diện tích chuồng heo, gà, máy xay xát, đại lý thức ăn gia súc) 3. Ao 4. Tổng diện tích DT (sào) Nguồn Tỷ lệ (%) 40 20 1,2 Thẻ đỏ nt nt 56,18 28,09 1,68 10 71,2 nt 14,04 100 Nguồn: Số liệu điều tra năm 2006 của tác giả Thông qua tình hình sử dụng đất của hộ cho thấy phần diện tích lớn nhất là dành cho việc trồng cà phê và cây ăn trái. Tuy nhiên, phần diện tích lớn này chưa đem lại thu nhập cho gia đình ông Thịnh nên không thể xác định đây là hoạt động sản xuất chính trong hiện tại. Trong các hoạt động kinh tế còn lại, nuôi cá nước ngọt có thể nói là hoạt động lâu năm nhất. Hiện nay, tất cả đất đai của gia đình đã được cấp thẻ đỏ. Điều này tạo sự yên tâm trong sản xuất và động lực đối với đầu tư cho nông nghiệp. Cho đến nay, gia đình chưa gặp phải tình trạng tranh chấp về đất đai với bất kỳ hộ nào khác xung quanh. 4 2.1.4 Nguồn lực lao động của nông hộ * Số lượng lao động Số lao động thường xuyên trong gia đình: 3 người, bao gồm vợ chồng ông Thịnh và người con trai đầu. Do hoạt động sản xuất nông nghiệp của gia đình ông Thịnh không nhiều và rải ra suốt quanh năm cho nên, gia đình ông không thuê lao động thời vụ mà chỉ thuê 2 lao động thường xuyên để làm việc trong dịch vụ xay xát gạo vào kinh doanh thức ăn gia súc và đôi lúc phụ thêm các hoạt động sản xuất nông nghiệp như chăm sóc cà phê, vườn cây ăn trái, thu hoạch cá…. Hai lao động này làm việc quanh năm với tiền công là 800.000900.000 đồng/người/tháng. * Chất lượng lao động Trong gia đình có 3 lao động chính, trong đó vọ chồng ông Thịnh là người lao động thường xuyên nhất. Tuy hai vợ chồng vốn là giáo viên, nhưng họ đã chuyển sang làm nghề nông từ nhiều năm trước (1995) cho nên đến nay có thể nói là họ đã rất quen thuộc với các kỹ thuật lao động . Ngoài ra, do trình độ văn hoá tốt nên hai vợ chông ông Thịnh đã tiếp thu rất tốt các kiến thức về sản xuất nông nghiệp chuyển giao trong các lớp tập huấn thực hiện bởi tổ chức khuyến nông tỉnh. Đặc biệt là đối với hoạt động chăn nuôi cá, ông Thịnh tự đánh giá là người rất am hiểu các kỹ thuật trong nghề và cho đến nay hoạt động nuôi cá của ông chưa bao giờ bị lỗ do sản lượng giảm. 2.1.5 Tư liệu sản xuất hiện có của nông hộ * Giá trị tư liệu sản xuất Đối với những nông hộ có quy mô sản xuất hàng hoá cao, các tư liệu sản xuất có vai trò rất quan trọng đối với kết quả sản xuất. Gia đình ông Thịnh đã có khá nhiều các loại tư liệu sản xuất với giá trị cao để phục vụ cho các hoạt động sản xuất đa dạng. Điều này thể hiện trình độ sản xuất khá cao của nông hộ Bảng 2. Giá trị tư liệu sản xuất của nông hộ ĐVT Loại TLLĐ Số Giá trị lượng Thời gian sử Thời gian đã Giá trị hiện còn dụng (năm) sử dụng (năm) (1000đ) 1. Máy cày tay cái 01 22.000 12 6 11.000 2. Máy xay xát cái 02 40.000 10 2 32.000 3. Chuồng heo cái 01 20.000 15 5 13.000 4. Nhà kho cái 01 10.000 10 4 6.000 5. Lơn nái con 08 40.000 10 ??? 28.000 6. Kiến thiết cơ bản lô cà phê ha 2 36.000 50 2 34.000 7. Kiến thiết cơ bản vườn cây ha 1 20.000 30 4 17.000 Tổng 188.000 142.000 Nguồn: Số liệu điều tra năm 2006 của tác giả * Vốn vay Tuy có mức đầu tư sản xuất khá cao nhưng cho đến nay ông Thịnh thường không vay vốn từ bên ngoài cho sản xuất vì các hoạt động đầu tư đều diễn ra trong quá khứ khá lâu và hiện nay ông đã trả xong cá khoản nợ cũ. Mặt khác các hoạt động sản xuất của ông 5 đều đã tạo thu nhập tốt. Theo ông Thịnh hiện nay việc tiếp cận tín dụng tại địa phương không gặp vấn đề gì. Tuy nhiên, ông không vay chỉ vì ông không có nhu cầu mở rộng sản xuất. 2.2 Hệ thống canh tác Hộ gia đình ông Thịnh không có các hoạt động sản xuất tự cung tự cấp và khá đa dạng kết hợp cả nông nghiệp và phi nông nghiệp như đã trình bày ở trên. Trong đó nuôi cá nước ngọt không phải là hoạt động kinh tế nông nghiệp chính nhưng nó là hoạt động ổn định nhất và nó đại diện cho một hoạt động kinh tế mới đang nổi lên tại huyện Đak Ha, tỉnh Kon Tum đó là nuôi cá nước ngọt. 2.2.1 Đánh giá kết quả và hiệu quả hoạt động nuôi cá nước ngọt của nông hộ Hoạt động nuôi cá nước ngọt là một hoạt động sản xuất có chu kỳ ngắn, trong vòng 1 năm kể từ khi thả cá đến khi thu hoạch. Do đó, trong tính toán hiệu quả sản xuất chỉ một phương pháp được áp dụng đó là phân tích ngân sách từng phần và sau đó một số phân tích nhạy cảm sẽ được áp dụng để thấy sự biến động của hiệu quả sản xuất khi các yếu tố đầu vào và đầu ra biến đổi. a. Chi phí hoạt động sản xuất • Chi phí cố định của hoạt động sản xuất bao gồm chi phí khấu hao kiến thiết cơ bản và chi phí khấu hao của một số dụng cụ sản xuất bao gồm: 1 lưới kéo giá trị 400.000 đồng sử dụng trong 4 năm, 2 giai giá trị 300.000 sử dụng trong 3 năm Chi phí kiến thiết cơ bản của ao cá: - Đào ao (thuê máy và nhân công): 7.000.000 đồng - Kè bờ tường: bao gồm 8.000.000 đồng mua gạch và 2.000.000 đồng cho chi phí công xây dựng, tất cả là 10.000.000 đồng. Như vậy tổng chi phí kiến thiết cơ bản là: 17.000.000 đồng. Thời gian sử dụng của ao cá là rất khó có thể xác định. Theo ước tính của ông Thịnh, thời gian này có thể là 40-50 năm. Như vậy, tiền khấu hao hàng năm của kiến thiết cơ bản ao cá là: 17.000.000 đồng/ 45 năm = 378.000 đồng/năm. Chi phí khấu hao của các dụng cụ (bao gồm lưới kéo và 02 giai) là: 100.000 + 100.000 = 200.000 đồng Tổng chi phí cố định là: 578.000 đồng/năm • Chi phí sản xuất cá: - Giống: Ông Thịnh được cung cấp giống tận nhà thông qua một đại lý ở thị xã Kon Tum. Chi phí cho giống cá thể được thể hiện ở bảng tính ở trang sau. Tổng chi phí cho giống cá của gia đình là: 1.850.000 đồng/năm Bảng 3. Chi phí cho giống cá Số lượng Đơn giá Thành tiền