Tài liệu Hai nhiệm vụ chiến lược của cách mạng Việt Nam qua tạp chí Học tập (1960-1975)

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ----------------------------------------------------HOÀNG THỊ PHƯƠNG LOAN HAI NHIỆM VỤ CHIẾN LƯỢC CỦA CÁCH MẠNG VIỆT NAM QUA TẠP CHÍ HỌC TẬP (1960 - 1975) LUẬN VĂN THẠC SỸ Chuyên ngành: Lịch sử Đảng Cộng sản Việt Nam Hà Nội-2011 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ---------------------------------------------HOÀNG THỊ PHƯƠNG LOAN HAI NHIỆM VỤ CHIẾN LƯỢC CỦA CÁCH MẠNG VIỆT NAM QUA TẠP CHÍ HỌC TẬP (1960 - 1975) Luận văn Thạc sĩ chuyên ngành: Lịch sử Đảng Cộng sản Việt Nam Mã số: 60 22 56 Người hướng dẫn khoa học: PGS. TS Phạm Xanh Hà Nội-2011 2 MỤC LỤC MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 3 1. Lý do chọn đề tài. ........................................................................................................ 3 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề.......................................................................................... 4 3. Mục đích nghiên cứu và nhiệm vụ của luận văn ...................................................... 6 3.1 Mục đích nghiên cứu ..................................................................................................... 6 3.2 Nhiệm vụ của luận văn.................................................................................................. 7 4. Đóng góp của luận văn ............................................................................................... 7 5. Nguồn tư liệu và phương pháp nghiên cứu .............................................................. 8 5.1 Nguồn tư liệu ................................................................................................................ 8 5.2 Phương pháp nghiên cứu .............................................................................................. 8 6. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ............................................................................. 9 6.1 Đối tượng nghiên cứu: .................................................................................................. 9 6.2 Phạm vi nghiên cứu ...................................................................................................... 9 7. Cấu trúc luận văn ....................................................................................................... 9 NỘI DUNG .................................................................................................... 10 Chương 1: Giới thiệu về Tạp chí Học tập ..................................................................... 10 1.1 Các tạp chí lý luận tiền thân .................................................................................... 10 1.1.1 Khái quát về Báo chí cách mạng Việt Nam sau năm 1945 ....................... 10 1.1.2 Các tạp chí lý luận tiền thân ....................................................................... 12 1.1.2.1 Tạp chí Đỏ (1930) ................................................................................... 12 1.1.2.2 Tạp chí Cộng sản (1931) ....................................................................... 13 1.1.2.3 Tạp chí Bônsơvíc (1934) ......................................................................... 13 1.1.2.4 Tạp chí Cộng sản (1941) ......................................................................... 13 1.1.2.5 Tạp chí Sinh hoạt nội bộ (1947) .............................................................. 14 1.1.2.6 Tạp chí Cộng sản (1950) ........................................................................ 15 1.1.2.7 Tạp chí Nghiên cứu (1951) ...................................................................... 16 1.2 Sự ra đời của Tạp chí Học tập ................................................................................. 16 1.2.1 Sự ra đời của tạp chí Học tập ...................................................................... 16 1.2.2 Một số vấn đề về công tác xuất bản, biên tập của Tạp chí Học tập ............... 20 1 Chương 2: Nhiệm vụ cách mạng xã hội chủ nghĩa ở miền Bắc qua Tạp chí Học tập (1960 - 1975) ....................................................................................................................... 23 2.1 Giai đoạn 1960 – 1965 ............................................................................................... 23 2.2 Giai đoạn 1965 – 1975 ............................................................................................... 