Lêi nãi ®Çu
N¨m 1986,ViÖt Nam chuyÓn c¬ chÕ kinh tÕ tõ kinh tÕ tËp trung bao cÊp
sang nÒn kinh tÕ thÞ tr-êng. Cïng víi sù chuyÓn ®æi sang c¬ chÕ thÞ tr-êng
mét lo¹i nh÷ng ph¹m trï míi xuÊt hiÖn kh¸c h¼n víi nÒn kinh tÕ tËp trung bao
cÊp tr-íc ®©y ®Æc biÖt lµ vÊn ®Ò lîi nhuËn. Chóng ta ®· mét thêi coi lîi nhuËn
lµ mét c¸i g× ®ã xÊu xa, lµ mét ph¹m trï hoµn toµn xa l¹ víi nÒn kinh tÕ x· héi
chñ nghÜa. HiÖn nay n-íc ta ®ang vËn hµnh nÒn kinh tÕ theo c¬ chÕ thÞ tr-êng
cã sù ®iÒu tiÕt vÜ m« cña Nhµ n-íc th× lîi nhuËn lµ vÊn ®Ò trung t©m. Nhµ
n-íc, doanh nghiÖp, c¸ nh©n khi b¾t tay vµo s¶n xuÊt kinh doanh ®Òu muèn
thu lîi nhuËn. Lîi nhuËn lµ môc ®Ých cña mäi ngµnh nghÒ, mäi nhµ kinh
doanh. Lîi nhuËn lµ phÇn th-ëng cho sù lao ®éng, s¸ng t¹o, n¨ng ®éng cña
con ng-êi trong qóa tr×nh s¶n xuÊt kinh doanh. Lîi nhuËn cã vai trß nhÊt ®Þnh
trong nÒn kinh tÕ hiÖn nay. VËy nguån gèc, b¶n chÊt lîi nhuËn lµ g× vµ vai trß
cña lîi nhuËn trong nÒn kinh tÕ thÞ tr-êng hiÖn nay nh- thÕ nµo lµ vÊn ®Ò mµ
®Ò ¸n nµy ®Ò cËp tíi.
1
I. Nguån gèc b¶n chÊt cña lîi nhuËn
1. C¸c quan ®iÓm tr-íc M¸c vÒ lîi nhuËn.
Lîi nhuËn xuÊt hiÖn tõ rÊt l©u cïng víi sù ph¸t triÓn cña kinh tÕ hµng
ho¸. Tr-íc M¸c cã rÊt nhiÒu quan ®iÓm cña c¸c tr-êng ph¸i kh¸c nhau vÒ vÊn
®Ò lîi nhuËn.
a. Quan ®iÓm cña nghÜa träng th-¬ng vÒ lîi nhuËn.
Chñ nghÜa träng th-¬ng lµ t- t-ëng kinh tÕ cña giai cÊp t- s¶n trong giai
®o¹n ph-¬ng thøc s¶n xuÊt phong kiÕn tan r· vµ chñ nghÜa t- b¶n ra ®êi.
Nguyªn lý c¬ b¶n trong häc thuyÕt cña nh÷ng ng-êi träng th-¬ng; lîi nhuËn
®-îc t¹o ra trong lÜnh vùc l-u th«ng, nã lµ kÕt qu¶ cña trao ®æi kh«ng ngang
gi¸, do lõa g¹t mµ cã. Nh÷ng ng-êi träng th-¬ng cho r»ng". Trong ho¹t ®éng
th-¬ng nghiÖp ph¶i cã mét bªn ®-îc mét bªn mÊt, d©n téc nµylµm giµu th×
d©n téc kh¸c ph¶i chÞu thiÖt thßi. Trong ho¹t ®éng th-¬ng nghiÖp, néi th-¬ng
cã t¸c dông ph©n phèi l¹i cña c¶i tõ tói ng-êi nµy sang tói ng-êi kh¸c, chØ cã
ngo¹i th-¬ng míi ®em l¹i cña c¶i cho quèc gia. Nh÷ng ng-êi theo chñ nghÜa
träng th-¬ng quan niÖm r»ng tiÒn tÖ lµ tiªu chuÈn c¨n b¶n cña c¶i d©n téc;
xuÊt khÈu tiÒn tÖ ra n-íc ngoµi th× lµm gi¶m cña c¶i , nhËp khÈu tiÒn tÖ th× lµm
t¨ng cña c¶i. XuÊt ph¸t t- quan ®iÓm Êy, chñ nghÜa träng th-¬ng trong thêi kú
®Çu - víi thuyÕt b¶ng c©n ®èi tiÒn tÖ - chñ tr-¬ng cÊm xuÊt khÈu tiÒn ra n-íc
ngoµi. Hä cho r»ng ®iÒu kiÖn cÇn thiÕt ®Ó t¨ng cña c¶i trong n-íc lµ b¶ng c©n
®èi nhËp siªu (tiÒn nhËp v-ît møc xuÊt). Thêi kú cuèi tr-êng ph¸i trong
th-¬ng - víi thuyÕt b¶ng c©n ®èi th-¬ng m¹i - kh«ng ph¶n ®èi viÖc xuÊt khÈu
tiÒn tÖ vµ cÇn thiÕt ®Ó t¨ng thªm cña c¶i trong n-íc. §Ó t¨ng thªm cña c¶i, mét
n-íc kh«ng nªn nhËp khÈu hµng ho¸ nhiÒu h¬n xuÊt khÈu. Tuy nhiªn, tõ gi÷a
thÕ kû XVII trë ®i, chñ nghÜa träng th-¬ng dÇn dÇn tan r·, theo ®µ ph¸t triÓn
cña chñ nghÜa t- b¶n, c¸ch thøc chñ yÕu ®Ó t¨ng thªm cña c¶i kh«ng ®¬n
thuÇn lµ tÝch luü tiÒn tÖ n÷a mµ lµ t¸i s¶n xuÊt më réng t- b¶n chñ nghÜa.
Trung t©m, chó ý cña c¸c nhµ kinh tÕ häc ngµy cµng chuyÓn tõ lÜnh vùc l-u
th«ng sang lÜnh vùc s¶n xuÊt.
b. Quan ®iÓm cña tr-êng ph¸i cæ ®iÓn Anh vÒ lîi nhuËn.
Cïng víi sù vËn ®éng vµ ph¸t triÓn cña s¶n xuÊt t- b¶n t- b¶n chñ nghÜa,
häc thuyÕt kinh tÕ cña nh÷ng ng-êi träng th-¬ng trë thµnh phiÕn diÖn lçi thêi
®ßi hái ph¶i cã lý luËn míi vµ trªn c¬ së ®ã kinh tÕ chÝnh trÞ häc cæ ®iÓn Anh
ra ®êi.
Tr-êng ph¸i cæ ®iÓn cho r»ng lîi nhuËn ®-îc sinh ra tõ lÜnh vùc s¶n xuÊt
vËt chÊt b»ng c¸ch bãc lét lao ®éng s¶n xuÊt nh÷ng ng-êi lµm thuª. Giai cÊp
2
t- s¶n lóc nµy ®· nhËn thøc ®-îc "Muèn giµu ph¶i bãc lét lao ®éng, lao ®éng
lµm thuª cña nh÷ng ng-êi nghÌo lµ nguån gèc lµm giµu v« tËn cho nh÷ng
ng-êi giµu". William Petty, A®am Smith David Ricardo, nh÷ng t¸c gi¶ tiªu
biÓu cña tr-êng ph¸i cæ ®iÓn Anh, ®Òu nªu lªn quan ®iÓm cña m×nh vÒ lîi
nhuËn.
Wiliam Petty (1623 - 1678): ph¸i träng th-¬ng bá qua vÊn ®Ò ®Þa t«
nh-ng Petty ®· t×m thÊy nguån gèc cña ®Þa t« ë trong lÜnh vùc s¶n xuÊt. ¤ng
®Þnh nghÜa ®Þa t« lµ sè chªnh lÖch gi÷a gi¸ trÞ s¶n phÈm vµ chi phÝ s¶n xuÊt
(bao gåm chi phÝ tiÒn l-¬ng, chi phÝ gi«ng m¸). Thùc ra «ng kh«ng rót ra ®-îc
lîi nhuËn kinh doanh ruéng ®Êt nh-ng theo logic cã thÓ rót ra ®-îc kÕt luËn,
c«ng nh©n chØ nhËn ®-îc tiÒn l-¬ng tèi thiÓu sè cßn l¹i lµ lîi nhuËn cña ®Þa
chñ. Petty coi lîi tøc lµ t« cña tiÒn vµ cho r»ng nã lÖ thuéc vµo møc ®Þa t«
(trªn ®Êt mµ ng-êi ta cã thÓ dïng tiÒn vay ®Ó mua). ¤ng coi lîi tøc lµ sè tiÒn
th-ëng, tr¶ cho sù nhÞn ¨n tiªu, coi lîi tøc còng nh- tiªn thuª ruéng.
A®am Smith (1723 - 1790): Theo A®am Smith, lîi nhuËn lµ" kho¶n khÊu
trõ thø hai" vµo s¶n phÈm cña ng-êi lao ®éng, lµ mét trong nh÷ng nguån gèc
®Çu tiªn cña thu nhËp còng nh- cña mäi gi¸ trÞ trao ®æi. ¤ng cho r»ng gi¸ c¶
lao ®éng n«ng nghiÖp vµ lao ®éng c«ng nghiÖp ®Òu t¹o ra lîi nhuËn. Smith coi
lîi nhuËn trong nhiÒu tr-êng hîp chØ lµ mãn tiÒn th-ëng cho viÖc m¹o hiÓm vµ
cho lao ®éng khi ®Çu t- t- b¶n. Lîi nhuËn do toµn bé t- b¶n ®Î ra. Lîi nhuËn
t¨ng hay gi¶m tuú thuéc vµo sù giµu cã t¨ng hay gi¶m cña x· héi. ¤ng thõa
nhËn sù ®èi lËp gi÷a tiÒn c«ng vµ lîi nhuËn. Smith ®· nh×n thÊy" khuynh
h-íng th-êng xuyªn ®i ®Õn chç ngang nhau" cña tû xuÊt lîi nhuËn trªn c¬ së
c¹nh tranh gi÷a c¸c ngµnh vµ khuynh h-íng tû xuÊt lîi nhuËn gi¶m sót. Theo
¤ng t- b¶n ®Çu t- cµng nhiÒu th× tû xuÊt lîi nhuËn cµng thÊp.
David Ricardo (1772 - 1823): Ricardo cho r»ng lîi nhuËn lµ phÇn gi¸ trÞ
thõa ra ngoµi tiÒn c«ng. ¤ng coi lîi nhuËn lµ lao ®éng kh«ng ®-îc tr¶ c«ng
cña c«ng nh©n. Ricardo ®· cã nh÷ng nhËn xÐt tiÕn gÇn ®Õn lîi nhuËn b×nh
qu©n, «ng cho r»ng nh÷ng t- b¶n cã ®¹i l-îng b»ng nhau th× ®em l¹i lîi nhuËn
nh- nhau. Gi÷a tiÒn l-¬ng vµ lîi nhuËn cã sù ®èi kh¸ng; n¨ng xuÊt lao ®éng
t¨ng lªn th× tiÒn l-¬ng gi¶m vµ lîi nhuËn t¨ng. MÆc dï «ng ch-a biÕt ®Õn
ph¹m trï gi¸ trÞ thÆng d- nh-ng tr-íc sau vÉn nhÊt qu¸n quan ®iÓm cho r»ng
gi¸ trÞ do c«ng nh©n t¹o ra lín h¬n sè tiÒn mµ hä nhËn ®-îc.