Loại cá (con) (1000đ/ con) (1000đ) Rô phi đơn tính 2000 0,3 600 Rô phi Đài Loan 1000 0,3 300 Trắm 1000 0,8 800 Chép 500 0,3 150 Tổng chi phí 1.850 Nguồn: Số liệu điều tra năm 2006 6 - Xử lý ao: bao gồm các khoản chi cho phân, vôi, nạo vét bùn và diệt tạp. Việc xử lý ao được tiến hành 1 lần/năm. Giá trị các khoản chi như sau: phân là 300.000 đồng, vôi là 250.000 đồng, nạo vét bùn và diệt tạp thường sử dụng 2 lao động gia đình và số tiền công quy đổi theo mức tiền công thông thường của địa phương (30.000 đồng/ công) là 360.000 đồng. Tổng chi phí xử lý ao là 910.000 đồng/năm - Thức ăn: Làm thức ăn cho cá có các loại sau: cỏ, cám viên (gạo, bột mỳ) và phân chuồng. Mức cho ăn như sau: Cỏ: 20 kg/ngày * 30 ngày/tháng * 10 tháng, tương đương với lượng giá trị là 1,2 triệu đồng/năm Cám viên: 5 kg/ngày * 30 ngày/tháng * 10 tháng, tương đương với lượng giá trị là 3 triệu đồng /năm Phân chuồng (tận dụng từ nước rửa chuồng heo) có giá trị quy đổi là 500.000 đồng/năm Tổng chi phí thức ăn là: 4.700.000 đồng/năm - Thuốc: Không phát sinh chi phí - Thú y: Ông Thịnh thường tự giải quyết các vấn đề về bệnh cá vì ông đã có nhiều kinh nghiệm, mặt khác môi trường nước ở đây sạch ít bị ô nhiễm như các địa phương khác vì nước luân chuyển liên tục. Tuy nhiên, nếu quy đổi ra giá trị tiền thì nó tương đương với 100.000 đồng/năm. - Ngoài ra, trong sản xuất ông Thịnh còn có một chi phí về chài và vật dụng khác với tổng chi phí là 350.000 đồng. - Thu hoạch: Việc thu hoạch được các đối tượng thu mua tiến hành, và gia đình ông chỉ đóng vai trò quan sát việc thu hoạch, cho nên nó không phát sinh chi phí. Bảng 4. Tổng hợp chí sản xuất cá hàng năm ĐVT: 1000 đồng Khoản mục Tổng số tiền Ghi chú 1. Giống 1.850 2. Xử lý ao 910 Trong đó: Phân 300 Vôi 250 Nạo vét bùn và diệt tạp 360 3. Thức ăn 4.700 4. Thú y 100 5. Vật dụng nhỏ 350 6. Tổng chi phí sản xuất biến đổi 7.935 Nguồn: Điều tra thực tế năm 2006 Như vậy, tổng chi phí sản xuất hàng năm của ông Thịnh (bao gồm cả chi phí sản xuất biến đổi lẫn chi phí cố định tức là chi phí khấu hao ở trên) cho hoạt động nuôi cá nước ngọt là: 578.000 + 7.935.000 = 8.513.000 đồng b. Doanh thu và hiệu quả sản xuất • Doanh thu Gia đình ông Thịnh bán cá ngay tại ao, hai đợt vào mỗi năm như đã đề cập đến ở phần lịch thời vụ. Tổng doanh thu bán cá của gia đình ông được thể hiện ở bảng dưới: 7 Loại cá Bảng 4. Tổng doanh thu bán cá Năng suất Sản lượng Giá (kg/sào) (kg) (1000đ/kg) 92 460 16 28 140 15 100 500 16 30 150 18 Doanh thu (1000 đ) 7.360 2.100 8.000 2.700 20.160 Rô phi đơn tính Rô phi Đài Loan Trắm Chép Tổng cộng Nguồn: Số liệu điều tra năm 2006 Chú ý: Một sào tại Tây Nguyên tương đương với 1000 m2 Tỷ lệ sống (%) 80% 70% 40% 60% • Hiệu quả sản xuất: Tổng lợi nhuận của hoạt động nuôi cá: 20.160.000 – 8.513.000 = 11.647.000 đồng Để nhìn nhận rõ hơn hiệu quả sản xuất của hoạt động nuôi cá nước ngọt, các chỉ tiêu về giá hoà vốn và sản lượng hoà vốn cần được tính toán. Tuy nhiên, do ông Thịnh nuôi 4 loại các khác nhau. Do đó, để thuận lợi cho việc tính toán giá và sản lượng hoà vốn, 4 loại cá khác nhau này được coi như là một và khi đó tổng sản lượng là 1250 kg cá và giá trung bình là 16.128 đồng /kg cá (đuợc tính theo công thức bình quân gia quyền của các loại giá). Khi đó: - Giá hoà vốn là: 6.550 đồng/kg cá - Sản lượng hoà vốn là: 507,7 kg Qua phân tích giá và sản lượng hoà vốn, có thể thấy hoạt động sản xuất nuôi cá nước ngọt của gia đình ông Thịnh là khá an toàn và có thể là một phương hướng phát triển sản xuất tốt của các hộ khác trong vùng. Tuy nhiên, hiện nay với tốc độ đang tăng lên của nguồn cung các tại đây, có thể trong tương lai giá cả sẽ giảm và ảnh hưởng đến hiệu quả sản xuất nhưng điều đó đòi hỏi một thời gian rất lâu nữa. Với địa hình miền núi và tình hình khô hạn xảy ra khá thường xuyên, điều kiện chung của cả vùng Tây Nguyên là không thích hợp với thuỷ sản, nhưng riêng địa bàn huyện Đak Hà lại có nhiều ao hồ và gần thuỷ điện cho nên có thể nói đây là một lợi thế trong phát triển kinh tế của địa phương. Hiện này Phòng Thuỷ sản mới được thành lập tại Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn Kon Tum. Điều đó chứng tỏ sự quan tâm bước đầu của chính quyền địa phương tới sự phát triển của ngành thuỷ sản. 2.2.2 Xác định thu nhập của nông hộ Các hoạt động tạo ra thu nhập cho nông hộ là từ các nguồn: (1) Đại lý thức ăn gia súc; (2) xay xát lúa gạo; (3) chăn nuôi heo và gà; (4) ao cá và tiền lương của các thành viên trong hộ. Tổng doanh thu của hộ gia đình vào năm 2005 là 160.160.000 đồng, tổng mức chi phí cho hoạt động sản xuất là 70.101.000 đồng và tổng mức chi cho sinh hoạt gia đình là 50.400.000 đồng/năm. Như vậy tổng số thu nhập của hộ là 39.659.000 đồng trong năm 2005. Đây là một mức thu nhập khá cao so với mức bình quân chung của các nông hộ của Việt Nam, tuy nhiên nó chỉ ở mức trung bình khá so với các hộ khác ở xung quanh. (Lưu ý: Tỷ lệ nghèo đói cao tại vùng Tây Nguyên tập trung chủ yếu vào các đôi tượng người dân tộc). Những mức thu nhập cao tương tự như thế này thường chỉ xuất hiện tại các vùng có tính chất sản xuất hàng hoá và chuyên canh cây công nghiệp như ở Tây Nguyên. Những vùng sản xuất thuần nông khác rất khó có điều kiện để làm ra một mức thu nhập lớn như vậy. 8 Bảng 5. Tổng hợp các nguồn thu của nông hộ năm 2005 ĐVT: 1000 đồng Thu nhập Tổng thu / Ngành sản xuất Tổng thu Chi phí Tổng chi hỗn hợp 1. Đại lý thức ăn gia súc 36.000 24.000 12.000 1,46 2. Xay xát lúa gạo 18.000 10.500 7.500 1,62 3. Chăn nuôi heo + gà 56.000 28.000 28.000 2 4. Ao cá 20.160 7.601 