Tài liệu Biểu tượng lúa trong đời sống văn hóa và văn học dân gian việt nam

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI 2 KHOA NGỮ VĂN ------------------- NGUYỄN THN HỒNG NHUNG BIỂU TƯỢNG LÚA TRONG ĐỜI SỐNG VĂN HÓA VÀ VĂN HỌC DÂN GIAN VIỆT NAM KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC Chuyên ngành: Văn học dân gian Người hướng dẫn khoa học TS. NGUYỄN THN NGỌC LAN HÀ NỘI - 2016 LỜI CẢM ƠN Em xin gửi lời cảm ơn chân thành tới TS. Nguyễn Thị Ngọc Lan, người đã tận tình hướng dẫn em hoàn thành khóa luận tốt nghiệp này. Em cũng xin gửi lời cảm ơn sâu sắc tới các thầy cô trong tổ Văn học Việt Nam, các thầy cô trong khoa Ngữ Văn và cán bộ thư viện đã tạo điều kiện, giúp đỡ em trong quá trình học tập và hoàn thành khóa luận. Hà Nội, ngày 20 tháng 4 năm 2016 Tác giả khóa luận Nguyễn Thị Hồng Nhung LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan: Khóa luận Biểu tượng lúa trong đời sống văn hóa và văn học dân gian Việt Nam là kết quả nghiên cứu của riêng tôi, có sự tham khảo ý kiến của những người đi trước, dưới sự giúp đỡ khoa học của TS.GVC Nguyễn Thị Ngọc Lan. Khóa luận không sao chép từ một tài liệu, công trình có sẵn nào. Hà Nội, ngày 20 tháng 04 năm 2016 Tác giả khóa luận Nguyễn Thị Hồng Nhung MỤC LỤC MỞ ĐẦU ................................................................................................................ 1 1. Lý do chọn đề tài ................................................................................................. 1 2. Lịch sử vấn đề ..................................................................................................... 2 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu ....................................................................... 4 4. Đối tượng phạm vi nghiên cứu ............................................................................ 4 5. Phương pháp nghiên cứu ..................................................................................... 4 6. Đóng góp của khóa luận ...................................................................................... 5 7. Cấu trúc khóa luận ............................................................................................... 5 CHƯƠNG 1 GIỚI THUYẾT VỀ BIỂU TƯỢNG VÀ BIỂU TƯỢNG LÚA ...... 6 1.1. Giới thuyết về biểu tượng ................................................................................. 6 1.2. Biểu tượng lúa .................................................................................................. 9 CHƯƠNG 2 BIỂU TƯỢNG LÚA TRONG ĐỜI SỐNG VĂN HÓA ................ 14 2.1. Biểu tượng lúa trong tín ngưỡng dân gian ....................................................... 14 2.1.1. Tín ngưỡng hồn lúa trong khu vực văn hóa Đông Nam Á ............................. 16 2.1.2. Tín ngưỡng hồn lúa trong đời sống văn hóa các dân tộc Việt Nam .............. 19 2.2. Biểu tượng lúa trong nghệ thuật tạo hình dân gian .......................................... 25 2.2.1. Lúa trong hội họa ........................................................................................ 26 2.2.2. Lúa trong điêu khắc ..................................................................................... 27 CHƯƠNG 3 BIỂU TƯỢNG LÚA TRONG VĂN HỌC DÂN GIAN ................ 30 3.1. Lúa trong truyện cổ dân gian .......................................................................... 30 3.1.1. Lúa trong thần thoại .................................................................................... 30 3.1.2. Lúa trong truyền thuyết ................................................................................ 36 3.1.3. Lúa trong truyện ngụ ngôn.......................................................................... 42 3.2. Lúa trong thơ ca dân gian ............................................................................... 43 3.3. Sự diễn hóa của biểu tượng lúa từ cội nguồn văn hóa đến văn học dân gian .... 46 KẾT LUẬN .......................................................................................................... 49 TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................................................... 51 PHỤ LỤC ............................................................................................................. 