2. Lý luËn vÒ lîi nhuËn cña M¸c.
M¸c ®· kÕ thõa nh÷ng h¹t nh©n hîp lý cña kinh tÕ chÝnh trÞ häc t- s¶n cæ
®iÓn, ph¸t triÓn nã mét c¸ch xuÊt s¾c vµ thùc hiÖn mét cuéc c¸ch m¹ng trong
lÜnh vùc kinh tÕ chÝnh trÞ häc.
3
a. Chi phÝ s¶n xuÊt t- b¶n chñ nghÜa.
§Ó t¹o ra gi¸ trÞ hµng ho¸ cÇn ph¶i chi mét sè lao ®éng nhÊt ®Þnh lµ lao
®éng qu¸ khø vµ lao ®éng hiÖn t¹i.
Lao ®éng qu¸ khø (lao ®éng vËt ho¸) tøc lµ gi¸ trÞ cña t- liÖu s¶n xuÊt
(c). Gi¸ trÞ cña t- liÖu s¶n xuÊt nhê lao ®éng cô thÓ cña c«ng nh©n ®-îc b¶o
tån vµ di chuyÓn vµo gÝa trÞ cña s¶n phÈm míi.
Lao ®éng hiÖn t¹i (lao ®éng sèng) tøc lµ lao ®éng t¹o ra gi¸ trÞ míi
(v+m). Gi¸ trÞ míi nµy lµ do lao ®éng trõu t-îng cña c«ng nh©n t¹o ra trong
qu¸ tr×nh lao ®éng. PhÇn gi¸ trÞ míi lín h¬n gi¸ trÞ søc lao ®éng, nã b»ng gi¸
trÞ søc lao ®éng céng thªm víi gi¸ trÞ thÆng d-.
Nh- vËy ®øng trªn quan ®iÓm x· héi mµ xÐt th× chi phÝ thùc tÕ ®Ó s¶n
xuÊt ra hµng ho¸ (c+v+m).
Trªn thùc tÕ, nhµ t- b¶n øng t- b¶n ®Ó s¶n xuÊt hµng ho¸ tøc lµ hä øng ra
mét sè t- b¶n ®Ó mua t- liÖu s¶n xuÊt (c) vµ mua søc lao ®éng (v). Do ®ã nhµ
t- b¶n chØ xem hao phÝ hÕt bao nhiªu t- b¶n chø kh«ng tÝnh xem hao phÝ hÕt
bao nhiªu lao ®éng x· héi. M¸c gäi chi phÝ ®ã lµ chi phÝ s¶n xuÊt t- b¶n chñ
nghÜa vµ ký hiÖu b»ng k (k=c+v).
VËy chi phÝ s¶n xuÊt t- b¶n chñ nghÜa lµ chi phÝ vÒ t- b¶n mµ nhµ t- b¶n
bá ra ®Ó s¶n xuÊt hµng ho¸.
Khi xuÊt hiÖn chi phÝ s¶n xuÊt t- b¶n chñ nghÜa th× c«ng thøc gi¸ trÞ
hµng ho¸ (gt=c+v+m) chuyÓn thµnh (gt=k+m).
b. Qu¸ tr×nh t¹o ra gi¸ trÞ thÆng d-.
Gi¸ trÞ thÆng d- lµ gi¸ trÞ míi ®· ra ngoµi gi¸ trÞ søc lao ®éng do c«ng
nh©n t¹o ra vµ bÞ nhµ t- b¶n chiÕm kh«ng. §Ó hiÓu râ vÒ qu¸ tr×nh ra gÝa trÞ
thÆng d- ta xÐt bµi to¸n sau.
Gi¶ ®Þnh ®Ó s¶n xuÊt ra 10 kg sîi cÇu 10kg b«ng, gi¸ 10kg b«ng lµ 10
®«la. ®Ó biÕn sè b«ng ®ã thµnh sîi, mét c«ng nh©n ph¶i lao ®éng trong 6giê vµ
hao mßn m¸y mãc lµ 2 ®«la, gi¸ trÞ søc lao ®éng trong mét ngµy lao ®éng cña
c«ng nh©n lµ 3 ®«la; trong mét giê lao ®éng ng-êi c«ng nh©n t¹o ra mét gi¸ lµ
0,5 ®«la; Cuèi cïng ta gi¶ ®Þnh r»ng trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt sîi ®· hao phÝ
theo thêi gian lao ®éng x· héi cÇn thiÕt.
Víi gi¶ ®Þnh nh- vËy, nÕu qu¸ tr×nh lao ®éng chØ kÐo dµi ®Õn c¸i ®iÓm
mµ ë ®ã bï ®¾p ®-îc gÝa trÞ søclao ®éng (6giê) th× ch-a s¶n xuÊt ra gi¸ trÞ
thÆng d-. Trªn thùc tÕ qu¸ tr×nh lao ®éng kh«ng dõng l¹i ë ®ã. Nhµ t- b¶n ®·
tr¶ tiÒn mua søc lao ®éng trong mét ngµy. VËy viÖc sö dông c¸c søc lao ®éng
trong ngµy thuéc vÒ nhµ t- b¶n.
4
Ch¼ng h¹n nhµ t- b¶n b¾t c«ng nh©n lao ®éng trong 12 giê trong mét
ngµy th×
Chi phÝ s¶n xuÊt
Gi¸ trÞ cña s¶n phÈm míi
TiÒn mua b«ng:20 ®«la
Gi¸ trÞ cña b«ng ®-îc chuyÓn vµo
sîi:20®«la
Hao mßn m¸y mãc:4 ®«la
Gi¸ trÞ cña m¸y mãc ®-îc chuyÓn vµo sîi:
4®«la
TiÒn mua søc lao ®éng trong mét Gi¸ trÞ do lao ®éng cña c«ng t¹o ra trong
ngµy :3 ®«la
12 giê lao ®éng alf :6 ®«la
Céng :27 ®«la
Céng 30 ®« la
Nh- vËy toµn bé chi phÝ cña nhµ t- b¶n ®Ó mua søc lao ®éng vµ t- liÖu
s¶n xuÊt lµ 27 ®«la . Trong m-êi 12 giê lao ®éng c«ng nh©n t¹o ra mét s¶n
phÈm míi (20kg sîi) cã gi¸ trÞ b»ng 30 ®«la l¬n h¬n gi¸ trÞ øng tr-íc lµ
3®«la. 27 ®«la øng tr-íc chuyÓn thµnh 30 ®«la mang l¹i gi¸ trÞ thÆng d- lµ 3
®«la. Khi b¸n s¶n phÈm th× nhµ t- b¶n sÏ thu ®-îc lîi nhuËn lµ : 30 - 27=3®«la
Nh- vËy nguån gèc cña lîi nhuËn lµ t- lao ®éng thÆng d- cña c«ng nh©n
vµ b¶n chÊt cña lîi nhuËn lµ gi¸ trÞ thÆng d-.
c. Lîi nhuËn:
Gi÷a gÝa trÞ hµng ho¸ vµ chi phÝ s¶n xuÊt t- b¶n chñ nghÜa lu«n cã mét
kho¶ng chªnh lÖch, chi phÝ s¶n xuÊt t- b¶n chñ nghÜa lu«n nhá h¬n chi phÝ
thùc tÕ hay gi¸ trÞ cña hµng ho¸, (c+v)<(c+V+m), cho nªn sau khi b¸n hµng
ho¸ nhµ t- b¶n kh«ng nh÷ng bï ®¾p ®ñ sè t- b¶n ®· øng ra mµ cßn thu ®-îc
sè tiÒn lêi ngang b»ng víi gÝa trÞ thÆng d-. Sè tiÒn nµy gäi lµ lîi nhuËn.
NÕu ký hiÖu lîi nhuËn lµ P th× c«ng thøc:
gt = (c+v+m)=k+m) b©y giê sÏ chuyÓn thµnh gt= k+P (hay gi¸ trÞ hµng
ho¸ b»ng chi phÝ s¶n xuÊt t- b¶n chñ nghÜa céng víi lîi nhuËn)
Gi¸ trÞ thÆng d- ®-îc so víi toµn bé t- b¶n øng tr-íc, ®-îc quan niÖm lµ
con ®Î cña toµn bé t- b¶n øng tr-íc sÏ mang h×nh thøc chuyÓn ho¸ lµ lîi
nhuËn.
d. Sù che dÊu quan hÖ s¶n xuÊt t- b¶n chñ nghÜa cña ph¹m
trï lîi nhuËn.
gt = c+v+m=k+m=k+P.
Tho¹t nh×n c«ng thøc, ta thÊy r»ng lîi nhuËn vµ gi¸ trÞ thÆng d- chØ lµ
mét : lîi nhuËn ch¼ng qua lµ mét h×nh th¸i thÇn bÝ hãa cña gi¸ trÞ thÆng d-,
h×nh th¸i mµ ph-¬ng thøc s¶n xuÊt t- b¶n nghÜa tÊt ph¶i ®Î ra. MÆc dï m vµ p
®Òu cã chung mét nguån gèc lµ kÕt qu¶ lao ®éng kh«ng c«ng cña c«ng nh©n
5
lµm thuª nh-ng b¶n chÊt cña m vµ p hoµn toµn kh¸c nhau, m ph¶n ¸nh nguån
gèc sinh ra tõ v cßn p th× ®-îc xem nh- toµn bé t- b¶n øng tr-íc ®Î ra, do ®ã
p ®· che dÊu quan hÖ bãc lét t- b¶n chñ nghÜa che dÊu nguån gèc thùc sù cña
nã. §iÒu ®ã lµ do nh÷ng nguyªn nh©n sau:
Mét lµ, sù h×nh thµnh chi phÝ s¶n xuÊt t- b¶n chñ nghÜa ®· xo¸ nhoµ sù
kh¸c nhau gi÷a c vµ v. Chóng ta biÕt r»ng v t¹o ra m nh-ng khi chi phÝ s¶n
xuÊt t- b¶n chñ nghÜa h×nh thµnh th× sù kh¸c nhau gi÷a c vµ v biÕn mÊt nªn
viÖc p ®-îc sinh ra trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt nhê bé phËn v b©y giê trë thµnh
con ®Î cña toµn bé t- b¶n øng tr-íc. Lao ®éng lµ nguån gèc cña gi¸ trÞ th×
biÕn mÊt vµ giê ®©y h×nh nh- toµn bé chi phÝ s¶n xuÊt t- b¶n chñ nghÜa sinh
ra p.
Hai lµ, do chi phÝ s¶n xuÊt t- b¶n chñ nghÜa lu«n nhá h¬n chi phÝ s¶n
xuÊt thùc tÕ cho nªn nhµ t- b¶n chØ cÇn b¸n hµng ho¸ víi gi¸ cao h¬n chi phÝ
s¶n xuÊt t- b¶n chñ nghÜa lµ ®· cã lîi nhuËn.
NÕu nhµ t- b¶n b¸n hµng víi gi¸ cao h¬n gi¸ trÞ th× m
p
NÕu nhµ t- b¶n b¸n hµng víi gi¸ b»ng gi¸ trÞ th× m = p
ChÝnh sù kh«ng nhÊt trÝ gi÷a m vµ p che dÊu thùc chÊt bãc lét cña chñ
nghÜa t- b¶n. §ång thêi nã t¹o ra ¶o gi¸c r»ng lîi nhuËn lµ do ll-u th«ng t¹o
ra do tµi kinh doanh cña nhµ t- b¶n mµ cã.
e. Tû xuÊt lîi nhuËn vµ vai trß cña tû xuÊt lîi nhuËn trong ®êi
sèng.