12.559 2,65 6. Tiền lương 30.000 30.000 0 Tổng thu nhập 160.160 70.101 90.059 Nguồn: - Số liệu điều tra năm 2006 - Tính toán của tác giả Lưu ý: - Những khoản chi phí cho sản xuất (chi phí trực tiếp) và thu nhập trên đều là các khoản chi phí và thu nhập bằng tiền mặt hàng năm của hộ gia đình. - Có thể tồn tại một khoản thu từ lãi suất của các khỏan tiền mà gia đình gửi vào ngân hàng trong năm 2004. Tuy nhiên để thuận lợi hơn cho tính tóan khoản này không được tính đến trong dòng thu tiền mặt của hộ ở trên. Trong cơ cấu thu nhập của hộ, có thể thấy thu nhập của đem lại từ rất nhiều nguồn khác nhau. Trong đó, hoạt động chăn nuôi lợn và gà và thu nhập từ tiền lương là hai nguồn thu chủ yếu. Hoạt động chăn nuôi có điều kiện phát triển dễ dàng vì gia đình ông Thịnh vừa làm đại lý thức ăn gia súc vừa làm xay xát gạo nên nguồn thức ăn cho heo và gà luôn đầy đủ. Ao cá là hoạt động kinh tế sớm nhất của hộ nhưng hiện nay đang đem lại nguồn thu không phải là lớn nhất. Tuy nhiên nếu so sánh hiệu quả trên một đồng chi phí thì hoạt động nuôi các vẫn là hoạt động có mức hiệu quả cao nhất. . Để xem xét kỹ hơn dòng tiền (cash flow) của hộ, chúng tôi đã phân tích các khoản thu chi tiền mặt của hộ phân bố theo các tháng trong năm 2005 qua bảng 6. Trong phân tích dòng tiền chúng tôi giả định là số tiền luỹ kế chuyền từ năm 2004 của hộ gia đình sang năm 2005 là bằng 0. Tuy nhiên trong thực tế số tiền luỹ kế này có thể là khác không. Qua phân tích dòng tiền có thể thấy hộ gia đình ông Thịnh có thu nhập quanh năm do có các nguồn thu nhập từ lương, đại lý thức ăn gia súc, xay xát gạo và chăn nuôi heo và gà luôn ổn định. Nhìn chung là gia đình ông Thịnh có thu nhập khá cao và không gặp khó khăn gì nhiều về phương diện dòng tiền. Một đặc điểm khác của dòng tiền thể hiện người chủ phản ứng rất tích cực đối với tình hình tài chính là rất ít khi ông để tiền nhàn rỗi trong nhà nhiều mà liên tục gửi vào ngân hàng. Điều đó cũng có thể cho biết khả năng tiếp cận đến dịch vụ ngân hàng của hộ gia đình là rất tốt. 9 Bảng 6. Dòng tiền của hộ năm 2005. (ĐVT: 1000đ) Tháng Dòng thu Dòng chi cho sx Dòng chi cho td Tổng chi Gửi NH 12.048 1 11.667 5.841 6.207 2 11.667 5.841 5.207 11.048 238 3 11.667 5.841 3.207 9.048 2.857 4 13.467 5.841 3.207 9.048 5 11.667 5.841 3.207 9.048 1.895 6 11.667 5.841 4.207 10.048 3.514 7 11.667 5.841 3.207 9.048 6.133 8 11.667 5.841 4.207 10.048 9 11.667 5.841 4.207 10.048 10 19.027 5.841 4.207 10.048 10.000 13.350 11 22.667 5.841 4.207 10.048 12.000 15.969 12 11.667 5.841 5.207 11.048 Tổng cộng 160.164 70.092 50.484 120.576 8.000 5.000 Lũy kế -381 7.276 7.752 4.371 4.588 Nguồn: - Kết quả điều tra năm 2006 - Tính toán của tác giả với giả định tiền lũy kế chuyển từ năm 2004 sang năm 2005 là bằng 0. - Giả định dòng chi 2.3 Các giải pháp nâng cao hiệu quả sản xuất của nông hộ 2.3.1 Dự kiến sản phẩm thay thế Như phần trên đã chỉ rõ, gia đình ông Thịnh đang có một khoản thu hập tương đối tốt từ hoạt động sản xuất nông nghiệp. Ông Thịnh đã nhận ra tính hiệu quả của hoạt động nuôi cá và ông có ý định mở rộng quy mô sản xuất, tuy nhiên hiện nay giá đất đang quá cao (đặc biệt là chỗ gia đình ông ở là thuộc thị xã Kon Tum) cho nên khó có thể mở rộng được. Mặt khác, bản thân người chủ hộ không đặt nặng vấn đề tạo thêm nhiều thu nhập cho nên có thể nói xu hướng mở rộng sản xuất của hộ gia đình là không rõ ràng và chắc chắn. Có thể nói trong tương lai, ông Thịnh vẫn giữ cơ cấu sản xuất kết hợp cả dịch vụ phi nông nghiệp và sản xuất nông nghiệp như hiện nay. Một hướng phát triển được ông Thịnh ưa thích đó là kinh doanh thêm dịch vụ câu cá phục vụ các đối tượng tiêu dùng ở thị xã Kon Tum ra. Tuy nhiên việc này đòi hỏi đầu tư thêm nhiều vốn để chỉnh trang lại hồ, xây dựng các chòi câu... trong khi doanh thu đem lại là chưa rõ ràng nên ông Thịnh vẫn chưa có quyết định chắc chắn. 2.3.2 Xác định tính khả thi của phương án mới Phương án sản xuất mới của ông Thịnh là một dự án đầu tư quy mô lớn đối với một nông hộ. Một vấn đề rất khó khăn trong việc xác định tính khả thi của phương án mới đó là dự báo lượng cầu về dịch vụ câu cá giải trí này ở Kon Tum. Hiện nay, đã có một vài hộ tiến hành hoạt động dịch vụ này và trong đó có hộ lãi cũng như hộ bị lỗ (theo nhận xét của ông Thịnh). Do đó, việc xác định tính khả thi của phương án mới còn đòi hỏi phải biết được sự khác biệt giữa sản phẩm dịch vụ của ông Thịnh và các sản phẩm tương tự trong vùng. II. PHÂN TÍCH CHUỖI CUNG THỊ TRƯỜNG CỦA SẢN PHẨM CÁ 1. Giới thiệu - Lý do tiến hành phân tích chuỗi cung: Sản phẩm cá nước ngọt đang có xu hướng phát triển mạnh tại vùng này. Tuy nhiên, đây là một thị trường mới nên có thể xảy ra một số vấn đề gay bất lợi cho người dân. 10 - Mục đích phân tích chuỗi cung: xác định các tính chất của chuỗi cung, các khó khăn trong chuỗi và ảnh hưởng của chúng đến tình hình sản xuất của người nông dân. 2. Phương pháp nghiên cứu chuỗi cung - Sản phẩm được chọn để phân tích chuỗi cung là các loại các nước ngọt được nuôi phổ biến ở đây là rô phi đơn tính, rô phi Đài Loan, trắm và cá chép. - Chuỗi được phân tích là từ người nông dân đến người tiêu dùng cuối cùng. Tuy nhiên do hạn chế của điều tra, thông tin chi tiết chỉ có ở các cấp từ người nông dân đến các người thu gom tại địa phương. - Người được phỏng vấn: + Ông Thịnh (người sản xuất) cung cấp thông tin chính về chuỗi cung về sản phẩm của gia đình anh + Anh Tá (người thu gom lớn tại thị trấn Dak Ha) bổ sung thông tin về hoạt động của các đối tượng khác tham gia và chuỗi cung. 3. Mô tả chuỗi cung sản phẩm cá Sơ đồ 2. Chuỗi cung sản phẩm cá Các chợ ở tỉnh Kon Tum Các chợ tỉnh Đắklắc Người thu gom khác Các chợ ở Gia Lai Người thu gom khác Anh Tá Người nuôi cá Các đại lý bán các giống tại địa phương Anh Tá (người trung gian lớn nhất trong vùng) Đầu mỗi cung cấp giống ở Đồng Tháp 11 Đầu mỗi cung cấp giống ở Cần Thơ Chuỗi cung của sản phẩm cá nước ngọt tại Kon Tum là khá dài. Hiện nay, hầu hết các đại lý bán cá giống tại tỉnh này chưa thể cho cá đẻ, nên phần lớn cá giống được nhập về từ các đầu mối ở các tỉnh miền Tây Nam bộ như Cần Thơ, Đồng Tháp. Để vươn tới thị trường cung cấp cá giống ở xa đòi hỏi các đại lý bán cá giống phải có một lượng vốn lớn, kinh nghiệm buôn bán hàng thuỷ sản tốt và rất nhiều mối quan hệ. Tại huyện Đak Hà, một đại lý đang thực hiện việc này và chi phối hoạt động của tất cả các địa lý bán cá giống còn lại. Đó là đại lý của anh Tá. Sau khi nhập cá giống về, anh Tá thường nuôi cho đến khi đến khi đạt loại cá hương. Cá hương được chuyển một phần cho các đại lý bán cá giống, từ đó những người này bán tiếp cho người nuôi cá, hoặc anh Tá chuyển trực tiếp đến với người dân. Đối với người nuôi cá cũng ra làm hai loại cá những hộ chỉ chuyên nuôi từ cá hương lên cá quẹt ga hay những người nuôi từ các hương, cá quẹt ga lên cá thịt. Sau khi người nuôi cá đã có cá thịt để đưa ra thị trường, các đối tượng trung gian (trong đó có nhiều người chính là các đại lý bán cá giống) sẽ thu mua tại ao và đưa đi đến rất nhiều thị trường trong tỉnh cũng như ngoài tỉnh. Những người nuôi các thường có thói quen xác định một người cung cấp cá giống ổn định cho mình chứ không thường xuyên thay đổi. Theo lời ông Thịnh, chênh lệch giá cá bán tại ao và tại chợ Kon Tum là khoảng 2500-30000 đồng/kg và chênh lệch giữa giá các tại ao và giá tại các thị trường xa như Đắklắc, Gia Lai có thể là 4.000-4.500 đồng/kg cá. Theo ông đó là mức lãi chấp nhận được vì việc vận chuyển đi đòi hỏi chi phí khá lớn. Hiện nay, thị trường cuối cùng chủ yếu của sản phẩm cá nước ngọt là các chợ trong tỉnh Kon Tum. Tuy nhiên theo anh Tá - người trung gian lớn nhất vùng - thị trường cá nước ngọt ở Gia Lai và Đắklắc cũng có xu hướng phát triển mạnh. 4. Phân tích hoạt động chuỗi cung • Môi trường kinh doanh: Vùng Tây Nguyên nói chung là không thuận lợi cho việc phát triển thuỷ sản vì đây là đại bàn miền núi. Tuy nhiên, huyện Đắk Hà nói riêng lại đang có lợi thế phát triển sản phẩm các nước ngọt vì nó có nhiều ao hồ, gần thuỷ điện Đakuy và yếu tố thời tiết thuận lợi. Do đó, có thể thấy lượng cầu về sản phẩm này là rất lớn trong khi cung còn tương đối nhỏ. Do đó, đây là một thuận lợi lớn để phát triển nhanh sản xuất. Tuy nhiên do việc phát triển nghề nuôi cá nước ngọt này còn sơ khai nên các vấn đề về bóc lột thông qua thị trường có thể xảy ra. Điều đó thể hiện qua sự tồn tại của một đối tượng trung gian rất lớn đang kiểm soát thị trường cá tại huyện đó là anh Tá. Tuy nhiên trong tương lai điều này có thể thay đổi khi ngày càng có nhiều người tham gia vào thị trường thuỷ sản. • Tính định hướng thị trường: Trong chuỗi cung sản phẩm cá nêu trên, định hướng thị trường của các đối tượng tham gia là rõ ràng vì hầu như tất cả sản phẩm của họ đều hướng tới việc phục vụ cho thị trường chứ không dành cho việc tự tiêu dùng. Tuy nhiên, do việc được bao tiêu sản phẩm và hạn chế về thông tin thị trường, nên người nông dân thường ra các quyết định sản xuất của họ như lựa chọn giống cá, thời điểm thu hoạch ... dựa trên sự tư vấn các các đối tượng trung gian. • Tính ổn định và hợp tác của chuỗi Tính ổn định của chuỗi cung cá là khá tốt vì ông Thịnh đã có hoạt động kinh tế này từ rất lâu và người cung cấp các giống kiêm người bao tiêu sản phẩm của ông vẫn không phải thay đổi. Điều này cũng đúng với phần lớn các nông dân khác khi họ có người cung cấp và ngươi bao tiêu ổn định. Sự hợp tác giữa các đối tượng này là chặt chẽ, điều đó được thể hiện ở việc người đại lý thường hay cung cấp tín dụng cho người nuôi. 12 • Các vấn đề về vận chuyển, bảo quản sản phẩm (logistic) và thông tin Dòng thông tin trong chuỗi là khá đơn giản. Đầu mối thông tin thị trường cung cấp cá giống và thị trường tiêu dùng cuối cùng ở tỉnh xa là ở chỗ anh Tá. Người nuôi cá thường được bao tiêu sản phẩm và họ cảm thấy giá bán là phù hợp nên họ rất ít quan tâm tới giá cả thị trường. Phương tiện cất trữ, vận chuyển, bảo quản sản phẩm của các đối tượng thu gom nhỏ thường đơn giản như xe máy, sọt... Nhưng đối với các người trung gian lớn như anh Tá thì phương tiện khá hiện đại bao gồm ô tô, bể chứa cá, thùng đá...để đảm bảo có thể vận chuyển cá đến các thị trường xa mà không gặp vấn đề gì. • Trưởng chuỗi Giữa người nuôi cá và các địa lý bán cá giống thường có mối quan hệ mật thiết thông qua các hoạt động cung cấp tín dụng và bao tiêu sản phẩm. Tuy nhiên những quan hệ này không thể hiện bằng văn bản mà chỉ được thoả thuận ngầm với nhau. Trong chuỗi cung các người đại lý bán cá giống tham gia nhiều trong việc cung cấp giống lẫn tiêu thụ đầu ra nên họ có ảnh hưởng mạnh đến toàn chuỗi. Trong số những người này có thể nói anh Tá là người trưởng chuỗi vì anh nắm gần toàn bộ nguồn cá giống đưa từ các tỉnh xa về và có nhiều đầu mối tiêu thụ ở thị trường xa. Vai trò trưởng chuỗi này thể hiện rõ nhất ở việc anh Tá là người quyết định đưa loại cá giống gì về, số lượng bao nhiêu, thời điểm nào và anh cũng là người dặt giá mua chuẩn cho người nuôi mà các đối tượng khác sẽ lấy đó làm căn cứ để đưa mức gái của mình... • Những thuận lợi và khó khăn của chuỗi Hiện nay, đối với chuỗi cung cá một ưu điểm rất nổi