38 2.3 Tiểu kết chương 2 ..................................................................................................... 58 Chương 3: Nhiệm vụ cách mạng dân tộc dân chủ nhân dân ở miền Nam qua Tạp chí Học tập (1960 - 1975) ................................................................................................... 60 3.1. Giai đoạn 1960 - 1965 .............................................................................................. 60 3.2. Giai đoạn 1965 – 1975 .............................................................................................. 70 3.3 Tiểu kết chương 3 ..................................................................................................... 99 KẾT LUẬN .................................................................................................. 100 TÀI LIỆU THAM KHẢO .......................................................................... 111 PHỤ LỤC ..................................................................................................... 118 2 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài. Công tác lý luận là hoạt động đặc biệt quan trọng, nhất là đối với một tổ chức chính trị. Công tác đó một mặt phản ánh tư duy, tầm nhìn, năng lực, thế giới quan của tổ chức chính trị đó, mặt khác có ý nghĩa quyết định đối với những chỉ đạo trên thực tế. Đảng Cộng sản Việt Nam là Đảng cầm quyền, có vai trò lãnh đạo những hoạt động trong đời sống chính trị, xã hội và kinh tế của đất nước. Do vậy, công tác lý luận luôn luôn phải được đặt lên hàng đầu. Hơn 80 năm qua trong toàn bộ lịch sử lãnh đạo cách mạng Việt nam, Đảng ta luôn coi trọng công tác lý luận. Ngay buổi mới khai sinh, ngày 3-2-1930, tại Hội nghị thành lập Đảng do Nguyễn Ái Quốc – Hồ Chí Minh chủ trì, cùng với việc thông qua các văn kiện quan trọng như Chính cương vắn tắt, Sách lược vắn tắt, Điều lệ tóm tắt của Đảng, Điều lệ tóm tắt của các đoàn thể quần chúng, Đảng đã quyết định “xuất bản một tạp chí lý luận chung cho toàn Đảng”. Nghiên cứu lịch sử Đảng nói chung và mảng lý luận của Đảng nói riêng là một việc làm hết sức cần thiết. Công tác đó phản ánh một chặng đường phát triển về lý luận của Đảng ta, góp phần nhận thức một cách đúng đắn những bước đi về tư duy lý luận, về thế giới quan, về trình độ nhận thức đối với các vấn đề chung và những vấn đề cụ thể của Việt Nam và thế giới trong từng giai đoạn lịch sử của một chính Đảng theo chủ nghĩa Mác – Lê nin. Lịch sử tạp chí Đảng gắn liền với lịch sử Đảng. Nhìn lại lịch sử tạp chí Đảng, có thể thấy được những nét lớn của đường lối cách mạng Việt Nam, những sự kiện lớn của cách mạng Việt Nam dưới sự lãnh đạo của Đảng. Qua lịch sử tạp chí Đảng, cũng có thể thấy được bước phát triển của công tác lý luận của Đảng thấy được quá trình Đảng ta vận dụng chủ nghĩa Mác – Lê nin vào thực tiễn cách mạng của nước ta. Mặt khác, qua những đóng góp to lớn của các tạp chí vào sự nghiệp cách mạng càng thấy rõ ý nghĩa cần thiết của việc xuất bản các tạp chí Đảng . 3 Đảng ta lấy chủ nghĩa Mác – Lê nin làm cơ sở tư tưởng. Tuyên truyền chủ nghĩa Mác – Lê nin là công việc thường xuyên của Đảng. Không có tạp chí lý luận thì không thể làm được công việc đó. Đảng ta vận dụng lý luận Mác – Lê nin vào điều kiện cụ thể của nước ta để định ra đường lối và chính sách của Đảng. Muốn giúp cho cán bộ, đảng viên và quần chúng nắm vững đường lối, chính sách của Đảng thì cần làm cho họ hiểu rõ Đảng, dựa trên cơ sở nào để định ra đường lối, chính sách đó. Chỉ có tạp chí lý luận mới làm được công việc ấy. Tạp chí Học tập ra đời để thực hiện nhiệm vụ to lớn đó. Tạp chí Cộng sản từ khi ra đời với tên: Tạp chí Đỏ (xuất bản số đầu tiên ngày 5/8/1930) đã thực hiện chức năng là một “Tạp chí lý luận chung cho toàn Đảng”. Trải qua nhiều thời kỳ lịch sử với những tên gọi khác nhau, cuốn tạp chí này luôn làm nhiệm vụ của một cơ quan lý luận và chính trị của Trung ương Đảng. Với sức hấp dẫn đặc biệt của những vấn đề lý luận, nhất là đối với những ai có sự quan tâm đối với công tác lý luận của Đảng cộng sản Việt Nam thì việc nghiên cứu Tạp chí Học tập – Một giai đoạn phát triển của Tạp chí Cộng sản trong giai đoạn chống Mỹ cứu nước 1955 -1976 – là một đối tượng nghiên cứu điển hình phản ánh chặng đường phát triển lý luận của Đảng ta. Tuy nhiên, trong phạm vi một luận văn thạc sỹ, tôi giới hạn phạm vi đề tài trong việc phản ánh hai vấn đề nổi cộm của lịch sử được đề cập tới trong tạp chí Học tập, đó là cuộc cách mạng xã hội chủ nghĩa ở miền Bắc và hoàn thành nhiệm vụ dân tộc dân chủ ở miền Nam, thực hiện thống nhất đất nước. Hai nhiệm vụ này được đề ra cụ thể tại Đại hội Đại biểu toàn quốc lần thứ III của Đảng (9/1960). Ngay trong diễn văn khai mạc Đại hội, chủ tịch Hồ Chí Minh đã nhắc tới hai nhiệm vụ chiến lược được thực hiện ở hai miền: “Đại hội lần này là Đại hội xây dựng chủ nghĩa xã hội ở miền Bắc và đấu tranh hòa bình thống nhất nước nhà” [15, tr.88]. Do đó tôi chọn đề tài: “Hai nhiệm vụ chiến lược của cách mạng Việt Nam qua Tạp chí Học tập (1960 - 1975)” làm Luận văn Thạc sỹ của mình. 