53 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Văn hóa người Việt xuất phát từ nền văn hóa gốc nông nghiệp, nên những biểu tượng văn hóa xuất hiện từ sự gắn bó với các sự vật xung quanh cuộc sống sinh hoạt của con người như: biểu tượng nước, rồng, chim, rắn, hoa sen… hay các biểu tượng trong tín ngưỡng thờ cúng. Cũng như vậy, biểu tượng lúa được phản ánh trong thế giới ý niệm của người Việt vô cùng phong phú, là biểu tượng cổ truyền từ xa xưa. Cây lúa – một hình ảnh rất đỗi quen thuộc, dung dị, hiền hòa đã gắn bó với người dân Việt Nam bao đời nay. Cánh đồng xanh ngát trải dài mênh mông tận chân trời, lấp lánh cánh cò trong nắng vàng, từ lâu đã trở thành một biểu tượng của thôn quê Việt Nam và rộng hơn nữa là đất nước, con người Việt Nam. Cùng với thời gian, cây lúa ngày càng khẳng định được vị thế của nó trong đời sống sinh hoạt của con người và trong sự phát triển của đất nước. Cây lúa, từ lúc là hạt giống cho đến lúc trĩu bông, chín vàng gắn liền với cuộc sống lam lũ “hai sương một nắng” của người nông dân và hình ảnh người nông dân miệt mài bên thửa ruộng, đã cho ta nhận ra một vẻ đẹp vô cũng bình dị, vẻ đẹp của sự cần cù, chân chất, yêu lao động. Là cây trồng quan trọng nhất thuộc nhóm ngũ cốc, lúa cũng là cây lương thực chính của người Việt Nam. Không chỉ có giá trị về mặt kinh tế, cây lúa còn đượ đánh giá cao bởi những giá trị nhiều mặt như lịch sử, văn hóa… Có thể thấy, sự xuất hiện và phát triển của cây lúa đã hình thành nên một nền văn hóa lâu đời - văn hóa nông nghiệp, văn hóa lúa nước ở khu vực Đông Nam Á, trong đó có Việt Nam. Từ hiện thực, cây lúa trở thành một biểu tượng văn hóa sống động trong đời sống sinh hoạt của người Việt Nam. Mặt khác, sự có mặt của nó trong các thể loại văn học dân gian, cũng cho thấy một sự “đồ chiếu” hiện thực và “diễn hóa” nét nghĩa biểu tượng vô cùng thú vị. Chính vì vậy, chúng tôi đã lựa chọn đề tài Biểu tượng lúa trong đời sống văn hóa và văn học dân gian Việt Nam làm đối tượng 1 nghiên cứu, nhằm khám phá và “giải mã” nội dung và ý nghĩa biểu đạt của nó đồng thời thấy được sự sáng tạo độc đáo của tác giả dân gian. 2. Lịch sử vấn đề Lúa không chỉ có vai trò quan trọng trong đời sống vật chất của con người mà nó còn là một biểu tượng văn hóa Việt. Có thể kể tới một số công trình nghiên cứu về biểu tượng lúa như: Tác giả Hoàng Bé trong bài viết đăng trên tạp chí Dân tộc học, số 4 (1987) Những huyền thoại lúa nước và một số nét về kinh tế-xã hội truyền thống ở người Tày (1987), đã khái quát “nghề trồng lúa xuất hiện trong lịch sử là tiền đề vật chất quan trọng nhất dẫn đến sự tăng nhanh dân số và sự hình thành các đơn vị cư trú như làng, bản. Với cuộc sống hái lượm và săn bắn trước đây, để có được đủ lương thực, con người phải phân tán thành từng nhóm nhỏ. Nhưng khi nghề trồng lúa ra đời trong điều kiện công cụ còn thô sơ, yêu cầu của công việc sản xuất buộc các nhóm người xích lại với nhau, đó cũng là điều kiện hình thành các bản làng. Đây là điều đã được nhiều nghiên cứu dân tộc học ghi nhận” [1]. Ý kiến của nhà nghiên cứu đã đề cập đến vai trò quan trọng của nghề trồng lúa trong việc hình thành các bản làng và văn hóa bản làng. Cũng trên Tạp chí Dân tộc học, số 5 (2010) Phan Hữu Dật có bài viết Trở lại tín ngưỡng ma thuật và sự phân loại ma thuật, đã đề cập đến tín ngưỡng thờ hồn lúa của đồng bào các dân tộc thiểu số. Theo đó, “Việc thờ hồn lúa thể hiện sâu sắc ma thuật trồng trọt. Người dân rất coi trọng việc bảo vệ hồn lúa, chống lại các loại tà ma. Vai trò của nữ giới trong việc phát minh nghề trồng trọt nguyên thủy được thể hiện qua nhận thức của nhân dân về hồn lúa nhập vào bà chủ của gia đình, trở thành mẹ lúa. Mẹ lúa tượng trưng cho hồn lúa chủ trì việc gieo hạt cũng như gặt lúa. Trong quá trình làm mẹ lúa, bà chủ phải câm như thóc và tuân thủ một số kiêng kỵ nhất định. Ai xúc phạm đến mẹ lúa, sinh thực khí của mình sẽ bị đau đớn. Đồng bào tin rằng trước khi ăn cơm mới, nếu cho thóc hoặc người lạ cùng ăn, hồn lúa sẽ đi mất” [2;tr.6-7]. Tác giả bài viết đã mô tả khá kỹ lưỡng quá trình thực hiện nghi lễ hồn lúa trong tín ngưỡng của một số dân tộc thiểu số Việt Nam. 2 Nguyễn Thị Huế với bài viết Thần thoại về nguồn gốc cây lúa và sự phản ánh nét văn hóa nông nghiệp lúa nước các dân tộc Việt Nam [6] đăng trên Tạp chí Văn hóa dân gian, số 1 (2011) bàn về nguồn gốc của