bật đó là lượng cầu về sản phẩm cá là khá lớn tại các tỉnh Tây Nguyên. Do đó, giá cá trong những năm qua luôn ổn định và xu hướng tăng dần lên. Điều này tạo ra tâm lý ổn định cho người nuôi và các đối tượng trung gian dễ dàng đứng ra để đảm bảo khâu bao tiêu sản phẩm. Đây là một điểm thuận lợi cho người dân vì cá là sản phẩm tươi sống, khó bảo quản cho nên vai trò của người trung gian là rất quan trọng. Tuy nhiên, khó khăn đến với chuỗi là do thị trường mới có xu hướng phát triển gần đây. Vai trò của người trưởng chuỗi (anh Tá) là quá lớn trong việc cung cấp cá giống lẫn tiêu thụ đầu ra cho nên có thể dẫn đến hiện tượng anh ta có các hành vi bóc lột thông qua quyền lực thị trường. II. KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ KẾT LUẬN Hộ gia đình ông Thịnh được xếp vào loại khá ở trong phường. Hoạt động kinh tế của hộ được kết hợp giữa sản xuất và kinh doanh. Trong đó, chăn nuôi là hoạt động kinh tế chính của gia đình. Các hoạt động sản xuất nông nghiệp của hộ có thể tận dụng các điều kiện thuận lợi xung quanh như nguồn thức ăn dồi dào (cỏ, phân, cám...). Các hoạt động sản xuất đa dạng đã làm giảm mức độ rủi ro trong sản xuất kinh doanh của hộ nhiều. Những thuận lợi chủ yếu của nông hộ đó là các tư liệu sản xuất đầy đủ, cơ sở hạ tầng như đường sá, phương tiện vận chuyển phát triển tốt, trình độ văn hoá cao cho nên có thể nắm bắt các vấn đề về kỹ thuật sản xuất một cách nhanh chóng ...Nhu cầu thị trường đối với các sản phẩm nông nghiệp chính (lợn, gà, cá) đang có xu hướng tăng lên và những sản phẩm này có tiềm năng phát triển trong lâu dài. Hiện nay, theo đánh giá của chủ hộ việc mua các yếu tố đầu vào và bán các sản phẩm đầu ra của người nông dân 13 không gặp khó khăn gì lớn (trừ vấn đề độc quyền thị trường của một số đối tượng trung gian mà người dân không nhận thức được có thể xảy ra). Những khó khăn cơ bản của nông hộ là thiếu đất đai để mở rộng sản xuất vì giá đất hiện nay rất cao. Mặt khác, ông Thịnh đang tiến hành sản xuất theo kinh nghiệm là chủ yếu và ông rất cần các kiến thức về kinh doanh nông nghiệp đặc biệt là kỹ năng phân tích hiệu quả kỹ thuật sản xuất. Để từ đó ông có thể đưa ra lựa chọn phát triển sản xuất khác nhau. Hiện nay ông Thịnh cảm thấy hài lòng với hoạt động sản xuất của mình và ông cũng chưa thể tìm ra hoạt động sản xuất nào đạt hiệu quả cao hơn hiện tại. Do đó, phương hướng sản xuất trong tương lai là chưa có sự đột biến. . KIẾN NGHỊ - Đối với nông hộ: + Cân nhắc việc mở rộng thêm quy mô nuôi cá nước ngọt vì đây là hoạt động mang lại hiệu quả thu nhập/chi phí cao nhất trong các hoạt động kinh tế của hộ. + Cần nâng cao năng lực về kiến thức kinh doanh để từ đó có thể xác định hiệu quả của các phương án kinh doanh có thể có như làm dịch vụ câu cá, chuyển một phần diện tích vườn cây ăn trái sang nuôi cá hay mua thêm đất mở rộng diện tích nuôi. - Đối với địa phương: + Địa phương cần có phương hướng và biện pháp thúc đẩy phát triển nghề nuôi các nước ngọt để tận dụng lợi thế cạnh tranh của mình. Để phát triển hoạt động này, vấn đề cần quan tâm hàng đầu là cải thiện khâu cung cấp cá giống cho nông dân. Hiện nay, một đại lý duy nhất là anh Tá đang thực hiện khâu cung cấp giống này và có thể cá giống được cung cấp với giá cao. + Tổ chức các lớp tập huấn về kinh doanh nông nghiệp, trong đó cần chú trọng nhấn mạnh đến kỹ năng phân tích hiệu quả sản xuất kinh doanh và những phân tích nhạy cảm khi các yếu tố sản xuất thay đổi. 14 VÙNG ĐỒI GÒ Nông hộ: Phạm Khắc Doanh Địa chỉ : Xã Dak Ma, thôn 3, huyện Dak Hà, tỉnh Kon Tum Ngày phỏng vấn: 02/04/2006 Người phỏng vấn và viết báo cáo: Trương Chí Hiếu MỤC LỤC I. PHÂN TÍCH SẢN XUẤT NÔNG HỘ..................................................................................2 1. Giới thiệu ..........................................................................................................................2 2. Nội dung............................................................................................................................2 2.1 Thông tin khái quát về nông hộ ..................................................................................2 2.1.1 Tình hình nhân khẩu và lao động.........................................................................2 2.1.2 Tình hình sản xuất của hộ ....................................................................................3 2.1.3 Điều kiện tự nhiên ảnh hưởng đến sản xuất của nông hộ ....................................4 2.1.4 Nguồn lực lao động của nông hộ .........................................................................4 2.1.5 Tư liệu sản xuất hiện có của nông hộ ..................................................................5 2.2 Hệ thống canh tác........................................................................................................6 2.2.1 Đánh giá kết quả và hiệu quả một số cây trồng chủ yếu của nông hộ .................6 2.2.2 Phân tích nhạy cảm cho hiệu quả sản xuất của lô cà phê ..................................10 2.2.3 Xác định thu nhập của nông hộ..........................................................................10 2.3 Các giải pháp nâng cao hiệu quả sản xuất của nông hộ............................................12 2.3.1 Dự kiến đổi mới trong sản xuất .........................................................................12 2.3.2 Xác định tính khả thi của phương án mới..........................................................13 II. PHÂN TÍCH CHUỖI CUNG THỊ TRƯỜNG CỦA SẢN PHẨM CÀ PHÊ .....................13 1. Giới