LỜI MỞ ĐẦU
Kinh tÕ thÞ trêng, nh chóng ta ®· biÕt, lµ mét kiÓu quan hÖ
kinh tÕ - x· héi mµ trong ®ã, s¶n xuÊt vµ t¸i s¶n xuÊt x· héi
g¾n chÆt víi thÞ trêng, tøc lµ g¾n chÆt víi quan hÖ hµng ho¸
tiÒn tÖ, víi quan hÖ cung cÇu,... Thùc tiÔn thÊy râ kinh tÕ thÞ trêng cã kh¶ n¨ng tËp hîp ®îc hµnh ®éng trÝ tuÖ vµ tiÒm lùc cña
hµng triÖu con ngêi vµ híng ®Õn lîi Ých chung cña x· héi, ®ã lµ
thóc ®Èy t¨ng trëng kinh tÕ, t¨ng n¨ng suÊt lao ®éng. Nhng
nÒn kinh tÕ thÞ trêng kh«ng ph¶i lµ mét tæ chøc hµi ho¸ mµ
trong hÖ thèng ®ã còng chøa rÊt nhiÒu nh÷ng yÕu tè phøc t¹p
vµ nan gi¶i. Vµ thùc tiÔn vËn ®éng cña nÒn kinh tÕ thÕ giíi
nh÷ng n¨m gÇn ®©y cho thÊy m« h×nh ph¸t triÓn kinh tÕ theo
xu híng thÞ trêng cã sù ®iÒu tiÕt vÜ m« tõ trung t©m, trong bèi
c¶nh hiÖn nay lµ phï hîp h¬n c¶.
M« h×nh nµy vÒ ®¹i thÓ ®¸p øng ®îc nh÷ng th¸ch thøc cña
sù ph¸t triÓn. Kinh tÕ thÞ trêng kh«ng ph¶i lµ mét chÕ ®é kinh
tÕ ®ång nhÊt víi chñ nghÜa t b¶n. Thùc ra nã lµ thµnh qu¶ cña
lÞch sö nh©n lo¹i g¾n víi s¶n xuÊt hµng ho¸.
NhËn thøc ®îc nh÷ng ®iÒu ®ã, §¹i héi lÇn thø VI cña §¶ng
(12/1986) ®· tiÕn hµnh ®æi míi. ChuyÓn nÒn kinh tÕ tõ ho¹t
®éng theo c¬ chÕ kÕ ho¹ch ho¸ tËp trung - hµnh chÝnh - quan
liªu - bao cÊp sang ph¸t triÓn nÒn kinh tÕ nhiÒu thµnh phÇn vËn
hµnh theo c¬ chÕ thÞ trêng cã sù qu¶n lý cña Nhµ níc theo ®Þnh
híng x· héi chñ nghÜa. Vµ t¹i c¸c k× §¹i héi VII, VIII, ®· ®îc bæ
sung ®i ®Õn hoµn thiÖn.
Sù ph¸t triÓn cña nÒn kinh tÕ trong h¬n mêi n¨m kÓ tõ khi
®æi míi ®Õn nay ®· thu ®îc nhiÒu kÕt qu¶ ®¸ng kÓ. Chóng ta
®· tho¸t ra khái khñng ho¶ng kinh tÕ - x· héi, ®êi sèng nh©n
d©n ®îc n©ng cao, ®Êt níc ®æi míi lªn rÊt nhiÒu,... §ã lµ thµnh
qu¶ cña qu¸ tr×nh ph¸t triÓn nÒn kinh tÕ theo c¬ chÕ thÞ trêng
®Þnh híng x· héi chñ nghÜa díi sù l·nh ®¹o cña §¶ng vµ Nhµ níc
ta. Trong ®ã vai trß cña §¶ng vµ Nhµ níc hÕt søc to lín. Nhµ níc
1
lµ ngêi ho¹ch ®Þnh ra c¸c chÝnh s¸ch chiÕn lîc ph¸t triÓn kinh
tÕ, ph¸t huy tèi ®a nh÷ng mÆt tÝch cùc, vµ h¹n chÕ tèi thiÓu
nh÷ng h¹n mÆt tiªu cùc cña kinh tÕ thÞ trêng. Mµ quan träng
nhÊt lµ sù ®Þnh híng cña Nhµ níc ®Ó kinh tÕ ph¸t triÓn theo
®Þnh híng x· héi chñ nghÜa mµ nh©n d©n ta ®· lùa chän. §©y
lµ ®iÓm kh¸c biÖt gi÷a c¬ chÕ kinh tÕ thÞ trêng ë níc ta vµ c¸c
níc kh¸c. ChÝnh sù ®Þnh híng nµy b¶o ®¶m sù ph¸t triÓn kinh
tÕ do d©n vµ v× d©n, cña d©n,...
Tuy nhiªn sù nhËn thøc vÒ vÊn ®Ò vµi trß cña Nhµ níc trong
nÒn kinh tÕ thÞ trêng theo ®Þnh híng x· héi chñ nghÜa cßn cã sù
kh¸c nhau: §ã lµ cßn cã nhiÒu ý kiÕn cho r»ng Nhµ níc kh«ng
nªn can thiÖp vµo nÒn kinh tÕ thÞ trêng. V× sù can thiÖp cña
Nhµ níc sÏ lµm mÊt ®i ®éng lùc ph¸t triÓn cña kinh tÕ thÞ trêng,
còng cã ý kiÕn cho r»ng trong c¬ chÕ cò, Nhµ níc míi cã ®iÒu
kiÖn kh¼ng ®Þnh vai trß qu¶n lý, ®iÒu tiÕt sù vËn hµnh cña
nÒn kinh tÕ. Cßn trong nÒn kinh tÕ thÞ trêng vai trß ®îc gi¶m
nhÑ, chØ nªn qu¶n lý vÜ m«, cßn mäi ho¹t ®éng ®Ó doanh
nghiÖp tù gi¶i quyÕt,...
Khi mäi vÊn ®Ò cha ®îc th«ng suèt, th× nÒn kinh tÕ ph¸t
triÓn sÏ kh«ng ®¹t hiÖu qu¶. Do ®ã vÊn ®Ò nµy ®ang trë nªn
cÊp b¸ch ®èi víi níc ta. MÆt kh¸c Nhµ níc ta ®· ph¸t huy vai trß
cña m×nh mét c¸ch cã hiÖu qu¶, nhng kh«ng ph¶i kh«ng cã h¹n
chÕ. §ã lµ sù cång kÒnh cña bé m¸y, cha xã bá ®îc thãi quen
cña c¬ chÕ cò, cha thÝch nghi víi c¬ chÕ míi nªn hiÖu qu¶ cña
nã cha cao. Do ®ã trong ®Ò ¸n nµy em xin chän ®Ò tµi: “Vai
trß kinh tÕ cña Nhµ níc trong nÒn kinh tÕ thÞ trêng ®Þnh
híng x· héi chñ nghÜa”. §Ó lµm râ h¬n n÷a mèi quan hÖ gi÷a
“bµn tay v« h×nh vµ bµn tay h÷u h×nh”. Còng nh ®a ra mét sè
gi¶i ph¸p nh»m n©ng cao vai trß Nhµ níc ta hiÖn nay.
Do tr×nh ®é vµ ®iÒu kiÖn cã h¹n, nªn ®Ò ¸n nµy kh«ng
tr¸nh khái thiÕu sãt. Em rÊt mong nhËn ®îc sù gãp ý vµ nhËn
xÐt cña thÇy c«.
2
B-/ Gi¶i quyÕt vÊn ®Ò
I-/ Lý luËn chung vÒ kinh tÕ thÞ trêng:
1-/ Mét sè ®Æc ®iÓm chung vÒ kinh tÕ thÞ trêng:
NÒn kinh tÕ thÞ trêng lµ nÒn kinh tÕ vËn hµnh theo c¬ chÕ
thÞ trêng, ë ®ã s¶n xuÊt ra g× s¶n xuÊt nh thÕ nµo, cho ai ®îc
quyÕt ®Þnh th«ng qua thÞ trêng.
C¬ chÕ thÞ trêng lµ c¬ chÕ tù ®iÒu tiÕt nÒn kinh tÕ hµng
ho¸ do sù t¸c ®éng cña c¸c quy luËt kinh tÕ vèn cã cña nã, c¬
chÕ ®ã gi¶i quyÕt ba vÊn ®Ò kinh tÕ c¬ b¶n cña tæ chøc kinh
tÕ lµ c¸i g×, nh thÕ nµo, cho ai. C¬ chÕ thÞ trêng bao gåm c¸c
vÊn ®Ò c¬ b¶n cung cÇu vµ gi¸ c¶ trªn thÞ trêng.
Kinh tÕ thÞ trêng xuÊt hiÖn nh lµ mét yªu cÇu kh¸ch quan
kh«ng thÓ thiÕu ®îc cña nÒn kinh tÕ hµng ho¸. Song kh«ng nªn
®ång nhÊt nã víi nÒn kinh tÕ hµng ho¸. XÐt vÒ mÆt lÞch sö
kinh tÕ cã tríc kinh tÕ thÞ trêng, kinh tÕ hµng ho¸ ra ®êi th× thÞ
trêng còng xuÊt hiÖn. Nhng kh«ng cã nghÜa ®ã lµ ®· lµ nÒn
kinh tÕ thÞ trêng. Víi sù t¨ng trëng cña kinh tÕ hµng ho¸, thÞ trêng ®îc më réng phong phó ®ång bé. C¸c quan hÖ t¬ng ®èi
hoµn thiÖn th× míi cã kinh tÕ thÞ trêng. VËy kinh tÕ thÞ trêng
kh«ng ph¶i lµ mét giai ®o¹n kh¸c biÖt, ®éc lËp ®øng ngoµi kinh
tÕ hµng ho¸ mµ lµ mét giai ®o¹n cao cña kinh tÕ hµng ho¸.