Trªn thùc tÕ c¸c nhµ t- b¶n kh«ng chØ quan t©m tíi lîi nhuËn vµ cßn quan
t©m tíi tû xuÊt lîi nhuËn.
Tû xuÊt lîi nhuËn lµ tû sè tÝnh theo phÇn tr¨m gi÷a gi¸ trÞ thÆng d- vµ
toµn bé t- b¶n øng tr-íc.
NÕu lý luËn tû xuÊt lîi nhuËn lµ p' ta cã
p'=Lỗi! x 100%
Gi÷a p' vµ m cã sù kh¸c nhau:
VÒ mÆt l-îng p' lu«n nhá h¬n m', v×
p'=Lỗi! x 100%
m'=Lỗi! x 100%
VÒ mÆt chÊt: m ph¶n ¸nh tr×nh ®é bãc lét cña nhµ t- b¶n ®èi víi c«ng
nh©n lµm thuª cßn p' kh«ng thÓ ph¶n ¸nh ®-îc ®iÒu ®ã mµ nã chØ nãi lªn møc
l·i cña viÖc ®Çu t- t- b¶n.
ViÖc theo ®uæi tû suÊt lîi nhuËn cao lµ ®éng lùc thóc ®Èy c¸c nhµ t- b¶n
lµ môc tiªu c¹nh tranh cña c¸c nhµ t- b¶n. Tû suÊt lîi nhuËn cao hay thÊp cßn
6
phô thuéc vµo nhiÒu nh©n tè kh¸ch quan: tû suÊt gi¸ trÞ thÆng d-; sù tiÕt kiÖm
t- b¶n biÕn chÊt; cÊu t¹o h÷u c¬ cña t- b¶n; tèc ®é chu chuyÓn cña t- b¶n.
Vai trß cña tû suÊt lîi nhuËn trong ®êi sèng:
Tû suÊt lîi nhuËn tû lÖ nghÞch víi sù n©ng cao cÊu t¹o h÷u c¬ cña t- b¶n,
tøc lµ trong tr-êng hîp c¸c ®iÒu kiÖn kh¸c kh«ng ®æi cÊu t¹o h÷u c¬ cña tb¶n cµng thÊp th× tû suÊt lîi nhuËn cµng cao nh-ng trong mét xÝ nghiÖp c¸
biÖt cÊu t¹o h÷u c¬ cña t- b¶n t¨ng lªn sÏ dÉn tíi n©ng cao n¨ng suÊt lao ®éng
trong xÝ nghiÖp Êy, dÉn tíi gi¸ trÞ c¸ biÖt cña hµng ho¸ do xÝ nghiÖp s¶n xuÊt
ra thÊp h¬n gi¸ trÞ x· héi vµ lµm cho xÝ nghiÖp thu ®-îc lîi nhuËn siªu ng¹ch.
Do ®ã thóc ®Èy sù tiÕn bé kü thuËt, t¨ng c-êng ¸p dông khoa häc kü thuËt vµo
s¶n xuÊt ®ång thêi tr×nh ®é cña ng-êi lao ®éng còng ®-îc n©ng cao.
Tû suÊt lîi nhuËn cao hay thÊp sÏ quyÕt ®Þnh thu nhËp cña xÝ nghiÖp
nhiÒu hay Ýt. Trong tr-êng hîp c¸c ®iÒu kh¸c kh«ng ®æi, thêi gian s¶n xuÊt vµ
thêi gian l-u th«ng cµng rót ng¾n th× lîi nhuËn cña xÝ nghiÖp cµng cao vµ
ng-îc l¹i. Do ®ã trong kh©u s¶n xuÊt c¸c xÝ nghiÖp tÝch cùc t×m tßi, kh«ng
ngõng s¸ng kiÕn vµ chñ ®éng ¸p dông nh÷ng thµnh tùu khoa häc míi, båi
d-ìng ®µo t¹o nh©n lùc ®Ó rót ng¾n thêi gian s¶n xuÊt thùc hiÖn hîp t¸c ho¸
s¶n xuÊt kh«ng riªng g× nh÷ng ng-êi lao ®éng trong xÝ nghiÖp mµ ngay c¶ lao
®éng cña toµn thÓ c¸c thµnh viªn trong x· héi còng ®Òu hîp t¸c ho¸ víi nhau
mét c¸ch cã kÕ ho¹ch sö dông hîp lý søc lao ®éng, bè trÝ ng-êi mét c¸ch cã
kÕ ho¹ch vµ lµm cho hä ®Òu chuyªn m«n ho¸ t¹o ra nh÷ng h×nh thøc míi tiªn
tiÕn trong viÖc tæ chøc s¶n xuÊt vµ lao ®éng. §ång thêi nã cßn ph¸t huy réng
r·i tÝnh chñ ®éng tÝch cùc s¸ng t¹o cña ng-êi lao ®éng. Kh«ng chØ rót ng¾n
thêi gian s¶n xuÊt mµ xÝ nghiÖp cßn rót ng¾n thêi gian l-u th«ng nh»m t¨ng
thu nhËp cña xÝ nghiÖp.
f. Tû suÊt lîi nhuËn b×nh qu©n vµ sù h×nh thµnh tû suÊt lîi
nhuËn b×nh qu©n
Tû suÊt lîi nhuËn b×nh qu©n lµ tû suÊt tÝnh theo % gi¸ tæng gi¸ trÞ thÆng
d- trong x· héi t- b¶n vµ tæng t- b¶n x· héi ®Çu t- vµo tÊt c¶ c¸c lÜnh vùc c¸c
ngµnh cña nÒn s¶n xuÊt t- b¶n chñ nghÜa.
NÕu ký hiÖu p' lµ tû suÊt lîi nhuËn b×nh qu©n th×:
p'=Lỗi! x 100%
Trong c¸c ngµnh cã cÊu t¹o h÷u c¬ t- b¶n cao h¬n (víi sè t- b¶n b»ng
nhau) th× gi¸ trÞ thÆng d- ®-îc t¹o ra Ýt h¬n so víi c¸c ngµnh cã cÊu t¹o h÷u c¬
thÊp. ViÖc h×nh thµnh tû suÊt lîi nhuËn b×nh qu©n cã nghÜa lµ ph©n phèi l¹i gi¸
7
trÞ thÆng d- gi÷a c¸c nhµ t- b¶n trong c¸c ngµnh s¶n xuÊt kh¸c nhau theo
nguyªn t¾c: t- b¶n b»ng nhau th× lîi nhuËn b»ng nhau.
Tû suÊt lîi nhuËn b×nh qu©n h×nh thµnh d-íi ¶nh h-ëng cña sù c¹nh tranh
gi÷a c¸c ngµnh th«ng qua viÖc t- b¶n di chuyÓn mét c¸ch tù ph¸t tõ ngµnh cã
tû suÊt lîi nhuËn thÊp sang ngµnh cã tû suÊt lîi nhuËn cao. ViÖc b×nh qu©n
ho¸ tû suÊt lîi nhuËn lµm cho hµng ho¸ kh«ng b¸n theo gi¸ trÞ mµ b¸n theo gi¸
c¶ s¶n xuÊt. Tû suÊt lîi nhuËn b×nh qu©n trong qu¸ tr×nh c¹nh tranh gi÷a c¸c
nhµ t- b¶n nã thÓ hiÖn lîi Ých chung cña giai cÊp nhµ t- b¶n trong viÖc t¨ng
c-êng bãc lét nh©n d©n lao ®éng. Cïng víi sù ph¸t triÓn cña nÒn s¶n xuÊt tb¶n chñ nghÜa cÊu t¹o h÷u c¬ cña t- b¶n t¨ng lªn, do ®ã tû suÊt lîi nhuËn b×nh
qu©n cã xu h-íng gi¶m xuèng. B»ng c¸ch bãc lét c«ng nh©n nhµ t- b¶n ra søc
ng¨n c¶n sù gi¶m xuèng cña tû suÊt lîi nhuËn. Ph¹m trï tû suÊt lîi nhuËn b×nh
qu©n cßn che dÊu h¬n n÷a quan hÖ bãc lét, che dÊu h¬n n÷a nguån gèc thùc sù
trong viÖc lµm giµu cña nhµ t- b¶n. M¸c lµ ng-êi ®Çu tiªn ph©n tÝch mét c¸ch
khoa häc ph¹m trï tû suÊt lîi nhuËn b×nh qu©n, «ng ®· v¹ch trÇn nh÷ng luËn
®iÖu gi¶ dèi cña c¸c nhµ kinh tÕ häc t- s¶n cho r»ng lîi nhuËn kh«ng ph¶i lµ
kÕt qu¶ cña sù bãc lét vµ chØ râ r»ng lîi nhuËn lµ h×nh thøc cña gi¸ trÞ thÆng dvµ v¹ch ra nh÷ng m©u thuÉn giai cÊp g¾n liÒn víi tham väng theo ®uæi lîi
nhuËn lín nhÊt cña nhµ t- b¶n.
Sù ho¹t ®éng cña qui luËt tû suÊt lîi nhuËn b×nh qu©n lµ biÓu hiÖn cô thÓ
cña sù ho¹t ®éng cña quy luËt gi¸ trÞ thÆng d- trong thêi kú tù do c¹nh tranh
cña chñ nghÜa t- b¶n. M¸c viÕt "... Nh÷ng tû xuÊt lîi nhuËn h×nh thµnh trong
nh÷ng ngµnh s¶n xuÊt kh¸c nhau, lóc ®Çu rÊt kh¸c nhau. Do ¶nh h-ëng cña
c¹nh tranh nh÷ng tû xuÊt lîi nhuËn kh¸c nhau ®ã san b»ng thµnh tû xuÊt lîi
nhuËn chung, ®ã lµ con sè trung b×nh cña tÊt c¶ c¸c tû xuÊt lîi nhuËn kh¸c
nhau. Lîi nhuËn cña mét t- b¶n cã mét l-îng nhÊt ®Þnh thu ®-îc c¨n cø theo
tû xuÊt lîi nhuËn chung ®ã, kh«ng kÓ cÊu t¹o h÷u c¬ cña nã nh- thÕ nµo gäi lµ
lîi nhuËn b×nh qu©n".
Gi¶ sö cã ba nhµ t- b¶n ë ba ngµnh s¶n xuÊt kh¸c nhau t- b¶n mçi ngµnh
®Òu b»ng nhau vµ b»ng 100, tû xuÊt gi¸ trÞ thÆng d- ®Òu b»ng100%. Tèc ®é
chu chuyÓn cñ t- b¶n ë c¸c ngµnh ®Òu nh- nhau. T- b¶n øng tr-íc ®Òu chuyÓn
hÕt gi¸ trÞ vµo s¶n phÈm. Nh-ng do cÊu t¹o h÷u c¬ cña t- b¶n ë tõng ngµnh
kh¸c nhau nªn tû xuÊt lîi nhuËn kh¸c nhau.