thiệu ........................................................................................................................13 2. Phương pháp nghiên cứu chuỗi cung..............................................................................13 3. Mô tả chuỗi cung cà phê .................................................................................................14 4. Phân tích hoạt động của chuỗi cung cà phê ....................................................................15 KIẾN NGHỊ ............................................................................................................................18 PHỤ LỤC................................................................................................................................19 DANH SÁCH CÁC BẢNG BIỂU VÀ SƠ ĐỒ Sơ đồ 1. Lịch thời vụ các hoạt động sản xuất nông nghiệp ........................................................ 3 Bảng 1. Tình hình sử dụng đất của nông hộ ............................................................................... 4 Bảng 2. Giá trị tư liệu sản xuất của nông hộ............................................................................... 5 Bảng 3. Chi phí kiến thiết cơ bản cà phê .................................................................................... 7 Bảng 4. Năng suất, sản lượng, giá bán và doanh thu cà phê....................................................... 8 Bảng 5. Hiệu quả sản xuất cà phê ............................................................................................... 8 Bảng 6. Phân tích NPV cho lô cà phê......................................................................................... 9 Bảng 7. Kết quả tổng hợp phân tích NPV theo các kịch bản.................................................... 10 Bảng 8. Tổng hợp các nguồn thu của nông hộ năm 2005......................................................... 11 Bảng 9. Dòng tiền của hộ năm 2005......................................................................................... 12 Sơ đồ 2. Chuỗi cung sản phẩm cao su ...................................................................................... 14 1 I. PHÂN TÍCH SẢN XUẤT NÔNG HỘ 1. Giới thiệu Trong phạm vi báo cáo này, chúng tôi phân tích thực trạng sản xuất kinh doanh của nông hộ điển hình ở vùng Tây Nguyên. Hai lĩnh vực được quan tâm nghiên cứu là phân tích sản xuất cấp nông hộ và phân tích chuỗi thị trường một số sản phẩm chủ yếu của nông hộ. Mục tiêu của báo cáo là đánh giá thực trạng hệ thống sản xuất nông nghiệp của các hộ gia đình tại vùng Tây Nguyên nói chung và tỉnh Kon Tum nói riêng thông qua 1 hộ điển hình. Trong đó nhấn mạnh phân tích hiệu quả kinh tế của mô hình cà phê. Đây là một sản phẩm đặc trưng quan trọng, thường có đóng góp lớn vào tình hình kinh tế nông hộ tại vùng Tây Nguyên. Sau đó, mô tả và phân tích sơ bộ chuỗi cung của sản phẩm quan trọng này của nông hộ. Từ đó đề xuất các kiến nghị cần thiết để cải thiện tình hình kinh tế nông hộ tại vùng này. Phương pháp nghiên cứu điều tra phỏng vấn trực tiếp chủ hộ, phỏng vấn đầu mối tiêu thụ sản phẩm, nghiên cứu thị trường bán buôn và bán lẻ nông sản chủ yếu. Đồng thời tham khảo các tài liệu liên quan đến định mức kinh tế kỹ thuật của một số cây trồng và vật nuôi liên quan. Phương pháp chuyên gia cũng được áp dụng để kiểm tra lại thông tin phỏng vấn. Trong phân tích tình hình kinh tế hộ, các kỹ thuật phân tích ngân sách từng phần, phân tích lãi hỗn hợp, dòng tiền dựa trên các dòng thu chi của nông hộ sẽ được áp dụng để cho thấy tình hình tài chính chung của hộ hiện nay và hiệu quả của hoạt động sản xuất chính. Về phần tiêu thụ sản phẩm, phân tích chuỗi cung sẽ được thực hiện để xem xét dòng dịch chuyển của sản phẩm và người nông dân có thể cải thiện thu nhập của mình qua việc tham gia chuỗi cung như thế nào. 2. Nội dung 2.1 Thông tin khái quát về nông hộ 2.1.1 Tình hình nhân khẩu và lao động Tên chủ nông hộ: Phạm Khắc Doanh Nghề nghiệp chính: Nông dân. Trước đây anh Doanh là công nhân của nông trường Dakuy 3, nhưng do thấy nông trường hoạt động không hiệu quả nên đã xin nghỉ việc để tự tiến hành sản xuất từ năm 1998. Tuy nhiên, anh vẫn tham gia trong công tác của chính quyền địa phương với chức danh chi hội trưởng Hội Nông dân thôn 3, xã Dak Ma. Tuổi: 42 tuổi Trình độ văn hoá: 12/12 Tổng số khẩu: 5 người (gồm 2 vợ chồng và 3 người con- 1 trai 2 gái), trong đó có 2 lao động chính. + Vợ: Phạm Thi Thía, 36 tuổi, trình độ lớp 9/12, làm việc nhà và làm rẫy, có thể tham gia mua bán cà phê khi đến mùa. + Con gái đầu, 15 tuổi, học lớp 9 tại trường PTCS trong xã + Con trai thứ 2, 12 tuổi, học lớp 4 tại trường PTCS trong xã + Con gái thứ 3, 6 tuổi, học lớp 1 Anh Doanh vốn là người ở tỉnh Hải Dương, di cư vào Tây Nguyên từ năm 1982 theo cả gia đình. Gia đình anh di cư theo chương trình tuyển công nhân của nông trường Dakuy 3. Lý do di cư chủ yếu vì ở quê cũ không có đủ đất đai, làm ăn khó. 2 2.1.2 Tình hình sản xuất của hộ Hoạt động tạo thu nhập của nông hộ: + Cà phê: diện tích trồng là 3 ha, gia đình sản xuất cà phê từ năm 1999; + Tiêu: 300 cây, bắt đầu trồng vào năm 2000; + Điều: 1ha, bắt đầu trồng vào năm 1999. Cây điều được trồng xen với 1 ha cà phê nhưng không làm giảm mật độ cà phê so với thông thường + Ao cá diện tích 600m2, bắt đầu thả từ năm 1995 + Mía: diện tích 400m2, bắt đầu trồng từ năm 2001 + Kinh doanh: Ngoài các hoạt động sản xuất trên, gia đình anh Doanh còn tham gia vào hoạt động thu gom cà phê tại địa phương. Anh bắt đầu hoạt động kinh doanh này năm 2000 và hoạt động