C¬ chÕ thÞ trêng kh«ng ph¶i lµ mét sù hçn ®än mµ lµ mét
trËt tù kinh tÕ lµ bé m¸y tinh vi kÕt hîp víi mét c¸ch kh«ng cã ý
thøc ho¹t ®éng cña ngêi tiªu dïng víi c¸c nhµ s¶n xuÊt th«ng qua
hÖ thèng gi¸ c¶ thÞ trêng. Kh«ng ai t¹o ra nã, nã tù ph¸t sinh vµ
ph¸t triÓn cïng víi sù ra ®êi vµ ph¸t triÓn cña kinh tÕ hµng ho¸.
VÒ b¶n chÊt c¬ chÕ thÞ trêng lµ c¬ chÕ gi¸ c¶ tù do. Nã cã c¸c
®Æc trng c¬ b¶n sau:
C¸c vÊn ®Ò cã liªn quan ®Õn viÖc ph©n bæ sö dông c¸c nguån
tµi nguyªn s¶n xuÊt khan hiÕm nh lao ®éng, vèn tµi nguyªn thiªn
nhiªn. VÒ c¬ b¶n ®îc quyÕt ®Þnh mét c¸ch kh¸ch quan th«ng qua
sù t¸c ®éng cña c¸c quy luËt kinh tÕ ®Æc biÖt lµ quy luËt cung cÇu.
3
TÊt c¶ c¸c mèi quan hÖ kinh tÕ gi÷a c¸c chñ thÓ kinh tÕ ®îc
tiÒn tÖ ho¸.
§éng lùc thóc ®Èy s¶n xuÊt ph¸t triÓn, thóc ®Èy t¨ng trëng
kinh tÕ vµ lîi Ých kinh tÕ ®îc biÓu hiÖn tËp trung ë c¸c møc lîi
nhuËn.
Tù do lùa chän viÖc s¶n xuÊt kinh doanh vµ tiªu dïng tõ phÝa
c¸c nhµ s¶n xuÊt vµ nh÷ng ngêi tiªu dïng th«ng qua c¸c mèi
quan hÖ kinh tÕ.
Th«ng qua sù ho¹t ®éng cña c¸c quy luËt kinh tÕ, ®Æc biÖt
lµ sù linh ®éng cña hÖ thèng gi¸ c¶ nÒn kinh tÕ thÞ trêng lu«n
duy tr× sù c©n b»ng gi÷a søc cung vµ søc cµu cña tÊt c¶ c¸c lo¹i
hµng ho¸ vµ dÞch vô, Ýt khi g©y ra sù khan hiÕm vµ thiÕu hôt
hµng ho¸.
C¹nh tranh lµ m«i trêng vµ ®éng lùc thóc ®Èy s¶n xuÊt ph¸t
triÓn thóc ®Èy t¨ng n¨ng suÊt lao ®éng vµ t¨ng hiÖu qu¶ cña
s¶n xuÊt.
Cïng víi sù ph¸t triÓn cña lùc lîng s¶n xuÊt mèi quan hÖ gi÷a
môc tiªu t¨ng cêng tù do c¸ nh©n vµ môc tiªu c«ng b»ng x· héi,
gi÷a ®Èy m¹nh tèc ®é t¨ng trëng kinh tÕ vµ n©ng cao chÊt lîng
cuéc sèng.
C¬ chÕ thÞ trêng ngµy nay cµng phï hîp víi c¬ së kü thuËt
míi cña s¶n xuÊt vµ lu th«ng g¾n liÒn víi sù biÕn ®æi c¬ cÊu
kinh tÕ. Khu vùc dÞch vô ngµy cµng chiÕm tØ träng lín h¬n, cã
vai trß v« cïng quan träng cho sù ph¸t triÓn, t¨ng trëng vµ æn
®Þnh s¶n xuÊt vµ ®êi sèng.
H×nh thøc c«ng ty cæ phÇn ph¸t triÓn nh lµ mét xu híng chñ
®¹o trong kinh tÕ thÞ trêng.
C¬ chÕ thÞ trêng ngµy nay ®· ®Æt ngêi tiªu dïng ë vÞ trÝ
hµng ®Çu. Nhê sù ph¸t triÓn søc s¶n xuÊt míi vµ n¶y në c¸c nhu
cÇu míi, ®a d¹ng, c¬ chÕ thÞ trêng cã xu híng tho¶ m·n nhu cÇu
kh«ng ngõng biÕn ®æi cña c¸c nhãm d©n c sao cho phï hîp víi
lèi sèng v¨n ho¸ cña hä thay cho nguyªn t¾c s¶n xuÊt vµ cung
øng hµng lo¹t bÊt chÊp nhu cÇu.
4
Nhµ doanh nghiÖp lµ nh©n vËt trung t©m trong ho¹t ®éng
thÞ trêng. Nã lµ mét tæ chøc sèng ®éng cña c¬ chÕ thÞ trêng
kh«ng cã nhµ doanh nghiÖp th× kh«ng cã c¬ chÕ thÞ trêng.
2-/ ¦u nhîc ®iÓm cña kinh tÕ thÞ trêng:
Kinh tÕ thÞ trêng còng cã mÆt ph¶i vµ mÆt tr¸i cña nã.
a-/ ¦u ®iÓm:
+ Kinh tÕ thÞ trêng kÝch thÝch viÖc ¸p dông tiÕn bé kü
thuËt, t¨ng n¨ng suÊt lao ®éng, n©ng cao tr×nh ®é x· héi ho¸
s¶n xuÊt kinh tÕ thÞ trêng lÊy lîi nhuËn lµm ®éng lùc ho¹t ®éng
do ®ã ®Ó thu ®îc lîi nhuËn, ®ßi hái c¸c doanh nghiÖp ph¶i thêng xuyªn ¸p dông kü thuËt míi, hîp lý ho¸ s¶n xuÊt lµm cho
n¨ng suÊt lao ®éng c¸ biÖt n¨ng suÊt lao ®éng x· héi t¨ng lªn.
Nhê ®ã mµ nÒn kinh tÕ thÞ trêng võa míi ra ®êi ®Õn nay
®· kho¶ng 5 thÕ kû ®· t¹o ra mét lùc lîng s¶n xuÊt x· héi cao cha tõng thÊy trong lÞch sö loµi ngêi.
+ Kinh tÕ thÞ trêng cã tÝnh n¨ng ®éng vµ kh¶ n¨ng thÝch
nghi nhanh chãng.
Trong nÒn kinh tÕ thÞ trêng tån t¹i mét nguyªn t¾c: Ngêi
nµo ®a ra thÞ trêng hµng ho¸ tríc tiªn ngêi ®ã sÏ thu ®îc nhiÒu
lîi nhuËn h¬n. MÆt kh¸c nÕu nhËn thøc ®îc s¶n phÈm cña m×nh
kh«ng cã ngêi mua hay lîng cÇu ®ang gi¶m dÇn th× ngêi s¶n
xuÊt sÏ kh«ng s¶n xuÊt n÷a. §iÒu ®ã dÉn tíi sù tiÕt kiÖm hao
phÝ lao ®éng x· héi. V× vËy, trong nÒn kinh tÕ thÞ trêng lu«n
lu«n, diÔn ra sù ®æi míi: nhiÒu s¶n phÈm tríc ®©y vÉn b¸n hay
mÊt ®i v× kh«ng cã nhu cÇu, nhiÒu s¶n phÈm míi víi chÊt lîng,
quy c¸ch, phÈm chÊt ngµy cµng hoµn thiÖn h¬n xuÊt hiÖn.
+ Trong nÒn kinh tÕ thÞ trêng cã nhiÒu hµng ho¸ vµ dÞch
vô. §ã lµ mét nÒn kinh tÕ d thõa chø kh«ng ph¶i lµ mét nÒn kinh
tÕ thiÕu hôt. Do vËy nÒn kinh tÕ thÞ trêng t¹o ®iÒu kiÖn vËt
chÊt ®Ó tho¶ m·n ngµy cµng tèt h¬n nhu cÇu vËt chÊt, v¨n ho¸
vµ sù ph¸t triÓn toµn diÖn cña con ngêi.
+ C¬ chÕ thÞ trêng cã kh¶ n¨ng tù ®éng ®iÒu tiÕt nÒn s¶n
xuÊt x· héi tøc lµ tù ®éng ph©n bæ c¸c nguån tµi nguyªn s¶n
5
xuÊt vµo c¸c khu vùc, c¸c ngµnh kinh tÕ mµ kh«ng cÇn bÊt cø sù
®iÒu khiÓn tõ trung t©m nµo.