Ngµnh s¶n xuÊt
C¬ khÝ
Gi¸ trÞ thÆng dvíi m' = 100%
20
Chi phÝ s¶n xuÊt
80c+20v
8
p'(%)
20
DÖt
Da
70c + 30v
30
30
60c + 40v
40
40
Nh- vËy cïng mét l-îng t- b¶n ®Çu t- nh-ng do cÊu t¹o h÷u c¬ kh¸c
nhau nªn tØ suÊt lîi nhuËn kh¸c nhau. Nhµ t- b¶n kh«ng thÓ ®øng yªn ë
nh÷ng ngµnh cã tû suÊt lîi nhuËn thÊp. Trong vÝ dô trªn c¸c nhµ t- b¶n ë
ngµnh c¬ khÝ sÏ di chuyÓn t- b¶n cña m×nh sang ngµnh da lµm cho s¶n phÈm
cña ngµnh da nhiÒu lªn (cung lín h¬n cÇu) do ®ã gi¸ c¶ hµng ho¸ ë ngµnh da
sÏ h¹ xuèng thÊp h¬n gi¸ trÞ cña nã, vµ tØ suÊt lîi nhuËn ë ngµnh nµy sÏ gi¶m
xuèng. Ng-îc l¹i s¶n phÈm ë ngµnh c¬ khÝ sÏ gi¶m ®i (cung thÊp h¬n cÇu)
nªn gi¸ c¶ sÏ cao h¬n gi¸ trÞ vµ do ®ã tØ suÊt lîi nhuËn ë ngµnh c¬ khÝ sÏ t¨ng
lªn. Nh- vËy hiÖn t-îng di chuyÓn t- b¶n tõ ngµnh nµy sang ngµnh kh¸c lµm
cho ngµnh cã cung (hµng ho¸) lín h¬n cÇu (hµng ho¸) th× gi¸ c¶ gi¶m xuèng
cßn ngµnh cã cÇu (hµng ho¸) lín h¬n cung (hµng ho¸) th× gi¸ c¶ t¨ng lªn. Sù
di chuyÓn tù do t- b¶n tõ ngµnh nµy sang ngµnh kh¸c lµm thay ®æi tû suÊt lîi
nhuËn c¸ biÖt cña c¸c ngµnh. KÕt qu¶ h×nh thµnh tû suÊt lîi nhuËn b×nh qu©n.
g. Sù chuyÓn ho¸ gi¸ trÞ thµnh gi¸ c¶ s¶n xuÊt
Gi¸ c¶ s¶n xuÊt cña hµng ho¸ b»ng chi phÝ s¶n xuÊt cña hµng ho¸ céng
víi lîi nhuËn b×nh qu©n (gi¸ c¶ s¶n xuÊt = k + p)
Gi¸ c¶ thÞ tr-êng lªn xuèng xung quanh gi¸ c¶ s¶n xuÊt
ViÖc biÕn gi¸ trÞ thµnh gi¸ c¶ s¶n xuÊt lµ kÕt qu¶ sù ph¸t triÓn lÞch sö cña
nÒn s¶n xuÊt t- b¶n chñ nghÜa. Sù c¹nh tranh gi÷a c¸c nhµ t- b¶n ®Çu t- vµo
c¸c ngµnh kinh tÕ kh¸c nhau cã cÊu t¹o h÷u c¬ cña t- b¶n kh«ng gièng nhau
viÖc chuyÓn t- b¶n tõ ngµnh s¶n xuÊt nµy sang ngµnh s¶n xuÊt kh¸c lµm cho
sè t- b¶n bá ra b»ng nhau thu ®-îc lîi nhuËn ngang nhau tøc lµ lîi nhuËn
b×nh qu©n. Ngoµi ra trong mét thêi gian nhÊt ®Þnh tæng gi¸ c¶ s¶n xuÊt b»ng
tæng sè gi¸ trÞ cña tÊt c¶ c¸c hµng ho¸. Gi¸ c¶ s¶n xuÊt lµ h×nh thøc biÓu hiÖn
cô thÓ cña quy luËt gi¸ trÞ vµ quy luËt gi¸ trÞ thÆng d-.
Qu¸ tr×nh h×nh thµnh tû suÊt lîi nhuËn b×nh qu©n vµ gi¸ c¶ s¶n xuÊt cã
thÓ tãm t¾t nh- sau.
Ngµnh
s¶n xuÊt
T- b¶n
bÊt biÕn
(c)
T- b¶n
kh¶
biÕn (V)
m víi
m'
=100%
Gi¸ trÞ
hµng
ho¸
9
P
(%)
Gi¸ c¶
hµng
ho¸
chªnh lÖch
gi÷a gi¸ c¶
s¶n xuÊt vµ
C¬ khÝ
DÖt
Da
80
70
60
20
30
40
20
30
40
120
130
140
Tæng sè
210
90
90
390
30
30
30
130
130
130
gi¸ trÞ
+10
0
-10
0
h. ý nghÜa c¸ch m¹ng cña lý luËn lîi nhuËn b×nh qu©n.
Víi mét l-îng t- b¶n nhÊt ®Þnh bá vµo ®Çu t- ë c¸c ngµnh s¶n xuÊt kh¸c
nhau thu ®-îc lîi nhuËn nh- c¨n cø theo tû suÊt lîi nhuËn b×nh qu©n kh«ng
kÓ cÊu t¹o h÷u c¬ cña nã nh- thÕ nµo. Tû suÊt lîi nhuËn b×nh qu©n h×nh thµnh
trong qu¸ tr×nh c¹nh tranh gi÷a c¸c nhµ t- b¶n nã thÓ hiÖn lîi Ých chung cña
giai cÊp nhµ t- b¶n trong viÖc bãc lét nh©n d©n lao ®éng. Sù h×nh thµnh tû
suÊt lîi nhuËn b×nh qu©n lµm gi¸ trÞ hµng ho¸ chuyÓn thµnh gi¸ c¶ s¶n xuÊt.
3. C¸c h×nh thøc cña lîi nhuËn
a. Lîi nhuËn c«ng nghiÖp
Lîi nhuËn c«ng nghiÖp lµ phÇn gi¸ trÞ thÆng d- do c«ng nh©n t¹o ra trong
lÜnh vùc c«ng nghiÖp vµ bÞ nhµ t- b¶n chiÕm kh«ng. Thêi gian lao ®éng trong
ngµy cña c«ng nh©n chia lµm hai phÇn: mét phÇn thêi gian lao ®éng trong
ngµy c«ng nh©n t¹o ra mét l-îng gi¸ trÞ ngang b»ng víi gi¸ trÞ søc lao ®éng.
PhÇn cßn l¹i cña ngµy lµ phÇn lao ®éng thÆng d-, lao ®éng trong kho¶ng thêi
gian nµy lµ lao ®éng thÆng d-. PhÇn lao ®éng thÆng d- cña c«ng nh©n thuéc
vÒ nhµ t- b¶n. Khi hµng ho¸ ®-îc b¸n trªn thÞ tr-êng th× phÇn gi¸ trÞ thÆng dnµy mang h×nh thøc lµ lîi nhuËn. Lîi nhuËn cao lu«n lµ môc ®Ých cña nhµ tb¶n cho nªn nhµ t- b¶n t×m ra hai ph-¬ng ph¸p ®Ó lµm t¨ng lîi nhuËn ®ã lµ
s¶n xuÊt gi¸ trÞ thÆng d- tuyÖt ®èi vµ s¶n xuÊt gi¸ trÞ thÆng d- t-¬ng ®èi.
b. Lîi nhuËn th-¬ng nghiÖp.
Lîi nhuËn th-¬ng nghiÖp lµ mét phÇn gi¸ trÞ thÆng d- ®-îc t¹o ra trong
lÜnh vùc s¶n xuÊt mµ nhµ t- b¶n c«ng nghiÖp nh-êng cho nhµ t- b¶n th-¬ng
nghiÖp. Lîi nhuËn th-¬ng nghiÖp cã nguån gèc tõ trong lÜnh vùc s¶n xuÊt, nã
lµ sè chªnh lÖch gi÷a gi¸ b¸n vµ gi¸ mua hµng ho¸. Nh-ng ®iÒu ®ã kh«ng cã
nghÜa lµ nhµ t- b¶n th-¬ng nghiÖp b¸n hµng ho¸ cao h¬n gi¸ trÞ cña nã, mµ lµ
nhµ t- b¶n th-¬ng nghiÖp mua hµng ho¸ thÊp h¬n gi¸ trÞ vµ khi b¸n th× anh ta
b¸n ®óng gi¸ trÞ cña nã.
Nhµ t- b¶n c«ng nghiÖp lu«n t×m ra c¸c ph-¬ng ph¸p s¶n xuÊt ®Ó lµm
t¨ng lîi nhuËn. VËy t¹i sao nhµ t- b¶n c«ng nghiÖp l¹i chÞu nh-êng mét phÇn
lîi nhuËn cho nhµ t- b¶n th-¬ng nghiÖp. Së dÜ nhµ t- b¶n c«ng nghiÖp b»ng
10
lßng nh-êng mét phÇn lîi nhuËn cho nhµ t- b¶n th-¬ng nghiÖp lµ do nhµ tb¶n th-¬ng nghiÖp cã vai trß ®Æc biÖt quan träng ®èi víi nhµ t- b¶n c«ng
nghiÖp.
T- b¶n th-¬ng nghiÖp chØ ho¹t ®éng trong lÜnh vùc l-u th«ng, ®ã lµ mét
kh©u, mét giai ®o¹n cña qu¸ tr×nh s¶n xuÊt, kh«ng cã giai ®o¹n nµy th× qu¸
tr×nh s¶n xuÊt kh«ng thÓ tiÕp diÔn ®-îc. T- b¶n th-¬ng nghiÖp chuyªn tr¸ch
nhiÖm vô l-u th«ng hµng ho¸ phôc vô cho nhiÒu nhµ t- b¶n cïng mét lóc do
vËy l-¬ng t- b¶n vµ c¸c chi phÝ bá vµo l-u th«ng sÏ gi¶m ®i rÊt nhiÒu do ®ã tb¶n cña tõng nhµ t- b¶n c«ng nghiÖp còng nh- cña toµn x· héi bá vµo s¶n
xuÊt sÏ t¨ng lªn, qui m« s¶n xuÊt më réng vµ lîi nhuËn còng t¨ng lªn. MÆt
kh¸c chñ nghÜa t- b¶n cµng ph¸t triÓn th× m©u thuÉn gi÷a s¶n xuÊt vµ tiªu
dïng cµng gay g¾t do ®ã cÇn ph¶i cã c¸c nhµ t- b¶n biÕt tÝnh to¸n, am hiÓu
®-îc nhu cÇu thÞ tr-êng, biÕt kü thuËt th-¬ng m¹i... chØ cã t- b¶n th-¬ng
nghiÖp ®¸p øng ®-îc c¸c yªu cÇu ®ã.
§èi víi nhµ t- b¶n c«ng nghiÖp, khi lÜnh vùc l-u th«ng ®· cã t- b¶n
th-¬ng nghiÖp ®¶m nhiÖm nªn r¶nh tay trong l-u th«ng chØ tËp trung vµo ®Èy
m¹nh s¶n xuÊt, do ®ã lîi nhuËn còng t¨ng lªn.
c. Lîi nhuËn ng©n hµng
Ng©n hµng t- b¶n chñ nghÜa lµ tæ chøc kinh doanh t- b¶n tiÒn tÖ lµm m«i
giíi gi÷a ng-êi ®i vay vµ ng-êi cho vay. Trong nghiÖp vô nhËn göi ng©n hµng
tr¶ lîi tøc cho ng-êi göi tiÒn vµo, cßn trong nghiÖp vô cho vay ng©n hµng thu
lîi tøc cho ng-êi ®i vay. Lîi tøc nhËn göi bao giê còng nhá h¬n lîi tøc cho vay.
Lîi nhuËn ng©n hµng lµ chªnh lÖch gi÷a lîi tøc cho vay vµ lîi tøc nhËn
göi trõ ®i c¸c kho¶n chi phÝ cÇn thiÕt vÒ nghiÖp vô ng©n hµng céng víi c¸c
kho¶n thu nhËp kh¸c vÒ kinh doanh tiÒn tÖ.
Lîi nhuËn ng©n hµng ngang b»ng víi lîi nhuËn b×nh qu©n
T- b¶n ng©n hµng lµ t- b¶n ho¹t ®éng cho nªn lîi nhuËn ng©n hµng ho¹t
®éng theo qui luËt tû suÊt lîi nhuËn b×nh qu©n.
d. Lîi tøc cho vay.
Cã nhµ t- b¶n cÇn t- b¶n ®Ó ho¹t ®éng bëi v× hä ch-a cã ®ñ vèn. Mét sè
nhµ t- b¶n cã tiÒn nh-ng ch-a cÇn sö dông vèn. V× vËy nhµ t- b¶n cÇn vèn ®Ó
ho¹t ®éng sÏ ®i vay cßn nhµ t- b¶n ch-a sö dông ®Õn sÏ cho vay. Nhµ t- b¶n
®i vay (nhµ t- b¶n ho¹t ®éng) vay tiÒn ®Ó s¶n xuÊt kinh doanh nªn thu ®-îc lîi
nhuËn. Nhµ t- b¶n cho vay ®· nh-îng quyÒn sö dông t- b¶n cña m×nh cho
ng-êi kh¸c trong mét thêi gian nhÊt ®Þnh cho nªn hä nhËn ®-îc mét sè tiÒn lêi
do ng-êi ®i vay tr¶ cho hä. Sè tiÒn lêi gäi lµ lîi tøc.
11
Lîi tøc lµ mét phÇn lîi nhuËn b×nh qu©n mµ nhµ t- b¶n ®i vay ph¶i tr¶
cho nhµ t- b¶n cho vay c¨n cø vµo mãn tiÒn nhµ t- b¶n cho vay ®· ®-a cho
nhµ t- b¶n ®i vay sö dông.
Nguån gèc cña lîi tøc lµ mét phÇn gi¸ trÞ thÆng d- do c«ng nh©n s¸ng
t¹o ra trong lÜnh vùc s¶n xuÊt.
e. §Þa t«
Quan hÖ s¶n xuÊt t- b¶n chñ nghÜa kh«ng chØ h×nh thµnh vµ thèng trÞ
trong lÜnh vùc c«ng nghiÖp mµ cßn ph¸t triÓn trong lÜnh vùc nhµ t- b¶n kinh
doanh trong n«ng nghiÖp muèn kinh doanh th× ph¶i thuª ruéng ®Êt cña ®Þa
chñ. Còng nh- nhµ t- b¶n kinh doanh trong c«ng nghiÖp nhµ t- b¶n kinh
doanh trong n«ng nghiÖp ph¶i thuª ®Êt cho nªn ngoµi lîi nhuËn b×nh qu©n ra
hä ph¶i thu thªm ®-îc mét phÇn gi¸ trÞ thÆng d- d«i ra ngoµi lîi nhuËn b×nh
qu©n gäi lµ lîi nhuËn siªu ng¹ch. Lîi nhuËn siªu ng¹ch nµy t-¬ng ®èi æn ®Þnh
vµ l©u dµi, hä ph¶i tr¶ nã cho chñ ®Êt d-íi h×nh th¸i ®Þa t«.
§Þa t« t- b¶n chñ nghÜa lµ mét phÇn gi¸ trÞ thÆng d- cßn l¹i sau khi ®·
khÊu trõ ®i phÇn lîi nhuËn b×nh qu©n cña nhµ t- b¶n kinh doanh ruéng ®Êt.
Nguån gèc cña ®Þa t« t- b¶n chñ nghÜa lµ kÕt qu¶ cña viÖc bãc lét c«ng
nh©n lµm thuª cho n«ng nghiÖp.
II. Vai trß cña lîi nhuËn trong nÒn kinh tÕ thÞ
tr-êng.
1. TiÕn hµnh ph¸t triÓn cña c¸c h×nh thøc tæ chøc s¶n xuÊt
a. Qu¸ tr×nh chuyÓn tõ kinh tÕ tù nhiªn lªn kinh tÕ hµng ho¸.
Kinh tÕ tù nhiªn vµ kinh tÕ hµng ho¸ lµ hai h×nh thøc tæ chøc kinh tÕ - x·
héi ®· tån t¹i trong lÞch sö. Hai h×nh thøc nµy ®-îc h×nh thµnh trªn c¬ së tr×nh
®é ph¸t triÓn cña lùc l-îng s¶n xuÊt x· héi tr×nh ®é ph©n c«ng lao ®éng x· héi
tr×nh ®é ph¸t triÓn vµ ph¹m vi cña quan hÖ trao ®æi.
Trong nÒn kinh tÕ tù nhiªn ng-êi s¶n xuÊt ®ång thêi lµ ng-êi tiªu dïng.
Tù s¶n xuÊt tù tiªu dïng lµ ®Æc ®iÓm næi bËt cña kinh tÕ tù nhiªn. Môc ®Ých
cña s¶n xuÊt lµ t¹o ra nh÷ng gi¸ trÞ sö dông nh»m tho¶ m·n nhu cÇu tiªu dïng
cña chÝnh b¶n th©n ng-êi s¶n xuÊt v× thÕ cã thÓ nãi qu¸ tr×nh s¶n xuÊt tù nhiªn
chØ gåm cã hai kh©u: s¶n xuÊt - tiªu dïng. C¸c quan hÖ kinh tÕ trong nÒn kinh
tÕ tù nhiªn mang h×nh th¸i hiÖn vËt.
Trong nÒn kinh tÕ hµng ho¸ môc ®Ých cña s¶n xuÊt lµ trao ®æi hay lµ ®Ó
b¸n. Môc ®Ých ®ã ®-îc x¸c ®Þnh tr-íc qu¸ tr×nh s¶n xuÊt vµ cã tÝnh kh¸ch
quan. S¶n xuÊt vµ toµn bé qu¸ tr×nh t¸i s¶n xuÊt ®Òu g¾n liÒn víi thÞ tr-êng.
So víi kinh tÕ tù nhiªn kinh tÕ hµng ho¸ cã -u ®iÓm sau:
12
Mét lµ: Trong kinh tÕ hµng ho¸ do cã sù ph¸t triÓn cña ph©n c«ng lao
®éng x· héi cho nªn s¶n xuÊt ®-îc chuyªn m«n ho¸ ngµy cµng cao, thÞ tr-êng
ngµy cµng më réng. §iÒu ®ã t¹o ®iÒu kiÖn ph¸t huy lîi thÕ so s¸nh cña mçi
vïng, mçi ®¬n vÞ s¶n xuÊt, thóc ®Èy viÖc c¶i tiÕn c«ng cô lao ®éng n©ng cao
tr×nh ®é kü thuËt më réng ph¹m vi s¶n xuÊt, thóc ®Èy s¶n xuÊt ph¸t triÓn.
Hai lµ: Trong nÒn kinh tÕ hµng ho¸ môc ®Ých cña s¶n xuÊt kh«ng ph¶i lµ
®Ó tiªu dïng cho chÝnh b¶n th©n ng-êi s¶n xuÊt mµ lµ ®Ó tho¶ m·n nhu cÇu
ngµy cµng cao cña thÞ tr-êng. ChÝnh nhu cÇu ngµy cµng t¨ng cña thÞ tr-êng ®·
lµm h×nh thµnh ®éng lùc m¹nh mÏ cho sù ph¸t triÓn cña s¶n xuÊt hµng ho¸.
Nhu cÇu tiªu dïng cµng cao th× s¶n xuÊt ph¶i më réng c¶ vÒ chiÒu réng vµ
chiÒu s©u.
Ba lµ: Trong kinh tÕ hµng ho¸, c¹nh tranh ngµy cµng gay g¾t. Yªu cÇu
cña c¹nh tranh ®ßi hái nh÷ng ®¬n vÞ s¶n xuÊt hµng ho¸ ph¶i th-êng xuyªn
quan t©m tíi n¨ng suÊt lao ®éng, n©ng cao chÊt l-îng s¶n phÈm... ®Ó thu lîi
nhuËn ngµy cµng cao h¬n. C¹nh tranh ch¹y theo lîi nhuËn siªu ng¹ch ®· lµm
lùc l-îng s¶n xuÊt cã nh÷ng b-íc tiÕn bé dµi.
Bèn lµ: Trong kinh tÕ hµng ho¸, do s¶n xuÊt x· héi ngµy cµng ph¸t triÓn,
quan hÖ hµng ho¸ tiÒn tÖ ngµy cµng më réng cho nªn s¶n phÈm hµng ho¸
ngµy cµng phong phó vµ ®a d¹ng, giao l-u kinh tÕ vµ v¨n ho¸ gi÷a c¸c vïng,
c¸c ®Þa ph-¬ng, c¸c quèc gia ngµy cµng ph¸t triÓn. §êi sèng vËt chÊt, tinh
thÇn v¨n ho¸ cña d©n c- ngµy cµng ®-îc n©ng cao.
Nh÷ng tiÒn ®Ò cña qu¸ tr×nh chuyÓn tõ kinh tÕ tù nhiªn lªn kinh tÕ hµng
ho¸ sù ra ®êi vµ ph¸t triÓn cu¶ kinh tÕ hµng ho¸ lµ qu¸ tr×nh kinh tÕ kh¸ch
quan. Nã b¾t ®Çu khi kinh tÕ tù nhiªn ph¸t triÓn ®Õn tr×nh ®é lµm xuÊt hiÖn
nh÷ng tiÒn ®Ò cña kinh tÕ hµng ho¸. Sù xuÊt hiÖn cña kinh tÕ hµng ho¸ còng
chÝnh lµ sù xuÊt hiÖn nh÷ng tiÒn ®Ò phñ ®Þnh kinh tÕ tù nhiªn vµ kh¼ng ®Þnh
kinh tÕ hµng ho¸. Mçi b-íc ph¸t triÓn cña kinh tÕ hµng ho¸ lµ mét b-íc ®Èy
lïi kinh tÕ tù nhiªn. Qu¸ tr×nh xuÊt hiÖn, vËn ®éng vµ ph¸t triÓn cña kinh tÕ
hµng hãa diÔn ra víi sù t¸c ®éng m¹nh mÏ cña nh÷ng tiÒn ®Ò sau:
Ph©n c«ng lao ®éng x· héi: Ph©n c«ng lao ®éng x· héi t¹o ra nh÷ng
ngµnh nghÒ s¶n xuÊt kh¸c nhau. Do ph©n c«ng lao ®éng x· héi cho nªn mçi
ng-êi chuyªn lµm mét viÖc trong mét ngµnh víi mét nghÒ nhÊt ®Þnh vµ
chuyÓn s¶n xuÊt ra mét sè s¶n phÈm nhÊt ®Þnh. Nh-ng nhu cÇu tiªu dïng cña
hä l¹i cÇn nhiÒu lo¹i s¶n phÈm kh¸c nhau. §Ó tho¶ m·n nhu cÇu cña m×nh
nh÷ng ng-êi s¶n xuÊt ph¶i trao ®æi s¶n phÈm cho nhau. Ph©n c«ng lao ®éng x·
héi lµm n¶y sinh nh÷ng quan hÖ kinh tÕ gi÷a nh÷ng ng-êi s¶n xuÊt víi nhau.
13
Sù ®éc lËp t-¬ng ®èi vÒ kinh tÕ gi÷a nh÷ng ng-êi s¶n xuÊt: do ph©n c«ng
lao ®éng x· héi vµ sù ®éc lËp gi÷a nh÷ng ng-êi s¶n xuÊt vÒ kinh tÕ, cho nªn
quan hÖ cña nh÷ng ng-êi s¶n xuÊt lµ quan hÖ m©u thuÉn: hä võa liªn hÖ, vµ
phô thuéc vµo nhau võa ®éc lËp víi nhau. Gi¶i quyÕt mèi quan hÖ m©u thuÉn
nµy tÊt yÕu ®ßi hái ph¶i cã quan hÖ trao ®æi dùa trªn c¬ së gi¸ trÞ nghÜa lµ dùa
trªn c¬ së trao ®æi ngang gi¸.