cây lúa trong thần thoại các dân tộc Việt Nam. Nhà nghiên cứu cũng chỉ ra những nét văn hóa nông nghiệp như các tín ngưỡng, lễ hội nông nghiệp có liên quan đến biểu tượng lúa như tín ngưỡng hồn lúa, tín ngưỡng ăn cơm mới… Nguyễn Thị Mai Quyên trong bài viết đăng trên Tạp chí Nhân lực Khoa học xã hội, số 10 (2015) Không gian và xã hội nhìn từ dân tộc Tày [13] đã trình bày khái quát một số thần thoại về biểu tượng lúa của người Tày và có sự liên hệ với thần thoại về lúa của các dân tộc khác như Mường, Thái. Qua đó cũng nói lên vai trò quan trọng của cây lúa trong đời sống vật chất và tinh thần của người Tày nói riêng và Việt Nam nói chung. Biểu tượng lúa, không chỉ xuất hiện trong đời sống của người Việt Nam, mà rất phổ biến ở nhiều quốc gia châu Á. Trong mục từ “Lúa gạo” của Từ điển biểu tượng văn hóa thế giới (tái bản năm 2015) – Jean Chevalier và Alain Gheerbrant đã viết: “Giống như lúa mì ở châu Âu, gạo là thức ăn chính ở châu Á, như vậy cũng có cùng một ý nghĩa tượng trưng và thuộc về nghi lễ”. Nhà nghiên cứu còn chỉ ra: “Lúa gạo có nguồn gốc thiêng liêng. Không những người ta đã biết đến truyền thuyết về quả bầu nguyên thủy trong đó có cây lúa và các giống người nữa, mà cây lúa còn giống như thứ thức ăn trời cho trong sa mạc, mọc lên và làm đầy các vựa thóc một cách tự nhiên. Tất cả các truyền thuyết Á Đông đều nói đến điều này” [28; tr.530]. Như vậy, có thể thấy biểu tượng lúa đã nhận được sự quan tâm của một số nhà nghiên cứu song chưa có công trình nào xem Biểu tượng lúa trong đời sống văn hóa và văn học dân gian Việt Nam là một đối tượng nghiên cứu chuyên biệt. Vì thế, từ những gợi mở của người đi trước, chúng tôi sẽ tiếp cận và phân tích một cách hệ thống biểu tượng lúa trong đời sống văn hóa cũng như sự diễn hóa, biến đổi của nó trong văn học dân gian, từ đó hình dung rõ nhất về đời sống tinh thần của nhân dân ta qua những biến thiên lịch sử. 3 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu + Mục đích nghiên cứu: - Khảo sát biểu tượng lúa trong văn hoá và văn học dân gian Việt Nam nhằm phát hiện nội dung biểu đạt và ý nghĩa sâu xa của nó. - Nghiên cứu sự diễn hóa biểu tượng văn hóa lúa trong văn học dân gian, thể hiện quan niệm thNm mĩ của người bình dân xưa. + Nhiệm vụ nghiên cứu: - Giới thuyết về biểu tượng, biểu tượng lúa. - Làm rõ ý nghĩa của biểu tượng lúa trong văn hóa dân gian: tín ngưỡng dân gian, nghệ thuật tạo hình dân gian (điêu khắc, hội họa…). - Khám phá các nét nghĩa của biểu tượng lúa trong văn học dân gian Việt Nam qua một số thể loại tiêu biểu. - Phân tích diễn hóa của biểu tượng lúa từ cội nguồn văn hóa đến văn học dân gian Việt Nam. 4. Đối tượng phạm vi nghiên cứu + Đối tượng nghiên cứu: Biểu tượng lúa trong văn hóa và văn học dân gian Việt Nam. + Phạm vi nghiên cứu: - Tư liệu: Khảo sát trong văn hóa dân gian: tín ngưỡng dân gian, nghệ thuật tạo hình dân gian (điêu khắc, hội họa…). Khảo sát trong kho tàng văn học dân gian, qua các thể loại: thần thoại, truyền thuyết, truyện cổ tích, truyện ngụ ngôn, ca dao… của người Việt. Ngoài ra để tiện cho việc nghiên cứu, chúng tôi có sử dụng các tài liệu văn hóa, văn học dân gian của Trung Quốc, Ấn Độ,… - Nội dung: Chúng tôi đi từ những vấn đề chung nhất để thấy rằng: Biểu tượng lúa trong văn hóa dân gian của người Việt giữ vị trí quan trọng và thiêng liêng. Đồng thời trong quá trình nghiên cứu chúng tôi đặc biệt quan tâm đến sự diễn hóa của biểu tượng lúa trong các thể loại văn học dân gian. 5. Phương pháp nghiên cứu Để giải quyết các vấn để nghiên cứu, chúng tôi chủ yếu sử dụng các phương pháp sau: 4 - Phương pháp tiếp cận hệ thống - Phương pháp phân tích, tổng hợp - Phương pháp so sánh - Phương pháp nghiên cứu liên ngành 6. Đóng góp của khóa luận + Đóng góp về mặt khoa học: - Cung cấp một cách hệ thống về mặt lí thuyết và thực tiễn về biểu tượng lúa trong văn hóa và văn học dân gian của người Việt, ý nghĩa của nó. - Cung cấp nguồn tài liệu chi tiết và đáng tin cậy về biểu tượng lúa trong văn hóa và văn học dân gian Việt Nam. + Đóng góp về mặt thực tiễn: - Góp phần làm rõ những nét độc đáo về biểu tượng văn hóa lúa trong tín ngưỡng dân gian và nghệ thuật tạo hình dân gian của người Việt. Qua đó, khẳng định những nét văn hóa truyền thống vẫn tồn tại trong ý thức của người Việt đến tận ngày nay. - Thấy được sự diễn hóa của