+ C¬ chÕ thÞ trêng tù ®éng kÝch thÝch sù ph¸t triÓn s¶n
xuÊt, t¨ng trëng kinh tÕ c¶ theo chiÒu réng vµ chiÒu s©u. T¨ng
cêng chuyªn m«n ho¸ s¶n xuÊt. Trong giai ®o¹n ®Çu cña sù
ph¸t triÓn kinh tÕ thÞ trêng ®· ph©n ho¸ nh÷ng ngêi s¶n xuÊt
vµ nh÷ng ngêi qu¶n lý. Khi ph¸t triÓn h¬n, nÒn kinh tÕ thÞ trêng tiÕp tôc ph©n ho¸ vµ chuyªn m«n ho¸ c¸c nhµ kinh doanh
vµo c¸c ngµnh c¸c lÜnh vùc kinh tÕ cô thÓ mµ ë ®ã hä cã u thÕ
nhÊt.
Bªn c¹nh nh÷ng mÆt tÝch cùc nªu trªn, cßn rÊt nhiÒu h¹n
chÕ vµ m©u thuÉn.
b-/ H¹n chÕ:
- C¬ chÕ thÞ trêng cã thÓ g©y ra nh÷ng mÊt æn ®Þnh vµ
thêng xuyªn ph¸ vì c¸c mÆt c©n ®èi trong nÒn s¶n xuÊt x· héi.
HËu qu¶ tiªu cùc cña sù vËn ®éng vµ ph¸t triÓn cña nã thêng ®i
liÒn víi nh÷ng vÊn ®Ò nan gi¶i.
Thùc tÕ ph¸t triÓn nÒn kinh tÕ thÞ trêng trong mÊy thËp kû
qua chØ râ vÊn ®Ò l¹m ph¸t, thÊt nghiÖp vµ chu kú kinh doanh
lu«n lµ nh÷ng c¨n bÖnh kinh niªn kh«ng thÓ nµo kh¾c phôc ®îc
nÕu kh«ng cã sù can thiÖp cña Nhµ níc.
- C¬ chÕ thÞ trêng cã thÓ ho¹t ®éng kh«ng cã mÊy hiÖu
qu¶ kÓ c¶ trong c¹nh tranh tù do kÓ c¶ trong c¹nh tranh cã sù
chi phèi cña c¸c tæ chøc ®éc quyÒn.
- C¬ chÕ thÞ trêng cã thÓ g©y ra sù mÊt c©n b»ng vµ nhiÒu
vÊn ®Ò x· héi.
- C¬ chÕ thÞ trêng cã thÓ cho phÐp tæ chøc s¶n xuÊt ®¹t
hiÖu qu¶ kinh tÕ cao nhng còng cã thÓ g©y ra nh÷ng bÊt b×nh
®¼ng lín v× trong hÖ thèng tæ chøc kinh tÕ x· héi nµy kh«ng cã
lý do g× buéc c¬ chÕ thÞ trêng ph¶i ph©n phèi s¶n phÈm mét
c¸ch hîp lý.
- Trong nÒn kinh tÕ thÞ trêng thêng tån t¹i nh÷ng ngµnh
kinh tÕ, thiÕu sù c¹nh tranh v× ë ®ã cã møc lîi nhuËn thÊp, sè
6
vèn ®Çu t lín, thêi gian thu håi vèn chËm nhng rÊt cÇn cho sù
æn ®Þnh t¨ng trëng kinh tÕ vµ rÊt cÇn cho viÖc gi¶i quyÕt mét
sè vÊn ®Ò x· héi.
- Mét hËu qu¶ cña nÒn kinh tÕ thÞ trêng lµ t×nh tr¹ng lµm «
nhiÔm m«i trêng, kh«ng khÝ, nguån níc, tµn ph¸ ®Êt ®ai, rõng
®Çu nguån v× môc ®Ých lîi nhuËn. Song viÖc thu nhiÒu lîi
nhuËn th× cã lîi cho c¸ nh©n cßn sù tµn ph¸ m«i trêng th× x· héi
ph¶i g¸nh chÞu.
- §ång thêi trong c¬ chÕ thÞ trêng do môc ®Ých cña kinh
doanh lµ lîi nhuËn. DÉn ®Õn t×nh tr¹ng vi ph¹m ph¸p luËt, vi
ph¹m ®¹o ®øc lu©n lý,...
II-/ LÝ luËn vÒ vai trß cña Nhµ níc:
1-/ LÞch sö ph¸t triÓn cña Nhµ níc:
Nhµ níc lµ mét tæ chøc ®Æc biÖt cña quyÒn lùc chÝnh trÞ.
Mét bé m¸y chuyªn lµm nhiÖm vô cìng chÕ vµ thùc hiÖn c¸c
chøc n¨ng qu¶n lý ®Æc biÖt nh»m duy tr× trËt tù x· héi nh»m
duy tr× trËt tù x· héi, thùc hiÖn nh÷ng môc ®Ých cña giai cÊp
thèng trÞ vµ b¶o vÖ nh÷ng lîi Ých cña giai cÊp thèng trÞ ®ã
trong x· héi.
Trong lÞch sö x· héi loµi ngêi cã mét thêi k× kh«ng cã Nhµ níc. §ã lµ thêi k× céng s¶n nguyªn thuû, do tr×nh ®é ph¸t triÓn
thÊp kÐm cña lùc lîng s¶n xuÊt, con ngêi cïng chung sèng, cïng
lao ®éng vµ cïng trëng thµnh. Qu¸ tr×nh lao ®éng chung mäi
ngêi ®Òu b×nh ®¼ng trong lao ®éng, hëng thô, x· héi kh«ng cã
ngêi giµu, ngêi nghÌo. C¬ së kinh tÕ ®ã ®· lµm xuÊt hiÖn h×nh
thøc tæ chøc x· héi lµ thÞ téc. ThÞ téc lµ tæ chøc c¬ së ®Çu tiªn
cña x· héi loµi ngêi trong chÕ ®é céng s¶n nguyªn thuû. NhiÒu
thÞ téc hîp l¹i thµnh bé l¹c. QuyÒn lùc trong x· héi céng s¶n
nguyªn thuû lµ quyÒn lùc x· héi víi hÖ thèng qu¶n lý rÊt ®¬n
gi¶n (hîp ®ång thÞ téc, héi ®ång bµo téc, héi ®ång bé l¹c)
kh«ng mang tÝnh giai cÊp.
Lùc lîng s¶n xuÊt ngµy cµng ph¸t triÓn h¬n cña c¶i ngµy
cµng nhiÒu ®êi sèng ngµy ®îc n©ng cao. Sè lîng s¶n phÈm t¹o
7
ra ngµy cµng nhiÒu tiªu dïng kh«ng hÕt dÉn ®Õn cã s¶n phÈm
d thõa. Nh÷ng ngêi ®øng ®Çu c¸c thÞ l¹c bé l¹c lîi dông chøc
quyÒn lÊy sè s¶n phÈm dù thõa chia nhau lµm cña riªng. Vµ b¾t
®Çu xuÊt hiÖn chÕ ®é t h÷u vÒ t liÖu s¶n xuÊt x· héi ph©n chia
thµnh nh÷ng giai cÊp ®èi kh¸ng chñ n« - n« lÖ. M©u thuÉn gi÷a
hai giai cÊp nµy ngµy cµng s©u s¾c quyÕt liÖt. §Ó b¶o vÖ lîi Ých
cña giai cÊp m×nh giai cÊp chñ n« ®· lËp mét bé m¸y b¹o lùc ®ã
lµ Nhµ níc, Nhµ níc ®Çu tiªn trong lÞch sö: Nhµ níc chiÕm h÷u
n« lÖ.
- Lùc lîng s¶n xuÊt tiÕp tôc ph¸t triÓn h¬n n÷a vµ cïng víi nã
lµ c¸c h×nh thøc Nhµ níc míi ra ®êi: Nhµ níc phong kiÕn, Nhµ níc
t s¶n,...
Nh vËy Nhµ níc ra ®êi lµ do sù ph¸t triÓn cña lùc lîng s¶n
xuÊt, do sù ph©n chia cña c¶i x· héi kh«ng b×nh ®¼ng dÉn
®Õn m©u thuÉn x· héi. Nhµ níc ra ®êi víi nhiÖm vô ®iÒu hoµ
nh÷ng xung ®ét kinh tÕ. Nguyªn nh©n ra ®êi cña Nhµ níc lµ do
vÊn ®Ò kinh tÕ.
Nhµ níc lµ c«ng cô cña giai cÊp thèng trÞ ®îc sö dông ®Ó
duy tr× trËt tù x· héi sao cho phïhîp víi lîi Ých cña nã. Chøc n¨ng
ban ®Çu cña Nhµ níc lµ qu¶n lý hµnh chÝnh bao gåm c¸c lÜnh
vùc chñ yÕu nh:
- Qu¶n lý l·nh thæ, thiÕt lËp quan hÖ bang giao víi c¸c níc
l¸ng giÒng (chøc n¨ng ®èi ngo¹i).
- Qu¶n lý trËt tù x· héi, s¾p xÕp mèi quan hÖ gi÷a c¸c c¸
nh©n, c¸c giai cÊp, c¸c tÇng líp, c¸c céng ®ång d©n téc (bé l¹c,
bé téc,...) sao cho phï hîp víi ý chÝ cña giai cÊp ®· s¶n sinh ra nã
(chøc n¨ng ®èi néi).