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề 4 Đã có nhiều công trình nghiên cứu trực tiếp và gián tiếp về báo chí, nghiên cứu về lịch sử báo chí nói chung như: Báo chí Việt nam của tác giả Hồng Chương, Nhà xuất bản Sự thật, 1985. Trong cuốn sách của mình tác giả đi vào nghiên cứu lịch sử báo chí Việt Nam từ khi có báo (1865), đến thời kỳ báo chí trong cuộc tuyên truyền đấu tranh cách mạng, báo sau cách mạng Tháng tám và báo chí cách mạng được hoạt động tự do để bảo vệ chính quyền, phục vụ kháng chiến thắng lợi. Cuốn Lịch sử Báo chí Việt Nam 1865-1945, Nhà xuất bản Đại học Quốc gia Hà Nội do Đỗ Quang Hưng chủ biên. Tác giả trình bày về lược đồ báo chí Việt Nam 1865-1945. Các dòng báo, các khuynh hướng báo chí. Mối quan hệ của sự phát triển báo chí với cuộc đấu tranh dân tộc, giai cấp trong giai đoạn 1865 – 1945. Cuốn Lịch sử báo chí Sài Gòn - Tp. Hồ Chí Minh (1865 - 1995) do Nguyễn Công Khanh chủ biên, Nhà xuất bản. Tp. Hồ Chí Minh năm 2006. Cuốn sách tập trung tìm hiểu lịch sử Báo chí Sài Gòn - Tp. Hồ Chí Minh từ khi thành lập, trải qua các thời điểm, sự kiện lịch sử trong nước: Kháng chiến chống Pháp, chống Mỹ đến nay. Mới nhất là cuốn Tổng quan lịch sử báo chí cách mạng Việt Nam 1925 – 2010. Nhà xuất bản Chính trị Quốc gia, 2010 do Đào Duy Quát chủ biên. Công trình tập trung giới thiệu lịch sử báo chí cách mạng Việt Nam trải dài trong một giai đoạn từ năm 1925 - 2010 với nhiều biến động lịch sử, và công lao đóng góp to lớn của nhiều thế hệ các nhà báo Việt Nam. Nghiên cứu về tạp chí lý luận của Đảng, trực tiếp là tạp chí Cộng sản hiện nay mới chỉ có công trình nghiên cứu của tác giả Hồng Chương Lịch sử tạp chí Đảng lúc đó là Tổng biên tập Tạp chí Cộng sản. Công trình phản ánh vài nét về tạp chí Đảng từ năm 1930 đến 1955 là thời kỳ tạp chí Đảng phục vụ nhiệm vụ cách mạng dân tộc dân chủ nhân dân; từ năm 1955 đến 1975 là thời kỳ phục vụ hai nhiệm vụ chiến lược: cách mạng xã hội chủ nghĩa ở miền Bắc và đấu tranh giải phóng dân tộc ở miền Nam; từ năm 1976 trở đi, tạp chí Đảng phục vụ 2 nhiệm vụ chiến lược: xây dựng thành công chủ nghĩa xã hội trong cả nước và bảo vệ vững 5 chắc tổ quốc Việt Nam xã hội chủ nghĩa. Đặc biệt trong công trình của mình, giai đoạn tạp chí Cộng sản mang tên tạp chí Học tập (1955 - 1976) được tác giả tập trung khai thác. Cuốn Tạp chí Cộng sản những chặng đường phát triển do Nguyễn Trọng Phú chủ biên, Nhà xuất bản Chính trị Quốc gia 1995 có tham khảo một phần cuốn sách Lịch sử tạp chí Đảng của Hồng Chương. Tạp chí Cộng sản những chặng đường phát triển tập trung giới thiệu tạp chí cộng sản qua các thời kỳ lịch sử, gắn liền với lịch sử Đảng Cộng sản Việt Nam. Nghiên cứu về tạp chí lý luận của Đảng nói chung hoặc một mảng đề tài trong tạp chí đó nói riêng hiện nay chưa được quan tâm nghiên cứu. Những công trình hiện có mới chỉ dừng lại ở việc phản ánh quá trình phát triển của báo chí. Cụ thể đối với tạp chí Học tập – Một chặng đường phát triển của tạp chí Cộng sản – Cơ quan lý luận và chính trị của Đảng cộng sản Việt Nam cũng mới chỉ được các tác giả nghiên cứu ở góc độ lịch sử phát triển của tạp chí. Các công trình chưa đi sâu vào nghiên cứu góc độ lý luận của tạp chí để qua đó thấy được quá trình phát triển trong tư duy lý luận chính trị của một chính Đảng theo chủ nghĩa Mác – Lênin. Việc lấy tạp chí làm nguồn sử liệu chính để nghiên cứu hiện nay chưa có công trình nào 3. Mục đích nghiên cứu và nhiệm vụ của luận văn 3.1 Mục đích nghiên cứu - Hệ thống hóa những bài viết về cuộc cách mạng xã hội chủ nghĩa ở miền Bắc và cuộc cách mạng dân tộc dân chủ nhân dân ở miền Nam trên tạp chí Học tập – cơ quan lý luận và chính trị của Đảng Lao động Việt Nam. - Luận văn phản ánh chặng đường phát triển về lý luận của Đảng trong từng thời điểm cụ thể, trong những bước tiến quan trọng của cách mạng Việt Nam. - Làm sáng tỏ mục đích tuyên truyền những chủ trương, chính sách lớn của Đảng; tuyên truyền cho đường lối cách mạng xã hội chủ nghĩa và xây dựng chủ nghĩa xã hội ở miền Bắc; tuyên truyền cho đường lối cách mạng miền Nam và cho