Ph©n c«ng lao ®éng x· héi ph¸t triÓn th× quan hÖ trao ®æi còng ®-îc më
réng vµ ngµy cµng phøc t¹p.
Ph©n c«ng lao ®éng x· héi ph¸t triÓn dÉn tíi sù ra ®êi cña ngµnh th-¬ng
nghiÖp. Th-¬ng nghiÖp ph¸t triÓn lµm cho s¶n xuÊt vµ l-u th«ng hµng ho¸
cïng víi l-u th«ng tiÒn tÖ ph¸t triÓn.
Quan hÖ trao ®æi ®-îc më réng vµ ph¸t triÓn ®ßi hái hÖ thèng giao th«ng
vËn t¶i còng ph¶i më réng vµ ph¸t triÓn.
b. Qu¸ tr×nh chuyÓn tõ kinh tÕ hµng ho¸ gi¶n ®¬n sang kinh
tÕ thÞ tr-êng.
Kinh tÕ hµng ho¸ vµ kinh tÕ thÞ tr-êng chØ kh¸c nhau vÒ tr×nh ®é ph¸t
triÓn. Kinh tÕ thÞ tr-êng lµ h×nh thøc ph¸t triÓn cao cña kinh tÕ hµng ho¸. Kinh
tÕ hµng ho¸ ph¸t triÓn, ®iÒu ®ã cã nghÜa lµ ph¹m trï hµng ho¸ tiÒn tÖ vµ thÞ
tr-êng ®-îc ph¸t triÓn vµ ®-îc më réng. Hµng ho¸ kh«ng chØ bao gåm nh÷ng
s¶n phÈm ®Çu ra cña s¶n xuÊt mµ cßn bao gåm c¶ c¸c yÕu tè ®Çu vµo cña s¶n
xuÊt. Dung l-îng thÞ tr-êng vµ c¬ cÊu thÞ tr-êng ®-îc më réng hoµn thiÖn.
Mäi quan hÖ kinh tÕ ®Òu ®-îc tiÒn tÖ ho¸. Khi ®ã ng-êi ta gäi kinh tÕ hµng
ho¸ lµ kinh tÕ thÞ tr-êng.
Nh÷ng ®iÒu kiÖn h×nh thµnh kinh tÕ thÞ tr-êng.
Kinh tÕ thÞ tr-êng ®-îc h×nh thµnh víi nh÷ng ®iÒu kiÖn sau:
Mét lµ, sù xuÊt hiÖn hµng hãa søc lao ®éng vµ thÞ tr-êng søc lao ®éng.
Tr-íc hÕt cÇn kh¼ng ®Þnh sù xuÊt hiÖn cña hµng ho¸ søc lao ®éng lµ mét tiÕn
bé lÞch sö. Ng-êi lao ®éng ®-îc tù do, anh ta cã quyÒn lµm chñ kh¶ n¨ng lao
®éng cña m×nh vµ lµ chñ thÓ b×nh ®¼ng trong viÖc th-¬ng l-îng víi ng-êi
kh¸c. Sù xuÊt hiÖn hµng ho¸ søc lao ®éng dÉn tíi sù h×nh thµnh kinh tÕ thÞ
tr-êng lµ v×:
Kinh tÕ thÞ tr-êng lµ nÒn kinh tÕ ph¸t triÓn. Nã cã n¨ng suÊt lao ®éng
cao, ngoµi nh÷ng s¶n phÈm cÇn thiÕt cßn cã nh÷ng s¶n phÈm thÆng d-. ChÝnh
sù xuÊt hiÖn hµng hãa søc lao ®éng ®· ph¶n ¸nh ®iÒu ®ã, sù xuÊt hiÖn hµng
ho¸ søc lao ®éng ph¶n ¸nh giai ®o¹n s¶n xuÊt ®· ph¸t triÓn trong ®ã n¨ng suÊt
lao ®éng ®· cao. Nhê cã sù xuÊt hiÖn cña hµng ho¸ søc lao ®éng vµ thÞ tr-êng
mµ tiÒn tÖ kh«ng chØ ®¬n thuÇn lµ ph-¬ng tiÖn l-u th«ng mµ cßn trë thµnh
14
ph-¬ng tiÖn lµm t¨ng gi¸ trÞ, n©ng cao hiÖu qu¶ s¶n xuÊt, kinh doanh thóc ®Èy
t¨ng truëng vµ ph¸t triÓn kinh tÕ.
Víi sù suÊt hiÖn cña hµng ho¸ søc lao ®éng dÉn tíi sù h×nh thµnh c¸c yÕu
tè s¶n xuÊt mét c¸ch hoµn chØnh,kinh tÕ thÞ tr-êng ra ®êi.
Hai lµ, ph¶i tÝch luü ®-îc mét sè tiÒn nhÊt ®Þnh vµ sè tiÒn ®ã ph¶i trë
thµnh vèn ®Ó tiÕn hµnh s¶n xuÊt kinh doanh nh»m môc ®Ých cã lîi nhuËn.
Ba lµ, kinh tÕ thÞ tr-êng lµ kinh tÕ tiÒn tÖ cho nªn vai trß cña tiÒn tÖ v«
cïng quan träng. §Ó h×nh thµnh ®-îc nÒn kinh tÕ thÞ tr-êng cÇn ph¶i cã hÖ
thèng tµi chÝnh tÝn dông ng©n hµng t-¬ng ®èi ph¸t triÓn.
Bèn lµ, sù h×nh thµnh ph¸t triÓn kinh tÕ thÞ tr-êng ®ßi hái ph¶i cã hÖ
thèng kÕt cÊu h¹ tÇng t-¬ng ®èi ph¸t triÓn, trªn c¬ së ®ã míi ®¶m b¶o l-u
th«ng hµng ho¸ vµ l-u th«ng tiÒn tÖ ®-îc thuËn lîi dÔ dµng.
N¨m lµ, t¨ng c-êng vai trß kinh tÕ cña Nhµ n-íc. Nhµ n-íc t¹o ra m«i
tr-êng vµ hµnh lang cho thÞ tr-êng ph¸t triÓn lµnh m¹nh.
Víi tÊt c¶ c¸c tiÒn ®Ò trªn nÒn kinh tÕ thÞ tr-êng ®-îc x· héi ho¸ cao, c¸c
quan hÖ kinh tÕ mang h×nh th¸i phæ biÕn lµ quan hÖ hµng ho¸ - tiÒn tÖ vµ nã
®-îc tiÒn tÖ ho¸.
Nh÷ng ®Æc tr-ng cña kinh tÕ thÞ tr-êng:
Mét lµ: tÝnh tù chñ cña c¸c chñ thÓ kinh tÕ rÊt cao. C¸c chñ thÓ kinh tÕ tù
bï ®¾p nh÷ng chi phÝ vµ tù chÞu tr¸ch nhiÖm ®èi víi kÕt qu¶ s¶n xuÊt kinh
doanh cña m×nh. C¸c chñ thÓ kinh tÕ ®-îc tù do liªn doanh liªn kÕt tù do tæ
chøc qu¸ tr×nh s¶n xuÊt theo luËt ®Þnh.
Hai lµ: Trªn thÞ tr-êng hµng ho¸ rÊt phong phó. Ng-êi ta tù do mua b¸n
hµng ho¸. Sù ®a d¹ng vµ phong phó vÒ sè l-îng hµng ho¸ vµ chñng lo¹i hµng
ho¸ trªn thÞ tr-êng mét mÆt ph¶n ¸nh tr×nh ®é cao cña n¨ng suÊt lao ®éng x·
héi mÆt kh¸c møc ®é ph¸t triÓn cña quan hÖ trao ®æi, tr×nh ®é ph©n c«ng lao
®éng x· héi vµ sù ph¸t triÓn cña thÞ tr-êng.
Ba lµ: Gi¸ c¶ ®-îc h×nh thµnh ngay trªn thÞ tr-êng. Gi¸ c¶ thÞ tr-êng võa
lµ sù biÓu hiÖn b»ng tiÒn cña gi¸ trÞ thÞ tr-êng võa chÞu t¸c ®éng cña quan hÖ
c¹nh tranh vµ quan hÖ cung cÇu hµng ho¸ dÞch vô. Trªn c¬ së gi¸ trÞ thÞ tr-êng,
gi¸ c¶ lµ kÕt qu¶ cña sù th-¬ng l-îng vµ tho¶ thuËn gi÷a ng-êi mua vµ ng-êi
b¸n. Trong qu¸ tr×nh trao ®æi mua b¸n hµng ho¸ ng-êi b¸n lu«n muèn b¸n víi
gi¸ cao. Ng-êi mua bu«n muèn mua víi gi¸ thÊp. §èi víi ng-êi b¸n gi¸ c¶
ph¶i ®¸p øng nhu cÇu bï ®¾p ®-îc chi phÝ vµ cã doanh lîi. Chi phÝ s¶n xuÊt lµ
giíi h¹n, lµ phÇn cøng cña gi¸ c¶, doanh lîi cµng nhiÒu cµng tèt. §èi víi
ng-êi mua gi¸ c¶ ph¶i phï hîp víi lîi Ých giíi h¹n cña hä gi¸ c¶ thÞ tr-êng
chung hoµ ®-îc c¶ lîi Ých c¶ ng-êi b¸n vµ ng-êi mua.
15
Bèn lµ: Kinh tÕ thÞ tr-êng lµ hÖ thèng kinh tÕ më. Nã rÊt phong phó ®a
d¹ng, phøc t¹p vµ ®-îc ®iÒu hµnh bëi hÖ thèng luËt ph¸p cña Nhµ n-íc.
N¨m lµ: C¹nh tranh lµ mét tÊt yÕu cña kinh tÕ thÞ tr-êng. Nã tån t¹i trªn
c¬ së nh÷ng ®¬n vÞ s¶n xuÊt hµng ho¸ ®éc lËp vµ kh¸c nhau vÒ lîi Ých kinh tÕ.
Theo yªu cÇu cña qui luËt gi¸ trÞ, tÊt c¶ c¸c ®¬n vÞ s¶n xuÊt hµng ho¸ ®Òu ph¶i
s¶n xuÊt vµ kinh doanh trªn c¬ së hao phÝ lao ®éng x· héi cÇn thiÕt. Trong
®iÒu kiÖn ®ã, muèn cã nhiÒu lîi nhuËn c¸c ®¬n vÞ s¶n xuÊt vµ kinh doanh ph¶i
®ua nhau c¶i tiÕn kü thuËt, ¸p dông kü thuËt míi vµo s¶n xuÊt ®Ó n©ng cao
n¨ng suÊt lao ®éng c¸ biÖt, gi¶m hao phÝ lao ®éng c¸ biÖt nh»m thu lîi siªu
ng¹ch.
Theo ®uæi møc lîi nhuËn cao lµ môc ®Ých cña mäi nÒn kinh tÕ thÞ tr-êng.
C¸c doanh nghiÖp trong nÒn kinh tÕ thÞ tr-êng nh»m môc ®Ých thu lîi
nhuËn cao. §Ó thu lîi nhuËn cao c¸c doanh nghiÖp c¹nh tranh víi nhau. Trong
nÒn kinh tÕ thÞ tr-êng c¹nh tranh diÔn ra mét c¸ch phæ biÕn trong c¶ lÜnh vùc
s¶n xuÊt vµ trong c¶ lÜnh vùc l-u th«ng. C¹nh tranh trong lÜnh vùc s¶n xuÊt
bao gåm c¹nh tranh trong néi bé ngµnh vµ c¹nh tranh gi÷a c¸c ngµnh.