§Ó thùc hiÖn hai chøc n¨ng nµy c¸c Nhµ níc ®Òu ph¶i cã
nh÷ng c¬ së kinh tÕ nhÊt ®Þnh. Trong lÞch sö ph¸t triÓn c¸c
Nhµ níc ®· cã c¸c ph¬ng ph¸p kh¸c nhau ®Ó n¾m gi÷ kinh tÕ
nh»m phôc vô chøc n¨ng qu¶n lý cña m×nh.
Nh vËy, tríc hÕt Nhµ níc lµ mét thÓ chÕ chÝnh trÞ lµ mét trong
nh÷ng yÕu tè thuéc kiÕn tróc thîng tÇng x· héi. Tuy nhiªn, lÞch sö
8
x· héi loµi ngêi chøng tá r»ng trong sù ph¸t triÓn cña m×nh, do
yªu cÇu cña qu¶n lý x· héi, chøc n¨ng qu¶n lý, kinh tÕ cña Nhµ níc
lu«n g¾n liÒn víi chøc n¨ng qu¶n lý hµnh chÝnh. Trong c¸c Nhµ níc
®¬ng ®¹i kh«ng cã Nhµ níc nµo ®øng trªn kinh tÕ hay ngoµi kinh
tÕ. Tuy nhiªn vai trß kinh tÕ cña Nhµ níc trong mçi giai ®o¹n lÞch
sö kh«ng gièng nhau.
Trong thêi ®¹i chiÕm h÷u n« lÖ. Nhµ níc chñ n« - kiÓu Nhµ
níc ®Çu tiªn trong lÞch sö ®· trùc tiÕp dïng quyÒn lùc cña m×nh
can thiÖp vµo viÖc ph©n phèi cña c¶i ®îc s¶n xuÊt ra. Trong thêi
®¹i cña Nhµ níc chñ n«, cña c¶i ®îc s¶n xuÊt ra bëi nh÷ng ngêi
nh÷ng ngêi n« lÖ, nhng khèi lîng cña c¶i Êy kh«ng ®îc “ph©n
phèi” mµ bÞ giai cÊp chñ n« chiÕm ®o¹t b»ng b¹o lùc, c¸c thñ
®o¹n b¹o lùc phi kinh tÕ ë ®©y ®îc sö dông lµm c«ng cô ®Ó
chiÕm ®o¹t, cìng bøc kinh tÕ.
Trong thêi ®¹i phong kiÕn, Nhµ níc phong kiÕn kh«ng chØ
can thiÖp vµo viÖc ph©n phèi cña c¶i mµ cßn ®øng ra tËp hîp
lùc lîng nh©n d©n x©y dùng kÕt cÊu h¹ tÇng cho s¶n xuÊt n«ng
nghiÖp, khuyÕn khÝch quan l¹i di d©n më mang c¸c vïng ®Êt
míi ®Ò ra c¸c chÝnh s¸ch ruéng ®Êt thÝch hîp víi tõng thêi kú.
Nh×n chung c¸c ho¹t ®éng nµy diÔn ra mét c¸ch tù ph¸t.
Díi chñ nghÜa t b¶n, víi viÖc chuyÓn sang nÒn kinh tÕ thÞ trêng, tÝnh chÊt x· héi ho¸ s¶n xuÊt vµ tÝnh n¨ng ®éng cña nÒn
kinh tÕ ngµy cµng lµm cho vai trß kinh tÕ cña Nhµ níc t¨ng lªn.
Vµo gi÷a thÕ kû XV, qu¸ tr×nh tÝch luü nguyªn thuû t b¶n
®îc thùc hiÖn. NÒn kinh tÕ thÞ trêng ph¸t triÓn nhanh, giai cÊp
t s¶n cÇn cã “bµ ®ì” hay sù hç trî cña Nhµ níc. ChÝnh v× vËy vai
trß kinh tÕ cña Nhµ níc t s¶n ngµy cµng ®îc coi träng. ë ®©y
Nhµ níc t s¶n ®· thùc hiÖn mét chÝnh s¸ch tiÒn tÖ hÕt søc
nghiªm ngÆt, hä t×m mäi c¸ch tÝch luü tiÒn tÖ. Nhµ níc trong
giai ®o¹n nµy ®· ®Ò ra luËt buéc c¸c th¬ng nh©n níc ngoµi
kh«ng ®îc mang tiÒn ra khái níc hä. Nhµ níc cßn quy ®Þnh
nh÷ng n¬i ®îc phÐp bu«n b¸n, ®Ó dÔ dµng cho viÖc kiÓm tra,
kiÓm so¸t. Trong chÝnh s¸ch ngo¹i th¬ng hä dïng hµng rµo thuÕ
quan b¶o hé, ®¸nh thuÕ nhËp khÈu cao, vµ thuÕ xuÊt khÈu c¸c
9
hµng s¶n xuÊt ë trong níc thÊp, chØ xuÊt thµnh phÈm chø kh«ng
xuÊt nguyªn liÖu, cÊm nhËp c¸c mÆt hµng xa xØ phÈm. Nhµ níc
cßn thùc hiÖn viÖc hç trî cho c¸c th¬ng nh©n trong níc c¸c ph¬ng tiÖn vËt chÊt vµ tµi chÝnh khi hä tham gia bu«n b¸n quèc
tÕ. §ång thêi Nhµ níc còng quy ®Þnh nghiªm ngÆt tØ gi¸ hèi
®o¸i, cÊm tr¶ cho ngêi níc ngoµi cao h¬n møc qui ®Þnh cña Nhµ
níc. Nhê chÝnh s¸ch ®ã giai cÊp t s¶n ®· tÝch luü ®îc mét lîng
cña c¶i vµ tiÒn tÖ ®¸ng kÓ. Tõ ®Çu thÕ kû XVIII giai cÊp t s¶n
®· ph¸t triÓn m¹nh lÜnh vùc s¶n xuÊt.
Nhµ níc x· héi chñ nghÜa: §©y lµ mét Nhµ níc kiÓu míi
nhiÖm vô b¶o vÖ së h÷u toµn d©n vµ c¸c h×nh thøc së h÷u hîp
ph¸p kh¸c. Khi chñ nghÜa t s¶n ph¸t triÓn ®Õn giai ®o¹n tét
cïng cña nã. Giai ®o¹n chñ nghÜa ®Õ quèc khi mµ lùc lîng s¶n
xuÊt ®· ph¸t triÓn ë tr×nh ®é x· héi ho¸ t¬ng ®èi cao th× quan
hÖ s¶n xuÊt t b¶n chñ nghÜa dùa trªn chÕ ®é së h÷u t nh©n vÒ
t liÖu s¶n xuÊt vµ bãc lét gi¸ trÞ thÆng d, ®· trë nªn m©u
thuÉn, kh«ng cßn phï hîp víi lùc lîng s¶n xuÊt ®· ph¸t triÓn v×
vËy cÇn mét cuéc c¸ch m¹ng thay ®æi quan hÖ s¶n xuÊt dÉn
®Õn thay ®æi Nhµ níc. M©u thuÉn gi÷a lùc lîng s¶n xuÊt vµ
quan hÖ s¶n xuÊt biÓu hiÖn vÒ mÆt x· héi lµ m©u thuÉn gi÷a
giai cÊp v« s¶n vµ giai cÊp t s¶n diÔn ra dÉn ®Õn ®Êu tranh xo¸
bá Nhµ níc t s¶n x©y dùng Nhµ níc x· héi chñ nghÜa. Nhµ níc x·
héi chñ nghÜa cã c¬ së kinh tÕ lµ tËp thÓ c¸c quan hÖ s¶n xuÊt
®îc dùa trªn nÒn kinh tÕ hµng ho¸ nhiÒu thµnh phÇn ph¸t triÓn
theo ®Þnh híng x· héi chñ nghÜa díi sù l·nh ®¹o cña §¶ng cña
giai cÊp c«ng nh©n, cã nhiÖm vô b¶o vÖ së h÷u toµn d©n vÒ t
liÖu s¶n xuÊt lµ c«ng cô b¶o vÖ vµ b¶o ®¶m cña giai cÊp c«ng
nh©n, n«ng d©n tõ tríc x· héi chñ nghÜa.
2-/ Vai trß kinh tÕ cña Nhµ níc trong nÒn kinh tÕ thÞ trêng
®îc thùc hiÖn th«ng qua c¸c chøc n¨ng c¬ b¶n sau:
a-/ ThiÕt lËp khu«n khæ ph¸p luËt:
Chøc n¨ng nµy cã ý nghÜa quan träng ®èi víi sù ph¸t triÓn
kinh tÕ. ë ®©y Nhµ níc ®Ò ra c¸c quy t¾c trß ch¬i kinh tÕ mµ
10
c¸c doanh nghiÖp, ngêi tiªu dïng vµ c¶ b¶n th©n ChÝnh phñ
®Òu ph¶i tu©n thñ. Nã bao gåm quy ®Þnh vÒ tµi s¶n, c¸c quy
t¾c vÒ hîp ®ång vµ ho¹t ®éng kinh doanh, c¸c tr¸ch nhiÖm t¬ng hç cña c¸c liªn ®oµn lao ®éng vµ ban qu¶n lý vµ nhiÒu luËt
lÖ ®Ó x¸c ®Þnh m«i trêng kinh tÕ.
b-/ HiÖu qu¶:
Nhµ níc söa ch÷a nh÷ng khiÕm khuyÕt cña thÞ trêng ®Ó thÞ
trêng ho¹t ®éng cã hiÖu qu¶ nh: h¹n chÕ ¶nh hëng cña ®éc
quyÒn, tr×nh tr¹ng v« ChÝnh phñ dÉn ®Õn khñng ho¶ng kinh
tÕ, thÊt nghiÖp, n¹n « nhiÔm m«i trêng,...