biểu tượng lúa từ đời sống văn hóa đến văn học dân gian một cách độc đáo, phù hợp với quan niệm và sự sáng tạo của tác giả dân gian. Qua đó góp phần nâng cao ý thức giữ gìn vốn văn hóa cổ truyền của dân tộc. 7. Cấu trúc khóa luận Ngoài phần Mở đầu; Kết luận; Tài liệu tham khảo, Phụ lục, Nội dung chính của khóa luận gồm ba chương sau: - Chương 1: Giới thuyết về biểu tượng, biểu tượng lúa. - Chương 2: Biểu tượng lúa trong đời sống văn hóa. - Chương 3: Biểu tượng lúa trong văn học dân gian. 5 Chương 1 GIỚI THUYẾT VỀ BIỂU TƯỢNG VÀ BIỂU TƯỢNG LÚA Có thể nói, trong cuộc sống hàng ngày – bất luận là chúng ta có nhận ra hay không, song trong khi nghĩ suy, nói năng hay trò chuyện với người khác và thậm chí là cả trong các giấc mơ, mỗi người đều sử dụng các biểu tượng. Biểu tượng, trước hết, là những hình ảnh của thế giới khách quan, ở bên ngoài con người. Một màu cờ đỏ búa liềm, một bông hoa hé nở hay một cánh chim bay… tất cả đều là biểu tượng. Thực tế cho thấy, không chỉ là chúng ta sống trong một thế giới biểu tượng, mà còn một thế giới biểu tượng sống trong chúng ta. 1.1. Giới thuyết về biểu tượng Trong bài “Mở đầu” của Từ điển biểu tượng văn hóa thế giới, Jean Chevalier nhấn mạnh : “Thời đại không có biểu tượng là thời đại chết; xã hội thiếu biểu tượng là xã hội chết. Một nền văn minh không còn có biểu tượng là xã hội chết. Một nền văn minh không còn có biểu tượng thì sẽ chết, nó chỉ còn thuộc về lịch sử” [28;tr.XXXIII]. Vậy biểu tượng là gì? Trong Tiếng Anh biểu tượng được viết bằng chữ “symbol”. Thuật ngữ “symbol” được bắt nguồn từ Hi Lạp “Symbolon” có nghĩa là ký hiệu, lời nói, dấu hiệu, triệu chứng… Cũng có thuyết cho rằng symbol bắt nguồn từ động từ Hi Lạp “Symballo” có nghĩa là “ném vào một vị trí”, “liên kết”, “suy nghĩ về”… Trong tiếng Hán: “Biểu” có nghĩa là: “bày ra”, “trình bày”, “dấu hiệu”, để người ta dễ nhận biết một điều gì đó; “tượng” có nghĩa là “hình tượng”. Biểu tượng là một hình tượng nào đó được phô bày ra trở thành một dấu hiệu, ký hiệu tượng trưng, nhằm để diễn đạt về một ý nghĩa mang tính trừu tượng. Không chỉ bó hẹp trong phạm vi của văn học – nghệ thuật, biểu tượng còn có vai trò quan trọng ở nhiều lĩnh vực khác nhau trong đời sống của con người và xã hội. Ngược lại thủa uyên nguyên, khi con người còn sống ở trình độ thị tộc bộ lạc thì khởi nguyên của biểu tượng là một cái cây hay một con vật làm tôtem để thờ 6 cúng và tôtem đã trở thành biểu tượng chung của họ. Mặc dầu trong cuộc sống thường nhật cũng không thiếu những xích mích, va chạm riêng, song mỗi khi thờ cúng thì thần tôtem - tức biểu tượng chung lại nhắc nhở các thành viên rằng: chúng ta là một. Trong trường hợp cụ thể này, biểu tượng chung cùng với các nghi thức, nghi trượng, nghi vật, nghi trình… của việc cúng tế tạo thành một thiết chế xã hội mọi người phải tuân theo, qua đó có tác dụng điều hòa những mâu thuẫn trong nội bộ để đi tới sự thống nhất của nhóm. Trên tinh thần ấy, có người còn cho rằng sự ra đời của thế giới xã hội được bắt đầu từ các biểu tượng. Trên thực tế, khái niệm biểu tượng là đối tượng nghiên cứu của nhiều ngành khoa học xã hội khác nhau trong khuôn khổ đề tài này, chúng tôi xin dẫn ra một số khái niệm tiêu biểu như sau: Từ điển Tiếng Việt định nghĩa: “Biểu tượng là hình ảnh tượng trưng, là hình ảnh của nhận thức, cao hơn cảm giác, cho ta hình ảnh của sự vật còn giữ lại trong đầu óc khi tác dụng của sự vật vào giác quan đã chấm dứt” [12]. Từ điển thuật ngữ văn học xác định: “Biểu tượng là khái niệm chỉ một giai đoạn, một hình thức của nhận thức cao hơn cảm giác, cho ta hình ảnh của sự vật còn giữ lại trong đầu óc sau khi tác động của sự vật vào giác quan ta đã chấm dứt” [5;tr.23]. Biểu tượng là sản phNm đặc biệt trong thế giới con người. Khi chưa có biểu tượng thì con người chỉ sống với thế giới thực tại nhưng khi đã hình thành nên hệ thống biểu tượng thì con người sống đồng thời với hai thế giới: thế giới thực tại và thế giới biểu tượng. Bàn về vấn đề này, tác giả của Từ điển biểu tượng văn hóa thế giới đã dẫn chứng một cách sinh động: “Đọc một thần thoại cổ nhiều nghìn năm với cặp mắt của một nhà phân tích đương đại không phải là phản bội quá khứ, không phải là cấp cho nó nhiều ánh sáng hơn là nó vốn có, mà thậm chí có thể là lóa mắt vì một nguồn sáng nào đó. Nhưng lối đọc sinh động đó, linh hoạt trên ngọn lửa của biểu tượng là một phần cuộc sống của chính người đọc và nó khiến cuộc sống ấy vừa mãnh liệt vừa thực tế hơn” [28;tr.XLV]. 