cuộc đấu tranh nhằm thực hiện thống nhất nước nhà; nâng cao nhận thức của cán 6 bộ, đảng viên trong một số vấn đề về cách mạng xã hội chủ nghĩa, thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội, về cách mạng dân tộc dân chủ nhân dân,… - Thấy được quan điểm của Đảng trước hai nhiệm vụ chiến lược của cách mạng Việt Nam trong từng thời điểm cụ thể. 3.2 Nhiệm vụ của luận văn - Thông qua các bài viết trên tạp chí về hai nhiệm vụ chiến lược: xây dựng chủ nghĩa xã hội ở miền Bắc và đấu tranh thống nhất nước nhà ở miền Nam, làm rõ nhận thức mới của Đảng ta về hai nhiệm vụ đó trước những thay đổi của thực tiễn cách mạng Việt Nam và tình hình thế giới. Đồng thời thấy được mối quan hệ của hai nhiệm vụ ở hai miền trong từng thời điểm cụ thể. 4. Đóng góp của luận văn Luận văn thạc sỹ với đề tài “Hai nhiệm vụ chiến lược của cách mạng Việt Nam qua tạp chí Học tập (1960 - 1975)” có một số đóng góp sau: Một là: Luận văn góp phần làm rõ và khẳng định vai trò không thể thiếu của cơ quan lý luận và chính trị của Trung ương Đảng thông qua việc giới thiệu chủ trương, đường lối, chính sách của Đảng để lãnh đạo cuộc kháng chiến chống Mỹ, cứu nước đi tới thắng lợi cuối cùng trên tạp chí Học tập. Hai là: Luận văn đưa ra một cách tiếp cận hiệu quả và góp phần làm rõ hơn, phong phú hơn, cụ thể hơn, phổ biến hơn hai nhiệm vụ chiến lược của cách mạng Việt Nam trong giai đoạn 1960 – 1975, qua đó làm rõ vai trò, vị trí của mỗi nhiệm vụ, của từng miền trong cuộc kháng chiến chống Mỹ, cứu nước nói chung, qua từng giai đoạn cụ thể nói riêng. Ba là: Thông qua việc hệ thống hóa những bài viết về cách mạng xã hội chủ nghĩa ở miền Bắc và cách mạng dân tộc dân chủ nhân dân ở miền Nam đăng trên các số của tạp chí Học tập trong những năm từ 1960 – 1975, luận văn phản ánh chặng đường phát triển về lý luận của Đảng trong từng thời điểm cụ thể của cách mạng Việt Nam giai đoạn 1960 – 1975. Bốn là: Luận văn góp phần làm rõ mục đích tuyên truyền những chủ trương, đường lối, chính sách của Đảng trong quá trình Đảng lãnh đạo cách mạng Việt Nam thực 7 hiện đồng thời hai nhiệm vụ chiến lược ở hai miền nhằm nâng cao trình độ lý luận và chính trị của cán bộ, đảng viên và nhân dân. Năm là: Thông qua việc nghiên cứu, luận văn cũng đã góp phần làm đậm nét thêm những đóng góp quan trọng của báo chí nói chung và báo chí cách mạng Việt Nam trong lịch sử báo chí. Sáu là: Với gần 60 trang thư mục của tạp chí Học tập từ năm 1955 đến năm 1976 có ý nghĩa thiết thực cho những người nghiên cứu và giảng dạy lý luận nói chung và lịch sử Đảng nói riêng. 5. Nguồn tư liệu và phương pháp nghiên cứu 5.1 Nguồn tư liệu Với tư cách là công trình nghiên cứu về một cuốn tạp chí, đề tài này lấy nguồn tư liệu là cuốn Tạp chí Học tập xuất bản trong thời kỳ 1960 – 1975. Đây là Cơ quan lý luận và chính trị của Trung ương Đảng trải qua nhiều thời kỳ cách mạng cơ quan lý luận này có nhiều tên gọi khác nhau, từ tạp chí Đỏ (1930), tạp chí Cộng sản (1931), tạp chí Bôn sơ vích (1934), tạp chí Cộng sản (1941), tạp chí Sinh hoạt nội bộ (1947), tạp chí Cộng sản (1950), tạp chí Nghiên cứu (1951), và đến Hội nghị lần thứ 7 của Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa II họp tháng 3/1955 đã quyết định xuất bản tạp chí Học tập làm cơ quan lý luận và chính trị của Trung ương Đảng. Đây là tạp chí có sức sống lâu bền nhất so với các tạp chí lý luận tiền thân của nó, tồn tại từ năm 1955 đến 1976, sau đó nó mới đổi tên thành tạp chí Cộng sản và tồn tại tới ngày nay. Tuy nhiên, luận văn chỉ tập trung khai thác những bài viết trên tạp chí Học tập trong giai đoạn tiến hành hai nhiệm vụ chiến lược trên hai miền, tức là giai đoạn 1960 – 1975. Ngoài ra còn tham khảo các công trình nghiên cứu chung về lịch sử báo chí, các luận văn, luận án, các bài nghiên cứu đăng trên các tạp chí chuyên ngành. Tư liệu lưu trữ tại: Trung tâm Thông tin thư viện Đại học Quốc gia Hà Nội, Thư viện Quốc gia Việt Nam. 5.2 Phương pháp nghiên cứu - Phương pháp lịch sử là chủ yếu 8 - Phương pháp logic kết hợp với một số phương pháp khác như tổng hợp, so sánh nhằm tìm ra mối quan hệ nhân quả, mối quan hệ bên trong của sự kiện. 6. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu: Nhiệm vụ cách mạng xã hội chủ nghĩa ở miền Bắc và nhiệm vụ cách mạng dân tộc dân chủ nhân dân ở miền Nam được phản ánh trên tạp chí Học tập trong giai đoạn 1960 - 1975 – Một giai đoạn của Tạp chí Cộng sản. Phạm vi nghiên cứu Giới hạn thời gian: Tạp chí Học tập xuất bản từ năm 1960 đến năm 1965 7. Cấu trúc luận văn MỞ ĐẦU NỘI DUNG KẾT LUẬN 9 NỘI DUNG Chương 1: Giới thiệu về Tạp chí Học tập 1.1 Các tạp chí lý luận tiền thân 1.1.1 Khái quát về Báo chí cách mạng Việt Nam sau năm 1945 Báo chí có vai trò to lớn trong đời sống chính trị - xã hội của mỗi quốc gia, mỗi dân tộc. Báo chí là công cụ sắc bén trong cuộc đấu tranh cách mạng và xây dựng chế độ mới. Theo V.I.Lênin, báo chí thực sự là vũ khí chiến đấu của giai cấp, là cơ quan tuyên truyền, tham gia vào việc tổ chức và phát triển xã hội bằng hoạt động ngôn luận của mình. Sử dụng có hiệu quả báo chí để phát triển lực lượng cách mạng, Lênin chỉ rõ: Tác dụng của báo chí không những chỉ hạn chế ở chỗ truyền bá tư tưởng giáo dục chính trị, và thu hút những người đồng tình về chính trị; báo chí không những chỉ là người tuyên truyền tập thể và cổ động tập thể mà còn là người tổ chức tập thể. Là sản phẩm của ý thức xã hội, trong xã hội có giai cấp, báo chí luôn mang tính chất giai cấp. Các giai cấp, đặc biệt là giai cấp thống trị sử dụng báo chí như một công cụ trong cuộc đấu tranh giành quyền lực và bảo vệ quyền lực. Nhận thấy vai trò to lớn của báo chí, Hồ Chí Minh ngay từ khi chuẩn bị truyền bá chủ nghĩa Mác – Lênin vào trong nước đã sử dụng báo chí là công cụ tuyên truyền và đấu tranh chống thực dân Pháp xâm lược. Cách mạng tháng Tám 1945 thắng lợi, lật đổ chính quyền bù nhìn tay sai của Nhật Bản, xóa bỏ ách thống trị của phát xít Nhật trên toàn cõi Việt Nam, xóa bỏ báo chí thân Nhật đồng thời xóa bỏ báo chí tay sai của đế quốc thực dân. Báo chí cách mạng do Đảng cộng sản lãnh đạo từ bí mật chuyển ra công khai, trở thành báo chí chính thống của Nhà nước Việt Nam dân chủ cộng hòa. Ra công khai đầu tiên là báo Cứu quốc, cơ quan tuyên truyền của Mặt trận Việt Minh, tiếp đó là báo Cờ giải phóng, cơ quan tuyên truyền cổ động của Trung ương Đảng cộng sản Đông Dương. Sau đó ít lâu báo Lao động, cơ quan của tổ chức công nhân, báo Hồn nước, cơ quan của Đoàn thanh niên cứu quốc, báo Độc lập, cơ 10 quan của Đảng dân chủ Việt Nam… lần lượt được in và phát hành công khai tại Hà Nội. Báo Tiền phong “Cơ quan vận động tân văn hóa” số 1 đã được chuẩn bị xong xuôi sắp đưa in thì nổ ra cuộc Cách Mạng Tháng Tám, cho nên mãi đến ngày 1/11/1945 nó mới ra mắt bạn đọc giữa thủ đô Hà Nội với danh nghĩa là cơ quan của Hội Văn hóa cứu quốc. Ngày 19/8/1945 Tổng khởi nghĩa thắng lợi thì ngày 24/8/1945 báo Cứu quốc, cơ quan tuyên truyền cổ động của Tổng bộ Việt Minh xuất bản công khai tại Hà Nội. Số báo đầu tiên xuất bản công khai của báo Cứu quốc là số 31, năm thứ 4. Ngay sau khi Cách mạng thắng lợi, báo Cờ giải phóng, cơ quan tuyên truyền cổ động của trung ương Đảng cộng sản Đông Dương, chuyển về thủ đô Hà Nội. Số đầu tiên được in ở Hà Nội và phát hành công khai sau Cách mạng Tháng Tám là số 16, ra ngày 12/9/1945. Sau khi Đảng cộng sản Đông Dương tuyên bố tự giải tán. Hội nghiên cứu chủ nghĩa Mác ở Đông Dương tuyên bố thành lập. Tờ báo Sự thật với danh nghĩa là cơ quan tuyên truyền cổ động của Hội nghiên cứu chủ nghĩa ở Đông Dương được xuất bản để thay thế tờ báo Cờ giải phóng. Số 1 của báo Sự thật ra ngày 5/12/1945. Ngoài các tờ báo ra đời trong thời kỳ hoạt động bí mật sau khi cách mạng thắng lợi chuyển ra công khai như Cứu quốc, Cờ giải phóng, Lao động, Hồn nước, Độc lập… trong vòng một năm từ Cách Mạng Tháng Tám (19/8/1945) đến toàn quốc kháng chiến chống Pháp (19/12/1946) còn có các tờ báo mới được xuất bản như báo Sự thật, Sao vàng, Tiếng gọi phụ nữ, Đồng Minh, Cải tạo, Dân chủ, Quyết chiến. Quyết thắng,… Ngày 19/12/1946 cuộc kháng chiến toàn quốc chống giặc Pháp bùng nổ. Thủ đô Hà Nội trở thành chiến trường ác liệt giữa quân ta và quân Pháp. Các tòa soạn các tờ báo xuất bản tại Hà Nội đều phải rút ra khỏi Hà Nội. Vì những khó khăn trong việc di chuyển tòa soạn và nhà in, nhiều tờ báo phải ngừng xuất bản trong một thời gian. Theo thống kê, lúc cuộc kháng chiến toàn quốc chống Pháp bắt đầu, cả nước có 117 tờ báo. Đến đầu năm 1948 chỉ còn lại 52 tờ báo. 11 Trong thời kỳ kháng chiến chống Pháp (12/1946 –7/1951) làng báo Việt Nam có các tờ báo chủ yếu như: Báo Cứu quốc, Sự thật, Nhân dân, Độc lập, Tiến lên, Tiền phong, Lao động, Văn nghệ, Cứu quốc,… Các tờ báo từ báo của Trung ương, đến báo của các đoàn thể và địa phương dù xuất bản công khai hoặc bí mật đã có tác dụng to lớn trong việc tuyên truyền đường lối chính sách của Đảng, phổ biến những kinh nghiệm chiến đấu và sản xuất, đánh giặc và xây dựng đất nước, cổ vũ quân và dân ta quyết tâm kháng chiến lâu dài, vượt qua mọi khó khăn, chịu đựng mọi gian khổ, đánh thắng bọn thực dân xâm lược Pháp để giải phóng tổ quốc. Báo