kinh doanh này chỉ diễn ra lúc cà phê vào mùa vì năng lực cất trữ hạn chế. + Kinh doanh vận tải: Anh Doanh có 2 chiếc công nông và kinh doanh vận tải không thường xuyên. Sơ đồ 1. Lịch thời vụ các hoạt động sản xuất nông nghiệp Sản phẩm 12 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Mía Điều Cà phê Tiêu Lưu ý: Những mũi tên thể hiện thời gian thu hoạch của các loại sản phẩm Trong các hoạt động nông nghiệp trên, việc sản xuất cà phê là vất vả nhất vì cây này rất phàm ăn, phát triển nhiều cành tăm, chồi nhiều, đòi hỏi nước tưới…. cho nên công chăm sóc lớn. Ngoài ra, cây tiêu là loại đòi hỏi lượng vốn đầu tư ban đầu tương đối lớn. Các sản phẩm nông nghiệp của hộ chủ yếu là cây lâu năm và có tính sản xuất hàng hoá rất cao. Điều này phù hợp với xu hướng phát triển sản xuất của địa phương. Đồng thời điều này cũng cho thấy thu nhập của hộ gắn rất chặt với điều kiện biến động của thị trường. Với lịch thời vụ trên, có thể thấy gia đình anh Doanh hầu như luôn có các hoạt động sản xuất nông nghiệp quanh năm. (Trong lịch thời vụ trên chỉ phản ánh thời gian thu hoạch còn thời gian chăm sóc là kéo dài quanh năm). Như vậy với lịch sản xuất các cây công nghiệp như trên, thời gian nông nhàn hay thất nghiệp vô hình là không có. Trong đó khoảng thời gian bận rộn nhất của gia đình là vào khoảng tháng 10 -12 hàng năm vì việc thu hái cà phê đòi hỏi rất nhiều công sức. Đây cũng là lý do gia đình anh phải thuê rất nhiều công lao động cho việc này. Mặt khác, với lịch thời vụ này hộ gia đình anh có thể có thu nhập tại khá nhiều thời điểm trong năm, điều này đã giúp cải thiện dòng tiền mặt hàng tháng của hộ. Xuất phát từ một người dân di cư từ miền Bắc vào, sau đó làm công nhân một thời gian dài, điều kiện sinh sống của gia đình trước năm 1998 rất khó khăn. Quyết đinh xin ra khỏi nông trường để tiến hành sản xuất kinh doanh độc lập vào năm 1998 là một bước ngoặt trong đời sống của gia đình. Đến nay gia đình anh đã có một cuộc sống tương đối ổn định. Điều này thể hiện sự chịu khó vươn lên của gia đình anh. Hiện nay, mục tiêu dài hạn quan trọng nhất của hộ gia đình là hướng đến việc tích luỹ đủ tiền để tạo điều kiện cho các con được có điều kiện học hành đầy đủ và kiếm được việc làm tại các thành phố lớn chứ không tiếp tục làm nông nghiệp nữa. Về mục tiêu trước mắt của hộ gia đình hiện nay là cố gắng nâng cao mức tích luỹ và làm nhà. 3 2.1.3 Điều kiện tự nhiên ảnh hưởng đến sản xuất của nông hộ * Thời tiết, khí hậu, chất lượng đất Địa phương có 2 mùa là mùa khô và mùa mưa. Mùa khô từ tháng 11 đến tháng 4; mùa mưa từ tháng 5 đến tháng 10. Hầu như ngày nào cũng có mưa vào mùa mưa. Điều kiện thời tiết này thuận lợi cho các cây trồng cà phê, điều, mía. Tuy nhiên nó có ảnh hưởng xấu đến giống tiêu Lộc Ninh mà gia đình đang sử dụng. (Tuy nhiên, gia đình vẫn sử dụng giống này vì nó có năng suất cao hơn các giống tiêu khác như tiêu Vĩnh Linh). Một số năm mưa quá nhiều đã ảnh hưởng công tác thu hoạch (cà phê mọc mầm), hay khô hạn quá làm cháy cà phê. Tuy nhiên hiện tượng này là rất hiếm. Chất đất tại địa phương là đất cát đen có độ phì không cao. Chất lượng đất kém hơn đất đỏ bazan, tuy nhiên theo đánh giá của chủ hộ là chất lượng đất không quá xấu. Do địa bàn miền núi nên tình hình bão lụt là không có. Diện tích đất chưa khai thác còn rất ít, chủ yếu do những diện tích này nằm ở các vị trí quá khó canh tác. Cho nên khả năng mở rộng sản xuất bằng cách tăng thêm diện tích là hầu như không khả thi với các hộ gia đình ở đây. Một thuận lợi lớn cho các hộ gia đình nông dân ở đây là có hồ thuỷ điện Đắkuy, cho nên họ có thể chủ động được khâu tưới tiêu. Hệ thống cơ sở hạ tầng ở đây khá tốt. Việc đi lại rất thuận lợi, đường giao thông chủ yếu là đường nhựa và đường cấp phối. Hệ thống điện, điện thoại, truyền hình có đầy đủ. * Sử dụng đất Tình hình sử dụng đất của nông hộ được trình bày ở Bảng 1. Bảng 1. Tình hình sử dụng đất của nông hộ ĐVT: sào Tỷ lệ (%) Chỉ tiêu D.Tích Nguồn 1. Đất trồng cây lâu năm - Cà phê 60 Thẻ đỏ 67,57 - Mía 0,8 nt 1 - Điều 20 nt 22,52 - Tiêu 6 nt 6,77 2. Đất vườn và nhà 0,8 Thẻ đỏ 1 3. Ao 1,2 Khai hoang 1,33 4. Tổng diện tích 88,8 100 Nguồn: Số liệu điều tra năm 2006 của tác giả Thông qua tình hình sử dụng đất của hộ có thể thấy, hoạt động sản xuất nông nghiệp chính của hộ trồng cà phê và tiêu. Diện tích của điều tuy là 1 ha nhưng được trồng xen với cà phê, mặt khác đầu tư, chi phí cũng như giá trị sản phẩm của tiêu cao hơn điều nhiều. Hầu như tất cả đất đai của gia đình đã được cấp thẻ đỏ. Điều này tạo sự yên tâm trong sản xuất và động lực đối với đầu tư cho nông nghiệp. Cho đến nay, gia đình chưa gặp phải tình trạng tranh chấp về đất đai với bất kỳ hộ nào khác xung quanh. 2.1.4 Nguồn lực lao động của nông hộ * Số lượng lao động Số lao động thường xuyên trong gia đình: 2 người Số lao động thuê thời vụ trong năm: khoảng 370 công, được phân chia theo một số công việc như sau + Làm cỏ: 120 công + Tạo hình và vặt chồi dăm: 100 công 4 + Phơi và xay xát: 100 công + Những công việc khác: 50 công Trong đó khoảng thời gian bận rộn nhất là vào khoảng tháng 11 -12 khi vừa thu hoạch và xay xát cà phê. Bình quân mỗi tháng số ngày làm việc dành cho các hoạt động nông nghiệp là 20 ngày, còn trong mùa cao điểm có thể lên đến 30 ngày/tháng (đối với lao động gia đình). Giá cả một công lao động thuê ở đây vào khoảng 25.000 đồng/ngày trong hoàn cảnh bình thường. Trong thời điểm thu hoạch cà phê, lực lượng lao động có thể thuê ở đây không đủ và phải dựa vào nguồn lao động thời vụ chuyển vào từ Nghệ An. Khi sử dụng lao động