7 Có thể nói, nghiên cứu biểu tượng và những ý nghĩa biểu đạt của nó, từ lâu đã được các nhà nghiên cứu trên thế giới quan tâm. Theo cái nhìn chung, biểu tượng (symbol) là một thành tố không thể thiếu trong mỗi nền văn hoá. Trong khi đi tìm một định nghĩa cho văn hoá, các nhà nghiên cứu đã thừa nhận rằng, xét về một phương diện nào đó, văn hoá là một hệ biểu tượng. Khi chúng ta đề cập đến vấn đề đặc trưng tư duy của dân tộc hay tâm thức Việt qua vốn từ vựng nói chung và qua biểu tượng “lúa” trong tín ngưỡng, văn hóa hay thần thoại và truyền thuyết nói riêng là muốn đặt vấn đề này trong mối quan hệ biện chứng giữa ngôn ngữ và tư duy, hay ngôn ngữ và văn hoá; trong đó ngôn ngữ được xem là “hiện thực trực tiếp của tư tưởng”, và biểu tượng là “sự phóng chiếu” văn hoá dân tộc. Trước khi tìm hiểu một cách kỹ càng hơn về biểu tượng “lúa”, chúng tôi quan niệm biểu tượng là những hình ảnh cảm tính về hiện thực khách quan, thể hiện quan niệm thNm mĩ, tư tưởng của từng tác giả, từng thời đại, từng dân tộc và từng khu vực cư trú. Theo định nghĩa giản dị của K.G.Jung “biểu tượng là một cái gì, ngoài ý nghĩa vốn có của nó, còn hàm chứa một ý nghĩa khác, tức ngoài nghĩa đen còn có nghĩa bóng” [Dẫn theo 28]. Để tạo nên các biểu tượng, nghĩa đen, nghĩa biểu vật của các từ ngữ, các kí hiệu sẽ không được khai thác, ở đây, chủ yếu nghĩa bóng, nghĩa biểu cảm của ngôn ngữ, của kí hiệu được phát huy tác dụng. Nếu như “Lúa” là biểu tượng văn hoá Việt Nam; “chú gà trống” là biểu tượng của văn hoá Pháp thì từ ngữ “lúa”, “gà trống” biểu hiện cho biểu tượng trống đồng và gà trống đã mất đi cái nghĩa biểu vật mà thay vào đó là lớp nghĩa bóng, nghĩa biểu trưng. Như vậy, biểu tượng là những sự vật, hình ảnh, hiện tượng,... có giá trị biểu trưng. Nghĩa là lấy một sự vật hiện tượng nào đó để biểu hiện có tính chất tượng trưng, ước lệ một cái gì đó mang tính trừu tượng. Khi một sự vật hiện tượng có giá trị biểu trưng thì nó sẽ gợi lên trong ý thức người bản ngữ sự liên tưởng khá bền vững. Chẳng hạn, “rồng” là biểu tượng văn hoá của các nước châu Á; “màu trắng” biểu trưng cho lòng thanh sạch, trinh khiết ở một số nước châu Âu… Sự liên tưởng như thế lại không xảy ra trong tư duy của những quốc gia khác. Đối với văn hoá Âu châu, “rồng” không phải là con vật thiêng, mà chỉ là con quỷ dữ luôn gây hại cho loài người 8 trong các truyện cổ tích; “màu trắng”, trái lại, trong văn hoá Á Đông, nó lại liên tưởng đến sự tang tóc, chết chóc. Rõ ràng, biểu tượng là tấm gương phản chiếu văn hoá dân tộc, và dĩ nhiên nó là thành tố không thể thiếu cấu thành bản sắc văn hoá dân tộc. Nhưng theo Jean Chevalier “biểu tượng không được nhận thức theo tư duy khoa học mà thường qua kênh tư duy khác, “tư duy biểu tượng”. Nghĩa là, nghĩa biểu tượng, nghĩa biểu trưng không tồn tại trong văn bản, mà nằm ở liên văn bản, ngoài văn bản, được lí giải, được liên hệ với những đặc tính văn hoá và lịch sử của dân tộc. Hay nói cách khác, nó được phản ánh, được phóng chiếu qua văn hoá. Từ những đặc trưng trên của biểu tượng, chúng tôi vận dụng vào việc phân tích biểu tượng “lúa” trong tâm thức người Việt. Qua đó chỉ ra những Nn ngữ văn hoá và lối tư duy đặc trưng của người Việt trong đời sống. 1.2. Biểu tượng lúa Việt Nam, quốc gia có nền văn hoá bản địa Đông Nam Á, nơi đó, nhiệt đới gió mùa, nông nghiệp lúa nước, tín ngưỡng sùng bái tự nhiên,... là những đặc trưng hình thành “văn hoá lúa nước”, “văn hoá trọng tĩnh” để khu biệt với các nền văn hoá du mục, “văn hoá lửa”, “văn hoá trọng động” như các nước phương Tây. Sự khu biệt này phần lớn dựa trên hệ thống biểu tượng văn hoá được xem là những “mẫu gốc” của một nền văn hoá bản địa. Và nếu “trống đồng” được xem là biểu tượng văn hoá của các nền văn hoá Đông Nam Á thì đi theo hệ thống biểu tượng đó, biểu tượng “lúa” “rồng”, biểu tượng “chim lạc”,... cũng thường xuyên xuất hiện trên các trống đồng quốc bảo của các quốc gia, trong đó có Việt Nam. Điều này lí giải tại sao khi lúa được xem là hình ảnh biểu tượng của một nền văn hoá nông nghiệp và được xuất hiện trên trống đồng Đông Sơn Việt Nam. Biểu tượng lúa luôn là hình ảnh gần gũi, thân thương và vô cùng ý nghĩa. “Lúa” là một phần của tâm