chí của ta không chỉ được phát hành ở vùng tự do và các khu du kích, mà còn len lỏi sâu vào vùng sau lưng địch, là một nhân tố quan trọng góp phần đưa đến những thắng lợi của cuộc kháng chiến chống Pháp. Nhận thấy rõ vai trò của báo chí cách mạng đối với cuộc kháng chiến, Đảng ta rất chú trọng quan tâm xây dựng và trực tiếp lãnh đạo, chỉ đạo cuộc đấu tranh của báo chí. Tuy nhiên, trước nhu cầu nâng cao trình độ lý luận của cán bộ, đảng viên và nhân dân, tuyên truyền, phát triển chủ nghĩa Mác – Lê nin. Đảng nhận thấy cần phải xuất bản một tạp chí lý luận và chính trị. Trước yêu cầu đó, cuốn tạp chí đóng vai trò cơ quan lý luận và chính trị của Trung ương Đảng được xuất bản. Trải qua nhiều thăng trầm của lịch sử, qua nhiều lần đổi tên, từ tạp chí Đỏ, ngày nay là tạp chí Cộng sản được xuất bản đều kỳ. 1.1.2 Các tạp chí lý luận tiền thân 1.1.2.1 Tạp chí Đỏ (1930) Tại Hội nghị thành lập Đảng họp tháng 2/1930 dưới sự chủ trì của đồng chí Nguyễn Ái Quốc đã quyết định xuất bản một tạp chí lý luận chung cho toàn Đảng và ba tờ báo tuyên truyền ở ba xứ. Thực hiện quyết định của Hội nghị thành lập Đảng, Ban Chấp hành trung ương lâm thời của Đảng đã xuất bản tạp chí Đỏ. Tạp chí Đỏ số l ra mắt bạn đọc ngày 5/8/1930. Trong năm đầu Đảng vừa mới thành lập, phần đông cán bộ đảng viên còn bỡ ngỡ trong hoạt động lại chưa hiểu biết gì nhiều về chủ nghĩa Mác-Lênin, tạp chí Đỏ đã có tác dụng tích cực trong việc hướng dẫn nhận thức, hướng dẫn công tác cho 12 cán bộ, đảng viên. Tuy về nội dung và hình thức còn đơn giản, do phải thích ứng với điều kiện Đảng mới thành lập và còn hoạt động bí mật, tạp chí Đỏ đã mang tính chất một tạp chí lý luận của Đảng, ở chỗ nó không làm nhiệm vụ thông tin như các tờ báo mà chủ yếu nó hướng dẫn nhận thức, nâng cao trình độ hiểu biết trong hoạt động cách mạng. 1.1.2.2 Tạp chí Cộng sản (1931) Tháng 10/1930, Hội nghị lần thứ nhất của Trung ương Đảng đã thông qua Luận cương chính trị của Đảng và cử ra Ban Chấp hành Trung ương Đảng, do đồng chí Trần Phú làm Tổng Bí thư. Hội nghị cũng đã quyết định đổi tên Đảng là Đảng Cộng sản Đông Dương. Sau Hội nghị ít lâu, Trung ương Đảng xuất bản Tạp chí Cộng sản thay cho tạp chí Đỏ. Tạp chí Cộng sản số 1 ra ngày 1/2/1931 có tiêu đề "Cơ quan của Đảng Cộng sản Đông Dương". 1.1.2.3 Tạp chí Bônsơvíc (1934) Năm 1934, Ban lãnh đạo hải ngoại của Đảng (hồi đó gọi là Ban chỉ huy ở ngoài của Đảng) được thành lập, với nhiệm vụ thống nhất các tổ chức đảng đã được gây dựng lại ở trong nước, phục hồi những tổ chức bị địch phá vỡ và xây dựng cơ sở mới, đào tạo và bồi dưỡng cán bộ, chuẩn bị Đại hội Đảng. Tháng 6/1934, Ban chỉ huy ở ngoài nước của Đảng đã họp cùng với đại biểu các đảng bộ trong nước để thống nhất hoạt động của Đảng trong phạm vi cả nước. Ban chỉ huy ở ngoài nước của Đảng cũng quyết định xuất bản tạp chí Bônsơvíc, với tiêu đề "Cơ quan lý thuyết của Ban chỉ huy ở ngoài của Đảng cộng sản Đông Dương (phân bộ của Quốc tế cộng sản)". Sau Đại hội lần thứ nhất của Đảng (3/1935), tiêu đề ấy được đổi thành “Cơ quan lý thuyết của Đảng Cộng sản Đông Dương”. Tạp chí Bônsơvíc tồn tại được trên hai năm. Tạp chí đã đóng góp quan trọng trong việc khôi phục cơ sở và hệ thống tổ chức Đảng chuẩn bị cho Đại hội Đảng lần thứ nhất và góp phần quan trọng vào việc thống nhất Đảng về lý luận, tư tưởng, chính trị và tổ chức để chính trị và tổ chức để chuẩn bị đón cao trào cách mạng mới. 1.1.2.4 Tạp chí Cộng sản (1941) 13 Trong những năm cao trào của Mặt trận dân chủ Đông Dương (1936 - 1939), Trung ương Đảng đă quyết định xuất bản tạp chí lý luận nghị quyết Hội nghị toàn thể của Trung ương Đảng (ngày 29/30 tháng 3/1938) ghi rõ: “Ban Trung ương cần ra một tạp chí bí mật để để giải thích những vấn đề mà các sách báo công khai không thể bàn đến được”. Tuy vậy, do hoàn cảnh khó khăn lúc bấy giờ, Đảng không thể xuất bản được tạp chí như đã ghi trong nghị quyết. Cuối năm 1940, đầu năm 1941, tình hình quốc tế và trong nước có diễn biến mới. Tháng 6/1940, nước Pháp bị quân phát xít Hítle chiếm đóng. Phát xít Nhật nhân cơ hội đó xâm lược Đông Dương. Thực dân Pháp đầu hàng quân Nhật. Nhân dân Việt Nam bất khuất đã nổi dậy chống cả Nhật lẫn Pháp. Tháng 9/1940, nổ ra cuộc khởi nghĩa Bắc Sơn. Tháng 11/1940, khởi nghĩa Nam Kỳ. Tháng 1/1941, binh biến ở Đô Lương. Cách mạng Đông Dương đang tiến bước đến thời cơ mới. Ngày 8/2/1941, đồng chí Nguyễn ái Quốc về nước trực tiếp lãnh đạo cách mạng Việt Nam. Tháng 5/1941, Hội nghị Trung ương Đảng do đồng chí Nguyễn ái Quốc đại biểu của Quốc tế cộng sản, triệu tập và chủ trì họp tại