Tríc hÕt, cÇn ph¶i nãi r»ng lîi dông u thÕ cña m×nh, c¸c tæ
chøc ®éc quyÒn cã thÓ quy ®Þnh gi¸ c¶ ®Ó thu lîi nhuËn, vµ do
vËy ph¸ vì u thÕ cña c¹nh tranh hoµn h¶o. V× vËy cÇn ph¶i cã
sù can thiÖp cña Nhµ níc ®Ó h¹n chÕ ®éc quyÒn, ®¶m b¶o
tÝnh hiÖu qu¶ cña c¹nh tranh thÞ trêng.
Thø hai, nh÷ng t¸c ®éng bªn ngoµi còng dÉn ®Õn tÝnh
kh«ng hiÖu qu¶ cña ho¹t ®éng cña thÞ trêng vµ còng ®ßi hái Nhµ
níc ph¶i can thiÖp. T¸c ®éng bªn ngoµi x¶y ra khi doanh nghiÖp
t¹o ra chi phÝ lîi Ých cho doanh nghiÖp kh¸c hoÆc ngêi kh¸c mµ
c¸c doanh nghiÖp ®ã kh«ng ph¶i tr¶ ®óng sè chi phÝ ph¶i tr¶
hoÆc kh«ng ®îc nhËn nh÷ng lîi Ých nhÏ ra anh ta ®îc nhËn. Nhµ
níc ph¶i sö dông ®Õn luËt lÖ ®Ó ®iÒu hµnh nÒn kinh tÕ nh lµ
mét ph¬ng ph¸p ®Ó ng¨n chÆn nh÷ng t¸c ®éng tiªu cùc bªn
ngoµi nh « nhiÔm níc kh«ng khÝ, khai th¸c ®Õn c¹n kiÖt kho¸ng
s¶n, chÊt th¶i g©y nguy hiÓm cho thøc ¨n, níc uèng, thiÕu an
toµn vµ c¸c chÊt phãng x¹.
Ých lîi giíi h¹n cña hµng ho¸ c«ng céng ®èi víi x· héi vµ t
nh©n lµ kh¸c nhau. Nh×n chung lîi Ých giíi h¹n mµ t nh©n thu
®îc tõ hµng ho¸ c«ng céng lµ rÊt nhá. V× vËy t nh©n thêng
kh«ng muèn s¶n xuÊt hµng ho¸ c«ng céng. MÆt kh¸c cã nhiÒu
hµng ho¸ c«ng céng cã ý nghÜa quan träng cho quèc gia nh quèc
phßng, luËt ph¸p, trËt tù trong níc nªn kh«ng thÓ giao cho t
nh©n ®îc. V× vËy Nhµ níc ph¶i s¶n xuÊt hµng ho¸ c«ng céng.
11
Thø ba lµ thuÕ. Trªn thùc tÕ phÇn chi phÝ cña ChÝnh phñ
ph¶i ®îc tr¶ b»ng thuÕ thu ®îc. TÊt c¶ mäi ngêi ®Òu ph¶i chÞu
theo luËt thuÕ. Sù thËt lµ toµn bé c«ng nh©n tù m×nh l¹i ®Æt
g¸nh nÆng thuÕ lªn m×nh vµ mçi c«ng d©n còng ®îc hëng
phÇn hµng c«ng céng do ChÝnh phñ cung cÊp.
c-/ §¶m b¶o c«ng b»ng:
Môc tiªu cña chøc n¨ng nµy lµ ®Ó võa ®¶m b¶o æn ®Þnh x·
héi, võa kh«ng lµm triÖt tiªu tÝnh tÝch cùc s¶n xuÊt kinh doanh
cña c¸c thµnh viªn trong x· héi. §Ó thùc hiÖn chøc n¨ng nµy,
mét mÆt, Nhµ níc ph¶i t¹o ra nh÷ng c¬ së vÒ tæ chøc ®Ó mäi
ngêi cã c¬ héi ngang nhau vµ ®Òu ®îc hëng phÇn t¬ng xøng víi
kÕt qu¶ lao ®éng vµ phÇn ®ãng gãp cña m×nh, mÆt kh¸c trong
®iÒu kiÖn ho¹t ®éng hoµn h¶o nhÊt, lý tëng nhÊt cña c¬ chÕ
thÞ trêng, vÉn ph¶i thÊy r»ng sù ph©n ho¸, bÊt b×nh ®¼ng
sinh ra tõ c¬ chÕ thÞ trêng lµ tÊt yÕu. V× vËy ChÝnh phñ cÇn
thiÕt ph¶i th«ng qua nh÷ng chÝnh s¸ch ®Ó ph©n phèi l¹i thu
nhËp. C«ng cô quan träng nhÊt cña ChÝnh phñ trong lÜnh vùc
nµy lµ thuÕ thu nhËp, thuÕ ngêi giµu theo tØ lÖ thu nhËp lín h¬n
ngêi nghÌo.
Bªn c¹nh thuÕ, ph¶i cã hÖ thèng hç trî thu nhËp ®Ó gióp cho
ngêi giµ, ngêi tµn tËt, ngêi ph¶i nu«i con vµ b¶o hiÓm thÊt
nghiÖp cho ngêi kh«ng cã c«ng ¨n viÖc lµm.
Cuèi cïng, ChÝnh phñ ®«i khi ph¶i trî cÊp tiªu dïng cho nh÷ng
nhãm cã thu nhËp thÊp b»ng c¸ch ph¸t tem phiÕu thùc phÈm, trî
cÊp y tÕ, cho thuª nhµ víi gi¸ rÎ,...
d-/ æn ®Þnh kinh tÕ vÜ m«:
Tõ khi ra ®êi, chñ nghÜa t b¶n tõng gÆp nh÷ng th¨ng trÇm
chu k× cña l¹m ph¸t (gi¸ c¶ t¨ng) vµ suy tho¸i (n¹n thÊt nghiÖp
rÊt cao). §«i khi nh÷ng hiÖn tîng nµy rÊt d÷ déi, nh thêi kú siªu
l¹m ph¸t ë §øc trong nh÷ng n¨m 20, thêi k× ®¹i suy tho¸i ë Mü
nh÷ng n¨m 30.
Ngµy nay chóng ta hiÓu r»ng, viÖc sö dông mét c¸ch thËn
träng quyÒn lùc vÒ tiÒn tÖ vµ tµi chÝnh cña Nhµ níc cã thÓ ¶nh
12
hëng ®Õn s¶n lîng, viÖc lµm vµ l¹m ph¸t. QuyÒn lùc vÒ tµi
chÝnh cña Nhµ níc lµ quyÒn ®¸nh thuÕ vµ chi tiªu. QuyÒn lùc
vÒ tiÒn tÖ bao hµm quyÒn ®iÒu tiÕt vÒ tiÒn tÖ vµ hÖ thèng
ng©n hµng ®Ó x¸c ®Þnh møc l·i suÊt vµ ®iÒu kiÖn tÝn dông.
B»ng hai c«ng cô trung t©m nµy cña chÝnh s¸ch kinh tÕ vÜ m«,
Nhµ níc cã thÓ ¶nh hëng ®Õn s¶n lîng, c«ng ¨n viÖc lµm vµ gi¸
c¶ cña mét nÒn kinh tÕ.
Nhµ níc thùc hiÖn chøc n¨ng trªn ®©y th«ng qua ba c«ng
cô: c¸c lo¹i thuÕ, c¸c kho¶n chi tiªu vµ nh÷ng quy ®Þnh hay
kiÓm so¸t vÒ tiÒn tÖ. Th«ng qua thuÕ Nhµ níc ®iÒu tiÕt tiªu
dïng, ®Çu t cña t nh©n, khuyÕn khÝch hoÆc h¹n chÕ ho¹t ®éng
kinh doanh cña doanh nh©n. C¸c kho¶n chi tiªu cña ChÝnh phñ
sÏ thóc ®Èy c¸c doanh nghiÖp hay c«ng nh©n s¶n xuÊt ra mét
sè hµng ho¸ hay dÞch vô, vµ c¶ nh÷ng viÖc chuyÓn tiÒn nh»m
trî cÊp thu nhËp. Nh÷ng quy ®Þnh hay kiÓm so¸t cña ChÝnh phñ
còng nh»m híng nh©n d©n ®i vµo hay tõ bá nh÷ng ho¹t ®éng
kinh doanh.
III-/
TÝnh tÊt yÕu kh¸ch quan cña qu¶n lý vÜ m« cña Nhµ níc ta
trong nÒn kinh tÕ thÞ trêng ®Þnh híng x· héi chñ nghÜa ë níc ta
hiÖn nay:
1-/ Qu¸ tr×nh ®æi míi c¬ chÕ qu¶n lý kinh tÕ ë níc ta:
Sau kh¸ng chiÕn th¾ng lîi dùa vµo kinh nghiÖm cña c¸c níc
XHCN, ®Êt níc ta b¾t ®Çu x©y dùng m« h×nh kÕ ho¹ch ho¸
tËp trung dùa trªn h×nh thøc sö h÷u c«ng céng vÒ t liÖu s¶n
xuÊt. Víi sù nç lùc cña nh©n d©n ta cã thªm sù gióp ®ì tËn t×nh
cña c¸c níc XHCN kh¸c, m« h×nh kÕ ho¹ch ho¸ ®· ph¸t huy ®îc
nh÷ng tÝnh u viÖt cña nã. Tõ mét nÒn kinh tÕ l¹c hËu vµ ph©n
t¸n b»ng c«ng cô kÕ ho¹ch ho¸ ®· tËp trung vµo tay m×nh mét
lùc lîng vËt chÊt quan träng vÒ ®Êt ®ai, tµi s¶n vµ tiÒn b¹c ®Ó
æn ®Þnh vµ ph¸t triÓn nÒn kinh tÕ.