hồn người Việt. Bởi trong đời sống văn hoá dân gian, tục ngữ, thành ngữ thường liên tưởng đến “lúa”, ca dao dân ca cũng xuất hiện biểu tượng “lúa” (Thân em như chẽn lúa đòng đòng /Phất phơ dưới ngọn nắng hồng ban mai) rồi đến câu chuyện trong thần thoại hay truyền thuyết cũng có xuất hiện hình ảnh lúa. Đối với một nền nông nghiệp lúa nước như Việt Nam thì “lúa” là biểu tượng gần gũi quen thuộc nhất. 9 Người Việt Nam cách đây hàng vạn năm đã biết thuần dưỡng cây lúa dại thành cây lúa nước; chuyển từ săn bắn, hái lượm sang nền văn minh nông nghiệp trồng trọt và chăn nuôi. Việt Nam là một trong những cái nôi của nền văn minh lúa nước. Truyện cổ dân gian Cây lúa của dân tộc Kinh, truyện Bó khâu quang của dân tộc Tày đều có nội dung giống nhau, nói về quá trình thuần dưỡng cây lúa. Một cô bé đi cắt lúa, gặt xong khóm này, tiến lên gặt khóm khác thì gốc lúa ở khóm gặt rồi lại nảy sinh ra khóm mới. Gặt mãi không xong, cô ngồi khóc và cầu cứu đến Bụt. Bụt hiện lên và bày cho cách làm lúa đã gặt xong không trổ bông nữa. Đó là quá trình chọn lọc nhân tạo và trồng tỉa của con người qua nhiều năm. Đối với cư dân nông nghiệp Đông Nam Á, cây lúa là tất cả cuộc sống của họ. Thần Lúa vì vậy là vị thần thiêng liêng nhất. Người dân Đông Nam Á có niềm tin mãnh liệt vào hồn lúa. Họ cho rằng nếu hồn lúa bay đi thì sẽ mất mùa. Trong con mắt người dân Đông Nam Á, hồn lúa rất đẹp. Với người Malaysia, hồn lúa được gọi âu yếm là “chú bé chín tháng”, “công chúa mặt trời” hoặc “công chúa pha lê”. Người ta luôn cầu khấn để hồn lúa ở lại với cây lúa, ở lại với xóm làng của họ. Còn ở Java (Indonesia) thì cây lúa được coi là hiện thân của nữ thần Dewi Sri, do đó nó thuộc đẳng cấp cao hơn hẳn các cây lương thực khác. Ở Thái Lan, thần Lúa được rước vào các nhà kho và giữ “ngài” ở đó cho đến tận mùa sau. Thần thoại Sơn Tinh - Thủy Tinh là thiên anh hùng ca của dân tộc ngợi ca tổ tiên ta đã thắng lũ lụt, giành lấy những vùng đất màu mỡ ven sông để trồng lúa. Người Việt cổ sùng bái tự nhiên: trời, đất, thần mưa, thần sấm, thần gió... Họ cũng sùng bái cây lúa. Nhiều dân tộc miền núi có tập quán thờ ông bà Lúa, như dân tộc Kà Tu ở Thừa Thiên - Huế dành chỗ đẹp nhất trong bếp làm nơi thờ lúa. Một số đồng bào Tây Nguyên khi phát nương làm rẫy cũng tuân thủ nhiều điều kiêng kỵ. Già làng làm lễ cúng Giàng rồi mới ra chỉ nương cho phát. Nếu thấy hiện tượng dây leo không bình thường là điềm “Ông Lúa, bà Lúa không cho ăn nên tìm nương khác”. Có những tín ngưỡng liên quan đến cây lúa. Người ta thờ thần lúa, gọi vía lúa, rước mạ, rước lúa. Người Khơme kể rằng, xưa kia khi lúa chín thóc bay về kho, người không mất công gặt nữa. Nhưng một ngày kia, có hai vợ chồng sống cạnh 10 kho thóc, cãi nhau gây ra tiếng ồn khó chịu, làm phiền thần Lúa. Thần Lúa bỏ đi. Phải nhiều lần mời mọc khó khăn thần Lúa mới chịu về. Nhưng trong thời gian đó, nạn đói xảy ra ở vùng ấy. Và từ đó về sau, người phải mất công gặt hái mang về. Có nhiều lễ “Rước mẹ Lúa xuống đồng” ở các dân tộc. Khấn vái buổi lễ này, chủ tế đọc bài khấn sau: Cầu cho cây mạ làng ta tốt như dâu Lúa tốt bằng đầu Bông cái bằng bông lau Bông con bằng bông sậy Tiếng đồn đã dậy Hỏi: lúa làng nào? Thì nói: lúa làng ta nhé. Lại có những lời cầu nguyện vừa thiêng liêng, vừa có thoáng chút nụ cười: Hú ông Lúa, bà Lúa Cỏ lên cỏ úa Lúa lên lúa xanh Tốt hơn láng giềng Cao lên bằng cổ Trổ lên bằng đầu Bông như đuôi trâu Bông như đuôi nghé Bông nào be bé Thì bằng đuôi voi Bông nào loi thoi Cũng bằng đuôi ngựa Hạt nào rụng rựa Cũng bằng bình vôi. Ba con gà lôi Không khiêng nổi một hạt thóc. 11 Tín ngưỡng cây lúa còn thấy ở lễ hội đền Hùng, ở dấu tích trên trống đồng, trong dân gian và cả trong triều đình, được xem như công việc của Nhà Nước. Theo sử cũ thì hằng năm, vào ngày mùng bốn tháng Giêng âm lịch, sau khi tế thần Tiên Nông, nhà vua đích thân cày một luống cày trên ruộng tịch điền. Lê Đại Hành là ông vua đầu tiên tổ chức lễ cày ruộng tịch điền. Lễ này, sau một thời gian dài bị mai một đã được khôi phục. Một sứ thần Pháp ở triều đình An Nam (Huế) đã mô tả lại lễ tịch điền ở Huế như sau: Hoàng đế với cả triều đình đi cày ruộng tịch điền một cách long trọng. Cày được sơn son thếp vàng, do một con bò được phủ vải vàng kéo. Trước ông vua, hai quan đại thần dắt bò trong áo đại lễ thêu kim tuyến và đội mũ cánh