C¹nh tranh trong néi bé ngµnh lµ sù c¹nh tranh gi÷a c¸c xÝ nghiÖp trong
cïng mét ngµnh s¶n xuÊt cïng mét lo¹i s¶n phÈm, sù c¹nh tranh gi÷a c¸c xÝ
nghiÖp trong cïng mét ngµnh s¶n xuÊt lµm cho gi¸ c¶ cña hµng ho¸ h×nh
thµnh phï hîp víi gi¸ trÞ x· héi hoÆc gi¸ trÞ thÞ tr-êng cña hµng ho¸. Gi¸ trÞ x·
héi (gi¸ trÞ thÞ tr-êng) cña hµng ho¸ lµ do ®iÒu kiÖn s¶n xuÊt trung b×nh chiÕm
®Þa vÞ thèng trÞ, quyÕt ®Þnh. Trong c¸c xÝ nghiÖp cã kü thuËt vµ tæ chøc hoµn
thiÖn h¬n th× gi¸ trÞ c¸ biÖt cña hµng ho¸ thÊp h¬n gi¸ trÞ thÞ tr-êng. Nhê kÕt
qu¶ cña c¹nh tranh trong néi bé ngµnh, c¸c xÝ nghiÖp ®ã thu ®-îc lîi nhuËn
siªu ng¹ch. C¸c xÝ nghiÖp s¶n xuÊt ra hµng ho¸ cã gi¸ trÞ c¸ biÖt cao h¬n gi¸
trÞ thÞ tr-êng sÏ kh«ng thÓ thùc hiÖn ®-îc ®Çy ®ñ bé phËn gi¸ trÞ thÆng d- chøa
®ùng trong hµng ho¸, thËm chÝ kh«ng bï l¹i ®-îc chi phÝ s¶n xuÊt. Lîi nhuËn
siªu ng¹ch mµ c¸c xÝ nghiÖp cã kü thuËt hoµn thiÖn h¬n thu ®-îc chØ cã tÝnh
chÊt t¹m thêi v× c¸c xÝ nghiÖp kh¸c còng ra søc ¸p dông vµo s¶n xuÊt nh÷ng
thiÕt bÞ kü thuËt hoµn thiÖn h¬n. C¹nh tranh trong néi bé ngµnh lµ nh©n tè tù
ph¸t thóc ®Èy kü thuËt ph¸t triÓn vµ n©ng cao n¨ng suÊt lao ®éng trong c¸c xÝ
nghiÖp. C¹nh tranh trong néi bé ngµnh lµ do viÖc theo ®uæi môc ®Ých lµm giµu
vµ tû suÊt lîi nhuËn cao h¬n quyÕt ®Þnh. B¶n th©n sù c¹nh tranh trong néi bé
ngµnh kh«ng tr¸nh khái sù l·ng phÝ rÊt lín vÒ søc ng-êi søc cña. C¹nh tranh
trong néi bé ngµnh lµm cho c¸c xÝ nghiÖp lín lo¹i trõ c¸c xÝ nghiÖp võa vµ
nhá. Sù c¹nh tranh Êy dÉn tíi sù tËp trung s¶n xuÊt.
16
C¹nh tranh gi÷a c¸c ngµnh lµ sù c¹nh tranh gi÷a c¸c xÝ nghiÖp trong c¸c
ngµnh kinh tÕ kh¸c nhau nh»m giµnh lÊy lîi nhuËn lín nhÊt. Trong qu¸ tr×nh
c¹nh tranh gi÷a c¸c ngµnh, t- b¶n tù ph¸t di chuyÓn tõ ngµnh nµy sang ngµnh
kh¸c do ®ã thùc hiÖn sù ph©n phèi t- b¶n gi÷a c¸c ngµnh s¶n xuÊt kh¸c nhau.
Cuéc ®Êu tranh gi÷a c¸c xÝ nghiÖp lµ ®Ó sö dông t- b¶n mét c¸ch cã lîi nhÊt.
NÕu nh- hËu qu¶ trùc tiÕp cña c¹nh tranh trong néi bé ngµnh lµ gi¸ trÞ thÞ
tr-êng cña mét lo¹i hµng hãa nµo ®ã th× kÕt qu¶ cña sù c¹nh tranh kh¸c ngµnh
lµ t- b¶n tù ph¸t di chuyÓn tõ ngµy nµy sang ngµnh kh¸c b×nh qu©n ho¸ tû suÊt
lîi nhuËn, h×nh thµnh tû suÊt lîi nhuËn chung, thèng nhÊt (hay b×nh qu©n) vµ
gi¸ c¶ s¶n xuÊt. KÕt qu¶ lµ trong c¸c ngµnh s¶n xuÊt t- b¶n chñ nghÜa kh¸c
nhau, sù c¹nh tranh gi÷a c¸c ngµnh ph¶n ¸nh m©u thuÉn gi÷a c¸c nhµ t- b¶n
c«ng nghiÖp thuéc c¸c ngµnh kh¸c nhau trong viÖc ph©n chia gi¸ trÞ thÆng d-.
Ngoµi c¹nh tranh trong lÜnh vùc s¶n xuÊt c¸c xÝ nghiÖp cßn c¹nh tranh
víi nhaua trong c¶ lÜnh vùc l-u th«ng. C¹nh tranh trong lÜnh vùc l-u th«ng bao
gåm: C¹nh tranh gi÷a nh÷ng ng-êi tham gia trao ®æi hµng ho¸ vµ dÞch vô trªn
thÞ tr-êng (ng-êi b¸n víi ng-êi b¸n, ng-êi mua víi ng-êi mua). H×nh thøc
c¹nh tranh vµ c¸c biÖn ph¸p c¹nh tranh cã thÓ rÊt ®a d¹ng phong phó nh-ng
môc ®Ých cuèi cïng cña c¹nh tranh lµ lîi nhuËn.
2. NÒn kinh tÕ thÞ tr-êng ViÖt Nam.
a. Sù cÇn thiÕt kh¸ch quan chuyÓn sang c¬ chÕ thÞ tr-êng
cã sù qu¶n lý cña nhµ n-íc.
Tõ v¨n kiÖn ®¹i héi VI §¶ng vµ Nhµ n-íc chñ tr-¬ng xo¸ bá chÕ ®é kÕ
ho¹ch ho¸ tËp trung - c¬ chÕ qu¶n lý kinh tÕ ®· tån t¹i ë n-íc ta tr-íc ®æi míi
- ®Ó chuyÓn s¸ng c¬ chÕ thÞ tr-êng cã sù qu¶n lý cña nhµ n-íc.
Trong mÊy thËp niªn tr-íc ®©y nÒn kinh tÕ n-íc ta ®-îc vËn hµnh theo
c¬ chÕ tËp trung quan liªu bao cÊp vµ ®Æc tr-ng cña c¬ chÕ nµy lµ:
Nhµ n-íc giao cho c¸c ®iÒu kiÖn cña s¶n xuÊt nh- vËt t-, tiÒn vèn, søc
lao ®éng cho c¸c xÝ nghiÖp ®Ó s¶n xuÊt kinh doanh. Nhµ n-íc chØ ®¹o viÖc s¶n
xuÊt kinh doanh cña c¸c xÝ nghiÖp theo hÖ thèng chØ tiªu ph¸p lÖnh. C¸c xÝ
nghiÖp tiÕn hµnh s¶n xuÊt vµ cè g¾ng hoµn thµnh chØ tiªu, l·i nhµ n-íc thu, lç
nhµ n-íc bï v× vËy nÒn kinh tÕ kh«ng cã tÝnh hiÖu qu¶.
C¸c c¬ quan qu¶n lý cÊp trªn can thiÖp qu¸ s©u vµo ho¹t ®éng s¶n xuÊt
kinh doanh cña c¸c ®¬n vÞ kinh tÕ c¬ së nh-ng kh«ng chÞu tr¸ch nhiÖm g× vÒ
mÆt vËt chÊt ®èi víi c¸c quyÕt ®Þnh cña m×nh.
Bá qua quan hÖ hµng ho¸ - tiÒn tÖ vµ hiÖu qu¶ kinh tÕ, qu¶n lý nÒn kinh
tÕ vµ kÕ ho¹ch ho¸ b»ng chÕ ®é cÊp ph¸t vµ giao nép s¶n phÈm, quan hÖ hiÖn
vËt lµ chñ yÕu, do ®ã h¹ch to¸n kinh tÕ chØ lµ h×nh thøc. ChÕ ®é bao cÊp thùc
17
hiÖn d-íi c¸c h×nh thøc: bao cÊp qua gi¸, bao cÊp qua tiÒn l-¬ng hiÖn vËt (chÕ
®é tem phiÕu) vµ bao cÊp qua cÊp ph¸t vèn cña ng©n s¸ch mµ kh«ng rµng
buéc vËt chÊt ®èi víi ng-êi ®-îc cÊp vèn.
Bé m¸y qu¶n lý rÊt cång kÒnh, cã nhiÒu cÊp trung gian vµ kÐm n¨ng
®éng tõ ®ã sinh ra mét ®éi ngò c¸n bé kÐm n¨ng lùc qu¶n lý, kh«ng th¹o
nghiÖp vô kinh doanh, nh-ng phong c¸ch th× quan liªu cöa quyÒn.
C¬ chÕ kÕ ho¹ch ho¸ tËp trung ®· tÝch gãp nh÷ng xu h-íng tiªu cùc, lµm
n¶y sinh sù tr× trÖ, h×nh thµnh c¬ chÕ k×m h·m sù ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi.
VÊn ®Ò ®Æt ra lµ ph¶i ®æi míi s©u s¾c c¬ chÕ ®ã. §¹i héi lÇn VI cña §¶ng ®-a
ra ph-¬ng h-íng c¬ b¶n cña sù ®æi míi vµ nã tiÕp tôc ®-îc ®¹i héi VII cña
§¶ng kh¼ng ®Þnh "xo¸ bá c¬ chÕ tËp trung quan liªu bao cÊp, h×nh thµnh ®ång
bé vµ vËn hµnh cã hiÖu qu¶ c¬ chÕ thÞ tr-êng cã sù qu¶n lý cña nhµ n-íc".
b. C¬ chÕ thÞ tr-êng ViÖt Nam.
C¬ chÕ kinh tÕ ë n-íc ta lµ c¬ chÕ thÞ tr-êng cã sù qu¶n lý cña nhµ n-íc
theo ®Þnh h-íng XHCN. Trong c¬ chÕ thÞ tr-êng cã c¸c nh©n tè: Hµng ho¸,
dÞch vô, ng-êi mua b¸n tõ ®ã mµ h×nh thµnh nªn c¸c quan hÖ hµng ho¸ - tiÒn
tÖ. Quan hÖ mua b¸n biÓu hiÖn trªn thÞ tr-êng lµ quan hÖ cung cÇu. Trong c¬
chÕ thÞ tr-êng hµng ho¸ dÞch vô ®Òu cã gi¸ c¶ cña nã. Cung cÇu gi¸ c¶ lµ
ph¹m trï trung t©m trong c¬ chÕ thÞ tr-êng. C¹nh tranh lµ m«i tr-êng,lîi
nhuËn lµ ®éng lùc. §¶ng ta chñ tr-¬ng c¹nh tranh lµnh m¹nh. c¹nh tranh
nh»m thóc ®Èy s¶n xuÊt ph¸t triÓn kh«ng sö dông nh÷ng thñ ®o¹n phi ph¸p ®Ó
dÉn tíi sù ph¸ s¶n hµng lo¹t.