NÒn kinh tÕ kÕ ho¹ch ho¸ trong thêi k× ®Çu thùc hiÖn ë níc
ta ®· tá ra phï hîp, nã ®· t¹o ra nh÷ng bíc chuyÓn biÕn quan
träng vÒ mÆt kinh tÕ x· héi. §ång thêi nã còng thÝch hîp víi nÒn
kinh tÕ thêi chiÕn vµ ®ãng vai trß quan träng vÒ mÆt kinh tÕ x·
13
héi vµ viÖc t¹o ra chiÕn th¾ng vÜ ®¹i cña d©n téc. Nã ®· cho
phÐp §¶ng vµ Nhµ níc huy ®éng ë møc cao nhÊt søc ngêi vµ søc
cña cho tiÒn tuyÕn.
Nhng sau ngµy gi¶i phãng miÒn Nam bøc tranh míi vÒ hiÖn
tr¹ng kinh tÕ x· héi ®· thay ®æi. Trong mét nÒn kinh tÕ cïng
mét lóc tån t¹i c¶ ba lo¹i h×nh kinh tÕ tù cÊp tù tóc nÒn kinh tÕ
kÕ ho¹ch ho¸ tËp trung vµ kinh tÕ hµng ho¸.
§ã lµ thùc tÕ kh¸ch quan tån t¹i sau n¨m 1975 nhng chóng
ta vÉn tiÕp tôc chñ tr¬ng x©y dùng nÒn kinh tÕ chØ huy nh ë
miÒn B¾c tríc ®©y. Do c¸c quan hÖ kinh tÕ ®· thay ®æi rÊt
nhiÒu, viÖc ¸p dông c¬ chÕ qu¶n lý kinh tÕ cò vµo ®iÒu kiÖn
nÒn kinh tÕ ®· thay ®æi lµm xuÊt hiÖn rÊt nhiÒu hiÖn tîng tiªu
cùc do chñ quan cøng nh¾c kh«ng c©n nh¾c tíi sù phï hîp cña
c¬ chÕ qu¶n lý kinh tÕ mµ chóng ta ®· kh«ng qu¶n lý cã hiÖu
qu¶ c¸c nguån tµi nguyªn s¶n xuÊt cña ®Êt níc, tr¸i l¹i ®· dÉn
®Õn viÖc sö dông l·ng phÝ mét c¸ch nghiªm träng c¸c nguån tµi
nguyªn ®ã tµi nguyªn thiªn nhiªn bÞ ph¸ ho¹i, m«i trêng bÞ «
nhiÔm s¶n xuÊt kÐm hiÖu qu¶, Nhµ níc thùc hiÖn bao cÊp trµn
lan. Nh÷ng sù viÖc ®ã ®· g©y ra nhiÒu hËu qu¶ xÊu cho nÒn
kinh tÕ, sù t¨ng trëng kinh tÕ gÆp nhiÒu khã kh¨n, s¶n phÈm
trë nªn khan hiÕm, ng©n s¸ch bÞ th©m hôt nÆng nÒn, thu
nhËp tõ nÒn kinh tÕ kh«ng ®ñ tiªu dïng tÝch luü hµng n¨m hÇu
nh kh«ng cã. Vèn ®Çu t chñ yÕu dùa vµo vay vµ viÖn trî cña níc
ngoµi. §Õn cuèi nh÷ng n¨m 80, gi¸ c¶ leo thang, khñng ho¶ng
kinh tÕ ®i liÒn víi l¹m ph¸t cao lµm cho ®êi sèng nh©n d©n
gi¶m sót thËm chÝ mét sè ®Þa ph¬ng n¹n ®ãi r×nh rËp. Nguyªn
nh©n s©u xa vÒ sù suy tho¸i nÒn kinh tÕ ë níc ta lµ do rËp
khu«n mét m« h×nh kinh tÕ cha thÝch hîp vµ kÐm hiÖu qu¶.
Tõ thùc tr¹ng ®ã, §¹i héi lÇn thø VI cña §¶ng Céng S¶n ViÖt
Nam (th¸ng 12-1986) ®· ®Ò ra ®êng lèi ®æi míi kinh tÕ - x·
héi. §©y thùc sù lµ mét cuéc c¸ch m¹ng s©u s¾c ®îc tiÕn hµnh
®ång thêi trªn ba lÜnh vùc,...
14
Mét lµ, chuyÓn tõ nÒn kinh tÕ kÕ ho¹ch ho¸ tËp trung sang
nÒn kinh tÕ thÞ trêng cã sù qu¶n lý cña Nhµ níc theo ®Þnh híng
x· héi chñ nghÜa.
Hai lµ, chuyÓn tõ nÒn kinh tÕ chñ yÕu lµ kinh tÕ quèc doanh
vµ tËp thÓ sang nÒn kinh tÕ hµng ho¸ nhiÒu thµnh phÇn thùc
hiÖn tù do kinh doanh theo ph¸p luËt.
Ba lµ, chuyÓn tõ nÒn kinh tÕ ®îc x©y dùng theo híng cã c¬
cÊu hoµn chØnh, ngo¹i th¬ng chñ yÕu víi Liªn X« (cò) vµ c¸c níc
x· héi chñ nghÜa kh¸c sang mét nÒn kinh tÕ míi, ®a d¹ng ho¸
vµ ®a ph¬ng ho¸ quan hÖ kinh tÕ ®èi ngo¹i, tõng bíc héi nhËp
víi nÒn kinh tÕ khu vùc vµ trªn thÕ giíi.
Trªn c¬ së ®ã vai trß qu¶n lý cña Nhµ níc còng chuyÓn tõ
qu¶n lý trùc tiÕp (Nhµ níc can thiÖp s©u vµo ho¹t ®éng kinh tÕ
cô thÓ, nhng l¹i bÊt cËp trong nhiÒu mÆt ®iÒu hµnh kinh tÕ)
sang qu¶n lý vÜ m« nÒn kinh tÕ thùc hiÖn b»ng ph¸p luËt vµ c¸c
chÝnh s¸ch kinh tÕ, c¸c c«ng cô ®iÒu tiÕt cã hiÖu qu¶.
Nh÷ng thµnh qu¶ ®¹t ®îc sau nh÷ng n¨m ®æi míi:
C¸i ®îc thÊy râ nhÊt trong mÊy n¨m qua lµ nÒn kinh tÕ ®·
®i vµo thÕ æn ®Þnh vµ b¾t ®Çu t¨ng trëng kh¸, thu nhËp vµ
®êi sèng cña ®¹i bé phËn d©n c ®îc c¶i thiÖn nhiÒu.
ChØ sè t¨ng trëng kinh tÕ
(tØ lÖ %)
198 198 199 199 199
8
9
0
1
2
Tæng s¶n phÈm x· héi
Thu nhËp quèc d©n s¶n xuÊt
Gi¸ trÞ tæng s¶n lîng c«ng nghiÖp
Gi¸ trÞ tæng s¶n lîng n«ng nghiÖp
Tæng s¶n lîng l¬ng thùc quy thãc
(triÖu tÊn)
Nguån: Tæng côc thèng kª.
15
6,5 2,0 2,8
4,6 2,7 2,3
14, -3,3 3,1
3
4,3 7,4 1,5
19, 21, 21,
6
5
5
3,8 8,3
2,4 7,5
5,3 13,5
2,6 8,3
21, 24,0
7
NÕu tÝnh theo ph¬ng ph¸p GVM theo gi¸ æn ®Þnh n¨m
1989 th× tæng s¶n phÈm x· héi n¨m 1992 t¨ng lªn 10% so víi
n¨m 1991 trong ®ã tæng s¶n lîng c«ng nghiÖp t¨ng lªn tíi
13,5% tæng s¶n lîng n«ng nghiÖp t¨ng lªn 8,3%, s¶n lîng l¬ng
thùc quy thãc lµ 24 triÖu tÊn (t¨ng lªn 9%) thu nhËp quèc d©n
s¶n xuÊt t¨ng lÒn 7,5%, trong c«ng nghiÖp t¨ng 6%. NÕu tÝnh
theo ph¬ng ph¸p GDP th× n¨m 1992 t¨ng lªn 8,3% so víi n¨m
1991. Trong khi ®ã b×nh qu©n giai ®o¹n 1981-1985 t¨ng 5%
n¨m, giai ®o¹n 1986-1990 b×nh qu©n t¨ng 3,2% n¨m.