chuồn. Ngày ấy, những người An Nam ở gần đó đều đến dự lễ và rất lấy làm phấn khởi. Chúng ta đã biết đến chuyện Lang Liêu dâng bánh chưng bánh giầy lên vua cha, bày tỏ lòng biết ơn tổ tiên. Đó là sản phNm của lúa nếp. Chúng ta còn nghe đến cốm làng Vòng (Hà Nội) nổi tiếng. Cốm Vòng có màu xanh, thơm dẻo. Khi giã cốm, người ta giã kèm một ít lá mạ để nhuốm màu xanh. Và lúa nếp phải được gặt đúng lúc để cốm không khô. Cốm là món quà quí để những chàng trai chưa vợ mang đi chạm ngõ, ăn hỏi... với ý nghĩa “hồng cốm tốt đôi”. Chúng ta lại nhớ đến hương lúa trong cưới xin: Giúp em một thúng xôi vò Một con lợn béo, một vò rượu tăm Văn minh lúa nước cũng tạo nên một nền văn học dân gian phát triển. Đây là câu đối đáp của trai gái làng: Hỡi cô tát nước bên đàng Sao cô múc ánh trăng vàng đổ đi? Cô gái đã trả lời: Ánh trăng em chả thiếu gì Anh có thóc giống em thì đổi cho. Cũng từ cây lúa, chàng trai “phàn nàn” về mối tình không được đáp lại: Ngày đi lúa chửa chia vè 12 Ngày về, lúa đã đỏ hoe đầy đồng Ngày đi em chửa có chồng Ngày về, em đã con bồng con mang. Lại có chàng trai đi sát chủ đề không chút do dự: Nồi cơm kẽo với nồi canh Quả bí trên giàn kẽo với tôm he Kẹo lạc kẽo với nước chè Cô em cò kè kẽo với anh đây. Cây lúa và những chế phNm từ lúa (thóc, xôi, cơm, bánh…) có mặt ở khắp nơi trong đời sống thực tại và được phản ánh trong những sáng tác nghệ thuật ngôn từ dân gian, với những nét nghĩa biểu đạt khác nhau. Tiểu kết: Với việc xác định nội hàm khái niệm “biểu tượng”, chúng tôi tiến hành tìm hiểu biểu tượng lúa trong văn hóa, văn học dân gian Việt Nam. Bước đầu khảo sát, có thể thấy, từ một loại cây lương thực có tác dụng nuôi sống con người, cây lúa đã trở thành một biểu tượng văn hóa đặc trưng của người Việt Nam. Cây lúa với những thuộc tính cơ bản của nó, tượng trưng cho hồn cốt con người Việt Nam. Không phải ngẫu nhiên, người ta thấy biểu tượng này hiện diện một cách đa dạng trong đời sống văn hóa, văn học của người Việt Nam từ xưa đến nay. 13 Chương 2 BIỂU TƯỢNG LÚA TRONG ĐỜI SỐNG VĂN HÓA Văn minh lúa nước là một nền văn minh cổ đại xuất hiện từ cách đây khoảng 10.000 năm tại vùng Đông Nam Á và Nam Trung Hoa. Nền văn minh này đã đạt đến trình độ đủ cao về các kỹ thuật canh tác lúa nước, thuỷ lợi, phát triển các công cụ và vật nuôi chuyên dụng. Chính sự phát triển của nền văn minh lúa nước đã tạo điều kiện thuận lợi cho sự ra đời của những nền văn hoá đương thời như Văn hóa Hemudu, Văn hóa Đông Sơn, Văn hóa Hòa Bình… Cũng có những ý kiến cho rằng, chính nền văn minh lúa nước là chiếc nôi để hình thành cộng đồng cư dân có lối sống định cư định canh và các giá trị văn hoá phi vật thể kèm theo, đó chính là văn hóa làng xã. Nền văn minh lúa nước cũng ảnh hưởng rất sâu sắc đến tín ngưỡng, phong tục tập quán và nghệ thuật tạo hình của các nước nông nghiệp Đông Nam Á nói chung và Việt Nam nói riêng. 2.1. Biểu tượng lúa trong tín ngưỡng dân gian Cây lúa trong đời sống tâm linh của người Việt Nam có một ý nghĩa vô cùng đặc biệt. Lòng tôn sùng của con người đối với tự nhiên, đối với cây lúa, một loại cây lương thực quan trọng đã hình thành nên tín ngưỡng thờ lúa, thờ hồn lúa. Là cư dân của những quốc gia nông nghiệp, người Đông Nam Á mang đậm nét văn hóa nông nghiệp lúa nước. Từ xa xưa, họ đã có quan niệm: mọi vật bao giờ cũng có hai phần, phần xác và phần hồn. Mỗi cây lúa cũng vậy, đều có hồn lúa trú ngụ. Hồn sẽ mang lại sinh khí, giúp cho cây lúa tươi tốt, đâm bông, trổ hạt. Giống như con người, cây lúa sẽ chết nếu phần hồn rời bỏ nó. Và theo đó, nghi lễ giữ hồn cho cây lúa đã xuất hiện rất tự nhiên như bao tín ngưỡng khác của cư dân nông nghiệp nơi đây. Mỗi nơi, cách gọi về hồn lúa có thể khác nhau như: thần lúa, nữ thần lúa, mẹ lúa, hoặc công chúa mặt trời… nhưng đều thể hiện lòng tôn trọng của con người đối với vai trò và vị thế của người phụ nữ. Là tín ngưỡng dân gian, tín ngưỡng giữ hồn cây lúa cũng có rất nhiều truyền thuyết giải thích về sự ra đời của nó. Nói về khái niệm hồn ta có: “Từ hồn gợi ý 14 niệm về một quyền năng vô hình: một bản thể khác biệt, phần riêng trong một sinh thể, hoặc đơn thuần về một hiện tượng sống: vật chất hay phi vật chất; phải chết hay bất tử; một bản nguyên của sự sống, của tổ chức, của hành động; ngoại trừ những biểu hiện thoáng qua, bao giờ cũng vô hình và chỉ tự biểu lộ qua