Pắc Bó (Hà quảng, Cao Bằng). Hội nghị quyết định thành lập Việt Nam độc lập đồng minh (gọi tắt là Việt Minh) và vạch rõ nhiệm vụ trung tâm của Đảng và dân ta lúc đó là chuẩn bị khởi nghĩa. Hội nghị cử ra Ban Chấp hành Trung ương chính thức và bầu đồng chí Trường Chinh làm Tổng Bí thư của Đảng. Cuối tháng 9/1941, Tạp chí Cộng sản, cơ quan lý luận và chính trị của Trung ương Đảng do đồng chí Trường Chinh trực tiếp phụ trách, ra số 2. Trong những năm 1945 - 1946, do công cuộc gìn giữ chính quyền, chuẩn bị kháng chiến quá khẩn trương, Đảng ta không xuất bản tạp chí lý luận. Từ tháng 8/1947 đến tháng 8/1950, Đảng ta lần lượt xuất bản tạp chí Sinh hoạt nội bộ và Tạp chí Cộng sản. 1.1.2.5 Tạp chí Sinh hoạt nội bộ (1947) Giữa năm 1947, cuộc kháng chiến của nhân dân ta chống thực dân Pháp đã giành được những thắng lợi bước đầu. Chiến tranh du kích phát triển. Lực lượng vũ 14 trang với ba thứ quân hình thành và ngày càng lớn mạnh. Cả nước nhanh chóng thích ứng với hoàn cảnh vừa sản xuất vừa chiến đấu. Đội ngũ đảng viên được mở rộng, từ 5.000 người sau ngày Tổng khởi nghĩa đã lên tới 20.000 người vào cuối năm 1946; 50.000 người vào cuối năm 1947; 180.000 người vào cuối năm 1948. Đội ngũ cán bộ ngoài đảng, cán bộ các đoàn thể cũng tăng nhanh. Đảng ngày càng phát huy được vai trò lãnh đạo của mình về các mặt. Trước tình hình đó, cùng với việc tiến hành nhiều biện pháp đẩy mạnh công tác giáo dục, bồi dưỡng cán bộ, Trung ương Đảng quyết định xuất bản tạp chí Sinh hoạt nội bộ nhằm đáp ứng yêu cầu của việc xây dựng Đảng và tăng cường công tác lãnh đạo của Đảng. Tạp chí Sinh hoạt nội bộ ra đời tháng 8/1947, với tư cách là “Cơ quan trung ương huấn luyện công tác và lý luận”. Nhưng vì hồi bấy giờ Đảng không ra công khai, cho nên trên bìa số 1 ghi là “của Cứu quốc hội”, từ số 2 đến số 13 ghi là “của Đoàn thể”, và từ số 14 (ra tháng 2/1949) ghi là “của Đảng”. Từ khi ra đời (tháng 8/1947) cho đến tháng 3/1950, Sinh hoạt nội bộ đã xuất bản được 20 số. Từ tháng 3/1950, nó đình bản, và sau đó được thay thế bằng Tạp chí Cộng sản. 1.1.2.6 Tạp chí Cộng sản (1950) Năm 1950, cuộc kháng chiến chống Pháp của nhân dân ta có bước phát triển mới. Đội ngũ đảng viên cũng ngày càng đông: cuối năm 1949, Đảng đã có hơn 70 vạn đảng viên. Hầu hết các cơ sở nông thôn, đại đội lực lượng vũ trang và xí nghiệp nhà nước đều có chi bộ đảng. Mặc dù Đảng chưa ra công khai, nhưng vai trò lãnh đạo của Đảng đã được khắp nơi thừa nhận. Hội nghị toàn quốc lần thứ ba của Đảng họp tại Việt Bắc từ ngày 21/1/1950 đến ngày 3/2/1950, trên cơ sở đánh giá trình độ lý luận và ý thức chính trị của cán bộ, đảng viên chưa tiến kịp những nhiệm vụ mỗi ngày một nặng, đã quyết định đẩy mạnh việc học tập chủ nghĩa Mác-Lê-nin và đấu tranh tư tưởng. Để góp phần tiến hành tốt nhiệm vụ đó hội nghị đã quyết định “ra một tạp chí lý luận thay cho “Sinh hoạt nội bộ”. Tạp chí Cộng sản ra số 1 vào tháng 7/1950, mang tiêu đề “Cơ quan 15 Trung ương huấn luyện lý luận và công tác của Đảng”, do đồng chí Trường Chinh, Tổng bí thư của Đảng làm chủ nhiệm. Sau Đại hội Đại biểu toàn quốc lần thứ II của Đảng (tháng 2/1951), cuộc kháng chiến càng phát triển mạnh mẽ. Mọi mặt hoạt động của Đảng càng dồn dập, khẩn trương. Đảng ta tập trung sức vào việc ra tờ Nhân dân, cơ quan Trung ương của Đảng, nên tạm thời ngừng việc xuất bản tạp chí lý luận. 1.1.2.7 Tạp chí Nghiên cứu (1951) Đây là tạp chí do Trung ương cục miền Nam của Đảng xuất bản trong những năm cuối của cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp. Sau Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ II của Đảng (3/1951), Ban Chấp hành Trung ương Đảng quyết định thành lập Trung ương cục miền Nam gồm các đồng chí uỷ viên Trung ương Đảng công tác ở Nam Bộ để thay mặt Trung ương Đảng trực tiếp chỉ đạo cuộc kháng chiến ở miền Nam trong điều kiện giao thông liên lạc có nhiều khó khăn. Trung ương Cục miền Nam gồm các đồng chí Lê Duẩn, Lê Đức Thọ, Phạm Hùng, Hà Huy Giáp, Nguyễn Văn Kỉnh, Ung Văn Khiêm; do đồng chí Lê Duẩn làm bí thư. Trung ương Cục đã chủ trương xuất bản tạp chí lý luận, lấy tên là tạp chí Nghiên cứu, với tiêu đề “Cơ quan lý luận của Trung ương cục miền Nam Đảng Lao động Việt Nam”. 