L¹m ph¸t vµ ®Æc biÖt lµ l¹m ph¸t phi m· c¬ b¶n ®· ®îc
chÆn ®øng. Tõ chç møc ®é t¨ng trëng cña gi¸ b¸n lÎ b×nh
qu©n 10-20% th¸ng vµo n¨m 1985-1988, xuèng cßn 2,5%
th¸ng 5-1989. Tõ th¸ng 8-1990 cã dÊu hiÖu nguy c¬ t¸i siªu l¹m
ph¸t, thªm vµo ®ã lµ gi¸ vµng vµ gi¸ ®« la t¨ng ®ét biÕn vµo
gi÷a n¨m 1991 lµm gi¶m gi¸ tiÒn néi ®Þa tèc ®é t¨ng gi¸ 2
n¨m 1990-1991 cßn ë møc t¬ng ®èi cao 4,4% th¸ng. Sang n¨m
1992 møc t¨ng gi¸ chØ cßn b×nh qu©n 1,2% th¸ng, ®Æc biÖt
tõ 3-1992 trë ®i b×nh qu©n t¨ng cßn 0,5%/th¸ng, 6 th¸ng ®Çu
n¨m 1993 b×nh qu©n t¨ng 0,9%/th¸ng.
Nh÷ng n¨m 1981-1982 vµ ®Æc biÖt lµ giai ®o¹n 19761980, c¸n c©n th¬ng m¹i mÊt c©n ®èi nghiªm träng, hÖ sè
xuÊt - nhËp khÈu lµ 0,4 víi tæng kim ng¹ch xuÊt khÈu cha vît con
sè 500 triÖu USD. Nh÷ng n¨m ®Çu ®æi míi (1986-1987) kim
ng¹ch xuÊt khÈu ®· lªn gÇn 800 triÖu USD, hÖ sè xuÊt khÈu vÉn
cßn chªnh lÖch kh¸ lín, ®Õn n¨m 1989 kim ng¹ch xuÊt khÈu ®·
vît qu¸ cöa ¶i 1 tû USD. Trong nh÷ng n¨m 1991-1992 lÇn ®Çu
tiªn c¸n c©n th¬ng m¹i c©n b»ng vµ kim ng¹ch xuÊt khÈu ®· vît
qua ngìng 2 tû USD.
Nh÷ng n¨m 1976-1980 vµ ngay c¶ ®Çu nh÷ng n¨m 80,
hµng n¨m chóng ta thiÕu trªn díi 1 triÖu tÊn l¬ng thùc. VËy mµ,
tõ gi÷a nh÷ng n¨m 80 chóng ta ®· cã ®ñ l¬ng thùc cho nhu cÇu
trong níc vµ b¾t ®Çu cã l¬ng thùc ®Ó xuÊt khÈu. N¨m 1992
chóng ta ®· xuÊt khÈu ®îc gÇn 2 triÖu tÊn l¬ng thùc, trë thµnh
níc xuÊt khÈu g¹o ®øng thø 3 trªn thÕ giíi (sau Mü vµ Th¸i Lan).
16
Ho¹t ®éng thÞ trêng ë c¸c ®« thÞ rÊt s«i ®éng, hµng ho¸
phong phó l¬ng thùc, thùc phÈm ®îc ®iÒu hoµ tõ n¬i thõa ®Õn
n¬i thiÕu gi¸ c¶ ®i dÇn vµo thÕ æn ®Þnh. §· tõng bíc h×nh
thµnh ®îc thÞ trêng thèng nhÊt trong c¶ níc. §Æc biÖt kh«ng cßn
c¶nh mua g× còng ph¶i xÕp hµng, c¶nh chen chóc ë c¸c bÕn
tµu,... Ngµy nay kh¸ch hµng ®· trë thµnh “thîng ®Õ”, ngêi tiªu
dïng ®· ®îc tr¶ vÒ víi gi¸ trÞ ®Ých thùc cña nã.
Quan hÖ kinh tÕ víi c¸c níc, ®Æc biÖt lµ víi c¸c níc cã nÒn kinh
tÕ thÞ trêng ph¸t triÓn, c¸c níc trong khu vùc Ch©u ¸ Th¸i B×nh D¬ng ngµy cµng ®îc më réng. NÒn kinh tÕ níc ta ®· tõng bíc hoµ
nhËp vµo nÒn kinh tÕ thÕ giíi. Sù l«i cuèn thu hót vèn ®Çu t, c¸c
nhµ ®Çu t níc ngoµi vµo lµm ¨n ®Çu t trùc tiÕp trªn ®Êt níc ta díi
nhiÒu h×nh thøc, trong ®ã díi h×nh thøc hîp t¸c, liªn doanh ngµy
cµng ph¸t triÓn.
Trong 5 n¨m tõ 1991-1995 nhÞp ®é t¨ng b×nh qu©n hµng
n¨m vÒ tæng s¶n phÈm trong níc (GDP) ®¹t 8,2% vÒ s¶n lîng
c«ng nghiÖp lµ 13,3%, s¶n xuÊt n«ng nghiÖp 4,5%, kim ng¹ch
xuÊt khÈu 20%.
L¹m ph¸t tõ 67,1% n¨m 1991 gi¶m xuèng cßn 12,7% n¨m 1995.
§êi sèng vËt chÊt cña phÇn lín nh©n d©n ®îc c¶i thiÖn, mçi n¨m
thªm h¬n 1 triÖu lao ®éng cã viÖc lµm, nhiÒu nhµ ë ®êng giao
th«ng ®îc n©ng cÊp vµ x©y dùng míi ë c¶ n«ng th«n vµ thµnh thÞ.
Nh÷ng thµnh qu¶ ®· ®¹t ®îc do kÕt qu¶ cña qu¸ tr×nh
chuyÓn ®æi c¬ chÕ kinh tÕ sang ho¹t ®éng theo c¬ chÕ thÞ trêng vµ còng nhê nh÷ng thuËn lîi cña ®iÒu kiÖn khÝ hËu thêi tiÕt
mÊy n¨m qua ®èi víi s¶n xuÊt n«ng nghiÖp.
NÒn kinh tÕ níc ta tõ chç bÞ k×m h·m trong c¬ chÕ tËp
trung quan liªu bao cÊp, khi ®îc “bung ra” ho¹t ®éng theo c¬
chÕ thÞ trêng nh lµ mét sù “cëi trãi” thùc sù, lµm sèng l¹i bao
tiÒm n¨ng cßn Èn dÊu trong lßng nã, trë thµnh ®éng lùc cho sù
æn ®Þnh vµ ph¸t triÓn kinh tÕ trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y.
17
2-/ §Æc trng cña nÒn kinh tÕ thÞ trêng ®Þnh híng x· héi
cña níc ta:
§¹i héi lÇn thø VII vµ VIII cña §¶ng ®· x¸c ®Þnh m« h×nh
kinh tÕ cña níc ta lµ x©y dùng nÒn kinh tÕ hµng hãa nhiÒu
thµnh phÇn, vËn hµnh theo c¬ chÕ thÞ trêng ®i ®«i víi t¨ng cêng qu¶n lý cña Nhµ níc theo ®Þnh híng x· héi chñ nghÜa. VËy
nÒn kinh tÕ thÞ trêng theo ®Þnh híng x· héi lµ nh thÕ nµo, ®ã
lµ mét nÒn kinh tÕ vËn ®éng heo c¬ chÕ hçn hîp vµ ®îc ®Þnh
híng bëi lý tëng cña chñ nghÜa x· héi. ë níc ta gièng nh c¸c níc
kh¸c nÒn kinh tÕ ®Òu cã tÝnh chÊt chung cña mét nÒn kinh tÕ
thÞ trêng. Song kinh tÕ thÞ trêng bao giê còng tån t¹i vµ ho¹t
®éng trong nh÷ng ®iÒu kiÖn lÞch sö x· héi cña tõng níc riªng
biÖt. Do ®ã nÒn kinh tÕ ®Þnh híng x· héi chñ nghÜa ë ViÖt Nam
cã nh÷ng ®Æc trng sau.
Thø nhÊt, nÒn kinh tÕ thÞ trêng ®Þnh híng x· héi chñ nghÜa
mµ níc ta sÏ x©y dùng lµ nÒn kinh tÕ thÞ trêng hiÖn ®¹i víi tÝnh
chÊt x· héi hiÖn ®¹i (x· h«i chñ nghÜa). MÆc dï nÒn kinh tÕ níc
ta ®ang n»m trong t×nh tr¹ng l¹c hËu vµ kÐm ph¸t triÓn nhng
khi níc ta chuyÓ sang ph¸t triÓn kinh tÕ hµng ho¸, kinh tÕ thÞ
trêng hiÖn ®¹i (do nh÷ng khiÕm khuyÕt cña nÒn kinh tÕ thÞ trêng tù do). Bëi vËy chóng ta kh«ng thÓ vµ kh«ng nhÊt thiÕt ph¶i
tr¶i qua giai ®o¹n kinh tÕ hµng ho¸ gi¶n ®¬n vµ giai ®o¹n kinh
tÕ thÞ trêng tù do, mµ ®i th¼ng vµo ph¸t triÓn kinh tÕ thÞ trêng hiÖn ®¹i. §©y lµ néi dung vµ yªu cÇu cña sù ph¸t triÓn rót
ng¾n. MÆt kh¸c, thÕ giíi vÉn ®ang n»m trong thêi ®¹i qu¸ ®é
tõ chñ nghÜa t b¶n lªn chñ nghÜa x· héi, cho nªn sù ph¸t triÓn
kinh tÕ x· héi níc ta ph¶i theo ®Þnh híng x· héi chñ nghÜa lµ cÇn
thiÕt kh¸ch quan. (Nh ®· ph©n tÝch ë phÇn trªn) vµ còng lµ néi
dung yªu cÇu cña sù ph¸t triÓn rót ng¾n. Sù nghiÖp “d©n giµu
níc m¹nh, x· héi c«ng b»ng v¨n minh” võa lµ môc tiªu võa lµ néi
dung, nhiÖm vô cña viÖc ph¸t triÓn kinh tÕ thÞ trêng ®Þnh híng
x· héi chñ nghÜa ë níc ta. §¶ng vµ nhµ níoc khuyÕn khÝch mäi
ngêi d©n trong x· héi lµm giÇu mét c¸ch hîp ph¸p. D©n cã giµu
th× níc míi m¹nh, nhng d©n giµu ph¶i lµm cho níc m¹nh, b¶o
®¶m ®éc lËp tù chñ vµ toµn vÑn l·nh thæ cña quèc gia.