trong mùa thu hoạch cà phê (mùa cao điểm), lao động thuê được khoán theo sản lượng với mức giá khoảng 18.000 đồng/tạ cà phê. * Chất lượng lao động Trong gia đình có 2 lao động chính, bao gồm anh Doanh và vợ. Hai anh chị đều rất có kinh nghiệm với hoạt động sản xuất nông nghiệp như chăm sóc cà phê, thu hái cà phê, trồng tiêu, điều, thu hoạch mía ... Trong đó đặc biệt là đối với sản phẩm cà phê, hai vợ chồng rất có kinh nghiệm vì đã tham gia sản xuất nó từ năm 1982 lúc còn là công nhân của nông trường Đắkuy 3. Ngoài ra, anh chị đã được tập huấn nhiều về kỹ thuật sản xuất nông nghiệp nói trên…. do Hội khuyến nông của tỉnh và huyện thực hiện. Trong các lớp tập huấn này. khả năng tiếp thu của anh Doanh là cao theo anh tự đánh giá. 2.1.5 Tư liệu sản xuất hiện có của nông hộ * Giá trị tư liệu sản xuất Đối với những nông hộ có quy mô sản xuất hàng hoá cao, các tư liệu sản xuất có vai trò rất quan trọng đối với kết quả sản xuất. Gia đình anh Doanh đã có khá nhiều các loại tư liệu sản xuất với giá trị cao. Điều này thể hiện trình độ sản xuất của nông hộ. Trong các tư liệu sản xuất kể trên, 2 chiếc công nông ngoài việc phục vụ sản xuất còn được sử dụng để kinh doanh dịch vụ vận tải khi các hộ xung quanh có nhu cầu. Bảng 2. Giá trị tư liệu sản xuất của nông hộ Giá trị Số lượng Giá trị Thời gian Thời gian Loại TLLĐ hiện còn (cái) sử dụng đã sử dụng (1000đ) (năm) (1000đ) (năm) 1. Máy bơm nước 01 15.000 8 7 1.870 2. Xe công nông Mitsubishi 01 33.000 20 5 24.750 3. Xe công nông MF 01 56.000 30 1 54.130 4. Máy phun thuốc sâu 01 3.200 15 6 1.920 5. Máy xay xát 01 5.000 10 4 3.000 6. Nhà kho 01 15.000 10 5 7.500 Tổng 127.200 93.180 Nguồn: Số liệu điều tra năm 2006 của tác giả * Vốn vay Tuy có mức đầu tư sản xuất khá cao nhưng cho đến nay anh Doanh thường không vay vốn từ bên ngoài cho sản xuất vì hiện nay các sản phẩm của anh đều đã có thu nhập. Hiện nay anh chỉ vay hàng năm nhằm mục đích phục vụ việc kinh doanh thu gom cà phê. Từ khi kinh doanh cà phê (năm 2000), hàng năm anh vay khoảng 120 - 150 triệu đồng cho hoạt động này từ Ngân hàng Nông nghiệp huyện vào tháng 11 và luôn trả vào khoảng tháng 3-4. Ngân hàng Nông nghiệp huyện là nguồn tín dụng gần gũi với anh nhất và gia đình anh luôn luôn gửi và rút tiền tại ngân hàng này. Do đó việc vay vốn thường không gặp khó khăn gì. Ngoài ra, anh cũng là một khách hàng uy tín đối với Ngân hàng 5 Nông nghiệp bởi anh thường vay và trả đúng kỳ hạn. Riêng năm 2006, anh đang chậm trả cho Ngân hàng vì giá cà phê năm nay lại giảm đột ngột. Nhìn chung, tình trạng thiếu vốn vẫn là một vấn đề đối với gia đinh anh Doanh vì việc kinh doanh thường gặp biến động giá lên xuống nên đòi hỏi một năng lực cất trữ hàng tương đối lớn. Nhưng do sức ép về vốn nên anh ít khi có thể giữ hàng quá lâu. 2.2 Hệ thống canh tác Hộ gia đình anh Doanh không có các hoạt động sản xuất tự cung tự cấp. Trong các hoạt động nông nghiệp, hoạt động đầu tư chính của hộ là cho lô cà phê. Do vậy trong phân tích kinh doanh nông hộ, chúng tôi chỉ tập trung vào phân tích hiệu quả kinh tế của hoạt động này trên cả hai phương diện sản xuất và tiêu thụ sản phẩm. 2.2.1 Đánh giá kết quả và hiệu quả một số cây trồng chủ yếu của nông hộ Đối với cà phê, giai đoạn kiến thiết cơ bản kéo dài 3 năm và chu kỳ kinh doanh là tuỳ thuộc theo giống và điều kiện tự nhiên từng vùng. Hiện nay, giống cà phê được gia đình anh Doanh sử dụng là cà phê vối (Robusta) rất phù hợp với điều kiện tự nhiên vùng Tây Nguyên. Theo Viện Nghiên cứu cây ăn quả Tây Nguyên, giống cà phê này có chu kỳ sống kéo dài đến 50 năm. Hiện nay chưa có nguồn dữ liệu để kiểm chứng thông tin trên. Tuy nhiên theo quan sát của anh Doanh, từ ngày đầu khi gia đình anh chuyển từ miền Bắc vào thì nông trường Dakuy 3 đã sử dụng những cây cà phê này cho đến nay vẫn chưa phải thay đổi. Điều đó có nghĩa là giống cà phê này đã sống hơn 20 năm trong thực tế. Điều này rất khác với chu kỳ sống của cây cà phê chè (Arabica) ở Nghệ An chỉ có 11 năm. Với một chu kỳ sống dài như vậy có thể nói cây cà phê sẽ ảnh hưởng rất mạnh tới đời sống của người dân. Do khoảng thời gian còn lại để khai thác sản phẩm này của hộ còn dài nên để phân tích hiệu quả kinh tế, hai công cụ được sử dụng là phân tích ngân sách từng phần (partial budget) để hạch toán hiệu quả kinh doanh cho đến thời điểm hiện nay và giá trị hiện tại ròng (NPV) để phân tích kết quả đầu tư trong cả chu kỳ sinh trưởng của cây. Sau đó những phân tích nhạy cảm được áp dụng để xem xét tác động của các biến động trong giá cả, sản phẩm tới kết quả đầu tư. Mỗi phương pháp phân tích đều có những ưu và nhược điểm riêng. Phương pháp phân tích ngân sách cho thấy kết quả thực của hoạt động đầu tư cho đến thời điểm hiện nay dựa trên các số liệu thực tế đã có. Tuy nhiên công cụ này không cho biết kết quả đầu tư trong cả chu kỳ sinh trưởng của cây. Ngược lại, việc phân tích theo giá trị hiện tại ròng cho biết kết quả của cả kỳ đầu tư nhưng lại dựa trên rất nhiều giả định cho tương lai. Vì lý do không chắc chắn của các giả định, những phân tích nhạy cảm sẽ được áp dụng. a. Phân tích kết quả kinh doanh theo phương pháp hạch toán ngân sách Vườn cà phê của gia đình anh Doanh có tổng diện tích là 3 ha, bắt đầu trồng từ năm 1999. Trên mỗi ha, anh trồng bình quân là 1000 gốc cà phê. Như vậy, mật độ trồng là khoảng 3m x 3,33m, thưa hơn so với mật độ thường trồng của các nông trường của nhà nước là 3m x 2,5m. Theo anh Doanh, điều này có thể làm giảm doanh thu của anh trong ngắn hạn nhưng lại có thể đảm bảo năng suất và tỷ lệ cây sống trong lâu dài. 6