C¬ chÕ kinh tÕ cña n-íc ta lµ kinh tÕ thÞ tr-êng cã sù qu¶n lý cña nhµ
n-íc. C¬ chÕ thÞ tr-êng cã nhiÒu ®iÓm rÊt tÝch cùc:
KÝch thÝch tÝnh n¨ng ®éng s¸ng t¹o cña c¸c chñ thÓ kinh tÕ vµ t¹o ®iÒu
kiÖn thuËn lîi cho sù ho¹t ®éng tù do cña hä. Huy ®éng c¸c nguån lùc x· héi
vµo ph¸t triÓn kinh tÕ.
C¹nh tranh thóc ®Èy tiÕn bé kü thuËt, thóc ®Èy ¸p dông c«ng nghÖ míi
vµo s¶n xuÊt nhê ®ã thóc ®Èy lùc l-îng s¶n xuÊt ph¸t triÓn, n©ng cao n¨ng suÊt
lao ®éng.
C¬ chÕ thÞ tr-êng t¹o ra sù ®a d¹ng phong phó vÒ hµng ho¸ ®¸p øng
nhanh nh¹y nhu cÇu ng-êi tiªu dïng. Khai th«ng sù b×nh ®¼ng gi÷a ng-êi
mua vµ ng-êi b¸n.
C¬ chÕ thÞ tr-êng chÊp nhËn nh÷ng chi phÝ s¶n xuÊt hîp lý chÊp nhËn
hµng ho¸ cã chÊt l-îng cao. C¬ chÕ thÞ tr-êng mÒm dÎo h¬n nhµ n-íc vµ cã
kh¶ n¨ng thÝch nghi cao h¬n khi nh÷ng ®iÒu kiÖn kinh tÕ thay ®æi lµm thÝch
øng kÞp thêi s¶n xuÊt víi nhu cÇu x· héi.
18
Tuy nhiªn bªn c¹nh nh÷ng mÆt tÝch cùc c¬ chÕ thÞ tr-êng ë ViÖt Nam vÉn
cã nh÷ng h¹n chÕ:
Trong c¬ chÕ thÞ tr-êng c¸c doanh nghiÖp ho¹t ®éng v× môc ®Ých thu lîi
nhuËn tèi ®a v× vËy hä cã thÓ l¹m dông tµi nguyªn cña x· héi g©y « nhiÔm m«i
tr-êng sèng mµ x· héi ph¶i g¸nh chÞu.
C¬ chÕ thÞ tr-êng ph©n ho¸ x· héi thµnh hai cùc ®èi lËp nhau mét sè Ýt
ng-êi giµu vµ ®a sè ng-êi nghÌo.
C¬ chÕ thÞ tr-êng vÉn cã nh÷ng c¨n bÖnh nan gi¶i khñng ho¶ng, thÊt
nghiÖp, l¹m ph¸t.
V× vËy mµ cÇn ph¶i cã sù ®iÒu tiÕt qu¶n lý cña nhµ n-íc ®Ó ph¸t huy
nh÷ng mÆt tÝch cùc vµ h¹n chÕ nh÷ng khuyÕt tËt cña kinh tÕ thÞ tr-êng.
3. Lîi nhuËn trong c¬ chÕ thÞ tr-êng ViÖt Nam.
Kinh tÕ thÞ tr-êng ViÖt Nam còng nh»m môc ®Ých thu lîi nhuËn. Lîi
nhuËn lµ môc tiªu lµ ®éng lùc s¶n xuÊt kinh doanh cña doanh nghiÖp. Tuy
nhiªn c¬ chÕ thÞ tr-êng ViÖt Nam kh«ng theo ®uæi lîi nhuËn mét c¸ch ®¬n
thuÇn mµ nã cßn nh»m hai môc ®Ých: ®¶m b¶o hiÖu qu¶ kinh tÕ trong s¶n xuÊt
kinh doanh vµ kÕt hîp gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò x· héi.
a. Lîi nhuËn lµ ®éng lùc chi phèi ho¹t ®éng cña doanh
nghiÖp.
Doanh nghiÖp lµ mét ®¬n vÞ kinh doanh hµng ho¸ dÞch vô theo nhu cÇu
cña thÞ tr-êng vµ x· héi ®Ó ®¹t lîi nhuËn tèi ®a vµ ®¹t hiÖu qu¶ kinh tÕ x· héi
cao nhÊt. Mét doanh nghiÖp tiÕn hµnh kinh doanh cã hiÖu qu¶ lµ doanh nghiÖp
tho¶ m·n ®-îc tèi ®a nhu cÇu cña thÞ tr-êng vµ x· héi vÒ hµng ho¸ dÞch vô
trong giíi h¹n cho phÐp cña nguån lùc hiÖn cã vµ thu ®-îc lîi nhuËn nhiÒu
nhÊt, ®em l¹i hiÖu qu¶ kinh tÕ - x· héi.
Lîi nhuËn lµ môc tiªu kinh tÕ cao nhÊt lµ ®iÒu kiÖn tån t¹i vµ ph¸t triÓn
cña doanh nghiÖp. §Ó cung cÊp hµng ho¸ dÞch vô cho thÞ tr-êng c¸c nhµ s¶n
xuÊt ph¶i bá tiÒn vèn trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt vµ kinh doanh. Hä mong muèn
chi phÝ cho c¸c ®Çu vµo Ýt nhÊt lµ b¸n hµng ho¸ víi gi¸ cao nhÊt ®Ó sau khi trõ
®i c¸c kho¶n chi phÝ cßn sè d- d«i ®Ó kh«ng chØ s¶n xuÊt gi¶n ®¬n mµ cßn t¸i
s¶n xuÊt më réng kh«ng ngõng tÝch luü ph¸t triÓn s¶n xuÊt, còng cã t¨ng
c-êng vÞ trÝ cña m×nh trªn thÞ tr-êng.
Doanh nghiÖp muèn tån t¹i vµ ph¸t triÓn ®-îc trong c¹nh tranh cÇn ph¶i
gi¶i quyÕt tèt ba vÊn ®Ò kinh tÕ c¨n b¶n: quyÕt ®Þnh s¶n xuÊt c¸i g×, quyÕt ®Þnh
s¶n xuÊt nh- thÕ nµo vµ quyÕt ®Þnh s¶n xuÊt cho ai.
QuyÕt ®Þnh c¸i g× ®ßi hái doanh nghiÖp ph¶i tr¶ lêi ®-îc c©u hái s¶n xuÊt,
lo¹i hµng ho¸ g× víi sè l-îng ®-îc bao nhiªu, bao giê ®-îc s¶n xuÊt. Trªn c¬
19
së nhu cÇu cña thÞ tr-êng doanh nghiÖp tÝnh to¸n kh¶ n¨ng s¶n xuÊt vµ chi phÝ
s¶n xuÊt t-¬ng øng ®Ó lùa chän vµ quyÕt ®Þnh s¶n xuÊt vµ cung øng c¸i mµ thÞ
tr-êng cÇn cã thÓ ®¹t ®-îc lîi nhuËn cao. Gi¸ c¶ thÞ tr-êng lµ kh«ng tin cã ý
nghÜa ®èi víi viÖc cung øng nh÷ng hµng ho¸ nµo cã lîi nhÊt cho cung cÇu trªn
thÞ tr-êng.
QuyÕt ®Þnh s¶n xuÊt nh- thÕ nµo nghÜa lµ do ai vµ nh÷ng tµi nguyªn nµo
víi h×nh thøc c«ng nghÖ naß ph-¬ng ph¸p s¶n xuÊt nµo. §éng c¬ lîi nhuËn ®·
khuyÕn khÝch c¸c doanh nghiÖp t×m kiÕm lùa chän c¸c ®Çu vµo tèt nhÊt víi chi
phÝ thÊp nhÊt lùa chän c¸c ph-¬ng ph¸p s¶n xuÊt cã hiÖu qu¶ nhÊt. Ph-¬ng
ph¸p kÕt hîp tÊt c¶ c¸c ®Çu vµo ®Ó s¶n xuÊt ®Çu ra nhanh nhÊt chÊt l-îng cao
nhÊt, chi phÝ thÊp nhÊt. §Ó ®øng v÷ng vµ c¹nh tranh th¾ng lîi trªn thÞ tr-êng
c¸c doanh nghiÖp ph¶i lu«n ®æi míi kü thuËt c«ng nghÖ, n©ng cao tr×nh ®é cña
c«ng nh©n vµ lao ®éng qu¶n lý nh»m t¨ng hµm l-îng chÊt x¸m trong hµng hãa
dÞch vô.
QuyÕt ®Þnh s¶n xuÊt cho ai ®ßi hái ph¶i x¸c ®Þnh râ, ai sÏ ®-îc h-ëng vµ
®-îc lîi tõ hµng ho¸.
Khi theo ®uæi môc tiªu lîi nhuËn cña m×nh doanh nghiÖp th-êng xuyªn
ch¹y theo nh÷ng c¬ héi kh¸c nhau mµ nã cã ®-îc chi phÝ c¬ héi cña viÖc theo
®uæi, mét c¬ héi sÏ lµ sù bá qua c¬ héi cã lîi nhÊt sau c¬ héi ®· chän. Khi mét
quyÕt ®Þnh ®-îc thùc hiÖn nh÷ng c¬ héi trong t-¬ng lai còng thay ®æi. Sù lùa
chän ®óng ®¾n sÏ cho phÐp doanh nghiÖp thu ®-îc lîi nhuËn cao.
Lîi nhuËn ®-îc x¸c ®Þnh b»ng tæng doanh thu tõ tæng chi phÝ cho nªn
c¸c nhµ s¶n xuÊt gi¶m chi phÝ t¨ng tæng doanh thu ®Ó thu lîi nhuËn nhiÒu
nhÊt.
Lîi nhuËn lµ thu nhËp mÆc nhiªn, lµ mét phÇn thu nhËp cña doanh nghiÖp
vÒ lao ®éng cña chÝnh hä hoÆc vèn ®Çu t- cña chÝnh hä nghÜa lµ c¸c nh©n tè
s¶n xuÊt mµ hä cung cÊp.
Lîi nhuËn lµ tiÒn th-ëng cho viÖc chÞu m¹o hiÓm lµ phÇn thu nhËp vÒ b¶o
hiÓm khi vì nî, s¶n xuÊt kh«ng æn ®Þnh.
Lîi nhuËn b×nh th-êng lµ møc lîi nhuËn chØ võa ®ñ ®Ó gi÷ cho nhµ kinh
doanh tiÕp tôc c«ng viÖc cu¶ m×nh vµ tån t¹i víi t- c¸ch lµ mét bé phËn cña
tæng chi phÝ. TÊt c¶ c¸c kho¶n tiÒn mµ nhµ kinh doanh nhËn ®-îc ngoµi tæng
chi phÝ (bao gåm c¶ lîi nhuËn b×nh th-êng) lµ lîi nhuËn siªu ng¹ch. Lîi nhuËn
siªu ng¹ch, lîi nhuËn ®éc quyÒn ®ã lµ kho¶n thu nhËp cña søc m¹nh thÞ tr-êng
hoÆc søc m¹nh ®éc quyÒn.
Lîi nhuËn lµ chØ tiªu kinh tÕ tæng hîp ph¶n ¸nh toµn bé kÕt qu¶ vµ hiÖu
qu¶ cña qu¸ tr×nh kinh doanh kÓ tõ lóc b¾t ®Çu t×m kiÕm nhu cÇu thÞ tr-êng
20
.PDF 
25 
27655 
85 