18
Thø hai, nÒn kinh tÕ cña chóng ta lµ nÒn kinh tÕ hçn hîp
nhiÒu thµnh phÇn víi vai trß chñ ®¹o cña kinh tÕ nhµ níc trong
mét sè lÜnh vùc, mét sè kh©u quan träng cã ý nghÜa quyÕt
®Þnh ®Õn sù ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi cña ®Êt níc. NÒn kinh tÕ
hµng ho¸, nÒn kinh tÕ thÞ trêng ph¶i lµ mét nÒn kinh tÕ ®a
thµnh phÇn, ®a h×nh thøc së h÷u. ThÕ nhng, nÒn kinh tÕ thÞ trêng mµ chóng ta sÏ x©y dùng lµ nÒn kinh tÕ hiÖn ®¹i, cho nªn
cÇn cã sù tham gia bëi “bµn tay h÷u h×nh” cña Nhµ níc trong
viÖc ®iÒu tiÕt, qu¶n lý nÒn kinh tÕ ®ã. §ång thêi, chÝnh nã sÏ
b¶o ®¶m sù ®Þnh híng ph¸t triÓn nÒn kinh tÕ thÞ trêng cña níc
ta th«ng qua c¸c c«ng cô chÝnh s¸ch kinh tÕ vÜ m« vµ vai trß chñ
®¹o ë mét sè lÜnh vùc then chèt, cã ý nghÜa lµ “®µi chØ huy”, lµ
“m¹ch m¸u” cña nÒn kinh tÕ. Cïng víi viÖc nhÊn m¹nh vai trß chñ
®¹o cña kinh tÕ Nhµ níc, cÇn coi vai trß cña khu vùc kinh tÕ t
nh©n vµ kinh tÕ hçn hîp, ®Æt chóng trong mèi quan hÖ g¾n bã,
h÷u c¬, thèng nhÊt kh«ng t¸ch rêi, biÖt lËp.
Thø ba, Nhµ níc qu¶n lý nÒn kinh tÕ thÞ trêng theo ®Þnh híng x· héi chñ nghÜa ë níc ta lµ Nhµ níc ph¸p quyÒn x· héi chñ
nghÜa, lµ Nhµ níc cña d©n, do d©n vµ v× d©n. Thµnh tè quan
träng mang tÝnh quyÕt ®Þnh trong nÒn kinh tÕ thÞ trêng hiÖn
®¹i lµ tham gia vµo c¸c c«ng tr×nh kinh tÕ. Nhng kh¸c víi Nhµ
níc cña nhiÒu nÒn kinh tÕ thÞ trêng trªn thÕ giíi, Nhµ níc ta lµ
Nhµ níc “cña d©n, do d©n vµ v× d©n”, Nhµ níc c«ng n«ng, Nhµ
níc cña ®¹i ®a sè nh©n d©n lao ®éng, ®Æt díi sù l·nh ®¹o cña
§¶ng Céng S¶n ViÖt Nam. Ngêi cã ®ñ b¶n lÜnh, kh¶ n¨ng vµ
®ang tù ®æi míi ®Ó b¶o ®¶m gi÷ v÷ng ®Þnh híng x· héi chñ
nghÜa trong viÖc ph¸t triÓn nÒn kinh tÕ thÞ trêng hiÖn ®¹i ë níc
ta. Sù kh¸c biÖt vÒ b¶n chÊt Nhµ níc lµ mét néi dung vµ lµ mét
®iÒu kiÖn, mét tiÒn ®Ò cho sù kh¸c biÖt vÒ b¶n chÊt cña m«
h×nh kinh tÕ thÞ trêng ë níc ta so víi nhiÒu m« h×nh kinh tÕ thÞ
trêng kh¸c hiÖn cã trªn thÕ giíi.
Thø t, c¬ chÕ vËn hµnh cña nÒn kinh tÕ ®îc thùc hiÖn th«ng
qua c¬ chÕ thÞ trêng, víi sù tham gia qu¶n lý, ®iÒu tiÕt cña Nhµ
níc. Mäi ho¹t ®éng s¶n xuÊt kinh doanh trong nÒn kinh tÕ ®îc
thùc hiÖn th«ng qua thÞ trêng. C¸c quy luËt cña kinh tÕ hµng
19
ho¸, kinh tÕ thÞ trêng (quy luËt gi¸ trÞ, quy luËt cung - cÇu, quy
luËt c¹nh tranh - hîp t¸c,...) sÏ chi phèi c¸c ho¹t ®éng kinh tÕ.
Quy luËt gi¸ trÞ quy ®Þnh môc ®Ých theo ®uæi trong ho¹t
®éng kinh tÕ vµ lîi nhuËn (lµ gi¸ trÞ kh«ng ngõng t¨ng lªn), quy
®Þnh sù ph©n bæ c¸c nguån lùc vµo c¸c lÜnh vùc s¶n xuÊt kinh doanh kh¸c nhau ®ång thêi ®Æt c¸c chñ thÓ kinh tÕ trong
mét cuéc c¹nh tranh quyÕt liÖt. Th«ng qua c¸c c«ng cô, chÝnh
s¸ch kinh tÕ vÜ m«, cïng víi viÖc sö dông c¸c lùc lîng kinh tÕ cña
m×nh (kinh tÕ Nhµ níc), Nhµ níc t¸c ®éng lªn mèi quan hÖ tæng
cung - tæng cÇu thùc hiÖn sù ®iÒu tiÕt nÒn kinh tÕ thÞ trêng.
Nh vËy, c¬ chÕ ho¹t ®éng cña nÒn kinh tÕ lµ: thÞ trêng ®iÒu
tiÕt nÒn kinh tÕ, Nhµ níc ®iÒu tiÕt thÞ trêng vµ mèi quan hÖ
Nhµ níc - thÞ trêng - c¸c chñ thÓ kinh tÕ lµ mèi quan hÖ h÷u c¬,
thèng nhÊt.
Thø n¨m, më cöa héi nhËp nÒn kinh tÕ trong níc víi nÒn kinh
tÕ thÕ giíi, trªn c¬ së gi÷ v÷ng ®éc lËp, tù chñ vµ toµn vÑn l·nh
thæ cña quèc gia lµ néi dung quan träng cña nÒn kinh tÕ thÞ trêng ë níc ta. Qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña kinh tÕ thÞ trêng ®i liÒn
víi x· héi ho¸ nÒn s¶n xuÊt x· héi. TiÕn tr×nh x· héi ho¸ trªn c¬
së ph¸t triÓn cña kinh tÕ thÞ trêng lµ kh«ng cã biªn giíi quèc gia
vÒ ph¬ng diÖn kinh tÕ. Mét trong nh÷ng ®Æc trng quan träng
cña kinh tÕ thÞ trêng hiÖn ®¹i lµ viÖc më réng giao lu kinh tÕ víi
níc ngoµi. Xu híng quèc tÕ ho¸ ®êi sèng kinh tÕ víi nh÷ng khu
vùc ho¸ vµ toµn cÇu ho¸ ngµy cµng ph¸t triÓn vµ trë thµnh xu
thÕ tÊt yÕu trong thêi ®¹i cña cuéc c¸ch m¹ng khoa häc c«ng
nghÖ hiÖn nay. TÊt c¶ c¸c níc trªn thÕ giíi, dï muèn hay kh«ng
muèn, Ýt nhiÒu ®Òu bÞ l«i cuèn, thu hót vµo c¸c quan hÖ kinh
tÕ, tranh thñ thuËn lîi vµ c¬ héi tr¸nh nguy c¬ tôt hËu xa h¬n vµ
vît qua th¸ch thøc lµ yªu cÇu nhÊt thiÕt ph¶i thùc hiÖn. §Ó ph¸t
triÓn trong ®iÒu kiÖn kinh tÕ thÞ trêng hiÖn ®¹i - ViÖt Nam
kh«ng thÓ ®ãng cöa, héi nhËp víi nÒn kinh tÕ thÕ giíi. Sù më
cöa héi nhËp ®îc thùc hiÖn trªn 3 néi dung chÝnh lµ: th¬ng m¹i ®Çu t - chuyÓn giao khoa häc - c«ng nghÖ. Tuy nhiªn sù më cöa
héi nhËp kh«ng cã nghÜa lµ sù hoµ tan ®¸nh mÊt m×nh, mµ
ph¶i trªn c¬ së ph¸t huy lîi thÕ so s¸nh vµ kh«ng ngõng n©ng
20
- Xem thêm -
.DOC 
46 
58 
121 