1.2 Sự ra đời của Tạp chí Học tập 1.2.1 Sự ra đời của tạp chí Học tập Với thắng lợi của cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp, cách mạng nước ta chuyển sang giai đoạn mới. Miền Bắc được hoàn toàn giải phóng, từ căn bản hoàn thành cách mạng dân tộc dân chủ nhân dân chuyển sang cách mạng xã hội chủ nghĩa. Miền Nam còn ở dưới ách thống trị của đế quốc Mỹ và tay sai, phải tiếp tục cuộc cách mạng dân tộc dân chủ nhân dân. Nhiệm vụ chung của cách mạng Việt Nam trong giai đoạn này là thực hiện thống nhất nước nhà trên cơ sở độc lập và dân chủ, xây dựng một nước Việt Nam hòa bình, thống nhất, độc lập, dân chủ và giàu mạnh. 16 Hội nghị lần thứ 7 của Ban chấp hành Trung ương Đảng khóa II họp tháng 3/1955 đã nhận định: qua 8-9 năm kháng chiến, Đảng ta đã được rèn luyện và lớn lên nhiều. Sự lãnh đạo của Đảng về các mặt chính trị, tư tưởng và tổ chức đều có tiến bộ rõ rệt. Tuy vậy, trước tình hình đang thay đổi mạnh mẽ, từ chiến tranh chuyển sang hòa bình, từ nông thôn chuyển vào thành thị, từ phân tán chuyển đến tập trung, trong Đảng bộc lộ những biểu hiện hữu khuynh và “tả” khuynh. Công tác tư tưởng và lý luận chưa đáp ứng đúng mức yêu cầu của nhiệm vụ chính trị. Để “giúp vào việc nghiên cứu chính sách và giáo dục tư tưởng, bước đầu xây dựng công tác lý luận của Đảng”, Hội nghị lần thứ 7 của Trung ương Đảng đã ra nghị quyết xuất bản Tạp chí Học tập. Nghị quyết ghi rõ: “Về mặt tư tưởng, hướng công tác hiện nay là giữ vững và bồi dưỡng ý chí chiến đấu, nâng cao tinh thần cảnh giác…. Nâng cao công tác tư tưởng và công tác lý luận lên một bước, kết hợp với việc giáo dục chính sách mà nâng cao trình độ chính trị và lý luận của cán bộ, củng cố lập trường, trau dồi đạo đức cách mạng, nâng cao ý thức tổ chức và kỷ luật của cán bộ, đảng viên….Đồng thời, tổ chức học tập tại chức, ra tạp chí Học tập của Trung ương để giúp vào việc nghiên cứu chính sách và giáo dục tư tưởng, bước đầu xây dựng công tác lý luận của Đảng” [10, tr.8]. Đề án xuất bản được Bộ Chính trị thông qua, đã nêu rõ tính chất nhiệm vụ, đối tượng và phương châm biên tập của tạp chí. Tạp chí Học tập là “Cơ quan lý luận và chính trị của Đảng”, do Trung ương Đảng trực tiếp lãnh đạo. Nhiệm vụ của tạp chí là “lấy học thuyết Mác - Lê-nin làm cơ sở, kết hợp chặt chẽ lý luận Mác - Lê-nin với thực tiễn cách mạng nước ta để tuyên truyền, giáo dục đường lối, phương châm, chính sách của Đảng một cách sâu sắc. Nội dung tạp chí sẽ tập trung vào những vấn đề chính sách trong nước, đồng thời dành một phần cần thiết cho những vấn đề quốc tế quan trọng và cho công tác xây dựng Đảng” Tạp chí còn có nhiệm vụ “hướng dẫn cán bộ học tập theo chương trình do Đảng quy định”. 17 Đối tượng phục vụ của tạp chí là : “Cán bộ Đảng từ trung cấp trở lên, những cán bộ ngoài Đảng và những người trí thức thích nghiên cứu chính trị và có trình độ đọc hiểu được”. Phương châm biên tập của tạp chí là “căn cứ vào nhiệm vụ trung tâm và những công tác lớn của Đảng trong từng thời kỳ mà định trọng tâm biên tập làm cho nội dung tạp chí gắn chặt với chính sách và sinh hoạt chính trị, sinh hoạt tư tưởng của Đảng”. Tạp chí “dựa trên cơ sở học thuyết Mác - Lê-nin để giải thích đường lối, phương châm, chính sách của Đảng, kết hợp với thực tế nước ta mà giáo dục lý luận. Cụ thể là căn cứ vào những chính sách và công tác lớn của Đảng, trình bày những vấn đề lý luận chung quanh chính sách và công tác ấy, nhằm vạch rõ cơ sở lý luận của nó, rồi lại căn cứ vào tình hình cụ thể của Việt Nam mà phân tích thêm, kết hợp lý luận Mác - Lê-nin với thực tế nước ta, làm cho cán bộ nắm vững nội dung, thực chất của các chính sách của Đảng, đồng thời đấu tranh chống những tư tưởng lạc hậu, sai lầm,trở ngại cho việc thực hiện các chính sách”; Tạp chí cần “Hướng dẫn cán bộ học tập theo chương trình do Đảng đã quy định, đồng thời giúp đỡ cán bộ trong việc học tập cá nhân, nhưng hướng dẫn học tập theo chương trình do Đảng đã quy định là chính. Lấy kế hoạch học tập của Đảng làm tiêu chuẩn, lấy kinh nghiệm những nơi tiến bộ nhất mà hướng dẫn chung”. Trong bài “Việc xuất bản Tạp chí Học tập và công tác xây dựng Đảng” đăng trong số đầu tiên của tạp chí (12/1955), đồng chí Trường Chinh viết : “Nhiệm vụ của Đảng là phải làm cho cán bộ, đảng viên và quần chúng nhân dân nhận rõ chính sách vô cùng thâm độc của Mỹ - Diệm, nhưng không nóng nảy, sốt ruột, mà tin tưởng sâu sắc ở đường lối đúng đắn của Đảng, góp phần tích cực của mình vào công cuộc xây dựng và củng cố miền Bắc, kiên trì đấu tranh chống Mỹ - Diệm ở miền Nam. Tạp chí Học tập phải góp phần vào sự nghiệp vĩ đại đó…Trong tình hình hiện nay, một tạp chí như thế rất cần thiết cho việc xây dựng Đảng ta, làm cho Đảng ta xứng đáng là một đảng kiểu mới của giai cấp công nhân, một đảng của dân tộc, được củng cố về mọi mặt tư tưởng, chính trị và tổ chức. Một tạp chí như thế cũng rất cần thiết cho việc tăng cường sự lãnh đạo của Đảng trong sự nghiệp củng 18