hành vi. Nhờ khả năng huyền bí của mình, nó gợi ý tưởng về một sức mạnh siêu nhiên, về thần linh, về một trung tâm năng lượng” [28,tr.448]. Các dân tộc trồng lúa, theo tín ngưỡng vật linh, quan niệm rằng lúa cũng có hồn. Hồn lúa giữ sinh mệnh của lúa; chi phối của cây lúa và cả mùa trồng trọt. Sau mỗi vụ thu hoạch, khi đã phơi khô thóc rồi, người ta chuyển toàn bộ vào kho, làm lễ “đóng kho” với nội dung tạ ơn và cầu hồn lúa giữ gìn tốt kho lúa. Đến mùa sản xuất, thầy cúng làm lễ “mở kho” đánh thức hồn lúa dậy, mang lúa giống đi gieo trồng. Vì vậy hồn lúa cũng được gọi là mẹ lúa. Các lễ nghi nông nghiệp hay tín ngưỡng thờ thần nông là các hình thái tôn giáo của công xã nông nghiệp hay công xã nông thôn. Trong công xã nông thôn có sự quá độ lịch sử giữa hình thái xã hội không có giai cấp và xã hội có giai cấp. Do vậy, trong cơ cấu kinh tế của công xã nông thôn có tính chất hai mặt đặc biệt – sự kết hợp giữa quyền sở hữu tập thể và cá thể. Ở hình thức nguyên thủy của công xã nông thôn, tính cộng đồng tập thể biểu hiện rất rõ nét. Nó nảy sinh từ cơ sở sản xuất của công xã, từ kinh tế nông nghiệp với kỹ thuật thô sơ và sự phát triển thấp của sức sản xuất. Do đó mà có sự hạn chế quan hệ của con người trong quá trình sản xuất vật chất, có nghĩa hạn chế tất cả các mối quan hệ của người với người và giữa người với tự nhiên. Hạn chế đó được phản ánh vào các hình thức của lễ nghi nông nghiệp gắn liền với việc thờ thần nông. Nguồn gốc của các lễ nghi nông nghiệp chính là ở sự bất lực của người làm nông nguyên thủy trước thiên nhiên. Các cây trồng không phải bao giờ cũng thu được kết quả như ý muốn: mùa màng bị phụ thuộc vào những điều kiện mà người làm nông không thể khắc phục được. Con người phải viện đến sự phù hộ, giúp đỡ của các lực lượng siêu nhiên. Từ đó ra đời các nghi lễ ma thuật… Việc tạo ra các hình ảnh vật linh – sự nhân cách hóa cây cối, đất đai và sự phì nhiêu là những hiện tượng phổ biến, mà điển hình là “tín ngưỡng lúa”, tín ngưỡng hồn lúa, tín ngưỡng “Mẹ lúa”. Những người nông dân canh tác lúa đối xử 15 với cây lúa như là đối xử với một linh vật. Trước khi cấy lúa họ làm lễ cầu được mùa, khi thu hoạch họ cũng phải tiến hành các nghi lễ nhất định. Ví như trước khi gieo lúa họ chọn lấy những hạt giống tốt nhất – được để dành từ vụ mùa trước, trịnh trọng đem trồng ở thửa ruộng tốt nhất; những hạt thóc này sẽ là “mẹ lúa” mà người ta cầu nguyện. Khi gặt lúa họ lại chọn những bông to nhất đã nhắm trước để gặt, đó cũng là hiện tượng “mẹ lúa”. Và hiện tượng “mẹ lúa” sau này được chuyển sang người đàn bà chủ nhà của mỗi gia đình bằng tập tục trước khi gieo trồng hay gặt hái bà chủ là người gieo các hạt giống hay cấy những cây mạ đầu tiên, và cũng là người gặt những bông lúa đầu tiên. Các hội hè, tế lễ, các hội làng, hội xuân gắn với hoạt đồng nông nghiệp thường tiến hành vào những ngày quan trọng trong nông lịch: ngày đầu vụ, ngày nghe tiếng sấm đầu tiên, ngày bắt đầu của mùa mưa, ngày đuổi súc vật ra đồng cỏ,… Còn sự sùng bái các thần có liên quan đến nghề nông gồm có: thần núi rừng, thần sinh sản, thần sấm, thần thổ địa, thần cỏ cây, những địa điểm thiêng,… Đối với các dân tộc làm nương rẫy, lễ nghi nông nghiệp giữ vai trò quan trọng hàng đầu trong đời sống tín ngưỡng. Lúa là cây lương thực chính và quan trọng bậc nhất trong các các loại cây lương thực. Lúa được coi là linh hồn trong lao động sản xuất và sinh hoạt văn hóa tinh thần của người Việt. Có thể nói chính nghề nông trồng lúa nước đã nảy sinh ra hầu hết các lễ hội cổ truyền ở Việt Nam, trong đó có lễ hội giữ hồn lúa. Tín ngưỡng hồn lúa rất phổ biến ở một số dân tộc thiểu số Việt Nam như người Nam Đảo và Môn – Khơ Me ở Trường Sơn – Tây Nguyên, người La Chí ở Hà Giang, Lào Cai; người Ê – Đê, người Dao Đỏ,… và ở mỗi nơi tín ngưỡng thờ hồn lúa mang đặc trưng và những nét đẹp văn hóa khác nhau. 2.1.1. Tín ngưỡng hồn lúa trong khu vực văn hóa Đông Nam Á Với quan niệm: mọi vật được tạo nên bởi hai phần (phần vỏ và phần hồn), cư dân ở vùng Đông Nam Á luôn cho rằng trong mỗi cây lúa đều có hồn lúa trú ngụ ở trong đó. Hồn làm cây lúa tốt tươi, đâm bông trổ hạt. Hồn chính là sự sống của lúa. Cây lúa sẽ chết nếu hồn rời khỏi nó. Tín ngưỡng hồn lúa được phản ánh trong nhiều huyền thoại, thần thoại, truyện cổ tích,… rất phổ biến trên toàn khu vực Đông Nam 16