Tài liệu Nghiên cứu sinh trưởng của cây hoàng đằng (fibraurea tinctoria lour) tuổi 3 tại xã sam mứn, huyện điện biên, tỉnh điện biên

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC NÔNG LÂM LÈNG VĂN NGHĨA NGHIÊN CỨU SINH TRƯỞNG CỦA CÂY HOÀNG ĐẰNG (FIBRAUREA TINCTORIA LOUR) TUỔI 3 TẠI XÃ SAM MỨN, HUYỆN ĐIỆN BIÊN, TỈNH ĐIỆN BIÊN KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC Hệ đào tạo : Chính quy Chuyên ngành : Quản lý tài nguyên rừng Khoa : Lâm Nghiệp Khóa học : 2015 - 2019 Thái Nguyên, năm 2019 ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC NÔNG LÂM LÈNG VĂN NGHĨA NGHIÊN CỨU SINH TRƯỞNG CỦA CÂY HOÀNG ĐẰNG (FIBRAUREA TINCTORIA LOUR) TUỔI 3 TẠI XÃ SAM MỨN, HUYỆN ĐIỆN BIÊN, TỈNH ĐIỆN BIÊN KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC Hệ đào tạo : Chính quy Chuyên ngành : Quản lý tài nguyên rừng Lớp : K47 - QLTNR Khoa : Lâm Nghiệp Khóa học : 2015 - 2019 Giáo viên hướng dẫn : TS. Đặng Thị Thu Hà Thái Nguyên, năm 2019 i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu khoa học, thực tiễn của riêng tôi. Những kết quả và số liệu nghiên cứu là quá trình điều tra trên thực địa nghiên cứu đề tài hoàn toàn trung thực, chưa công bố trên các tài liệu. Khóa luận đã được giáo viên hướng dẫn xem và chỉnh sửa. Nếu sai tôi xin chịu hoàn toàn trách nhiệm. Thái Nguyên, ngày ... tháng ... năm 2019 Xác nhận của GVHD Người viết cam đoan TS. Đặng Thị Thu Hà Lèng Văn Nghĩa XÁC NHẬN CỦA GV CHẤM PHẢN BIỆN Giáo viên chấm phản biện xác nhận sinh viên đã sửa chữa sai sót sau khi Hội đồng chấm yêu cầu! (Ký, họ và tên) ii LỜI CẢM ƠN Tôi xin gửi lời cảm ơn sâu sắc đến các thầy cô trong khoa Lâm Nghiệp, trường Đại học Nông Lâm Thái Nguyên, những người đã truyền đạt cho tôi những kiến thức rất bổ ích trong bốn năm qua và tạo điều kiện giúp đỡ tôi trong quá trình thu thập thông tin liên qua và thực hiện đề tài nghiên cứu này. Tôi xin chân thành cảm ơn cô giáo TS. Đặng Thị Thu Hà và các thầy cô trong khoa cùng với sự phối hợp giúp đỡ của các cán bộ, lãnh đạo các cơ quan ban ngành của UBND xã Sam Mứn huyện Điện Biên và các hộ gia đình trong thôn, bản thuộc xã Sam Mứn đã tạo điều kiện cho tôi thu thập thông tin liên quan đến đề tài nghiên cứu. Do trình độ chuyên môn và kinh nghiệm thực tiến, kiến thức còn hạn chế do vậy khóa luận không tránh khỏi những thiếu sót. Tôi kính mong nhận được sự giúp đỡ của các thầy cô giáo để khóa luận này được hoàn thiện hơn Tôi xin chân thành cảm ơn! Thái Nguyên, ngày.....tháng 12 năm 2019 Sinh viên Lèng Văn Nghĩa iii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN .............................................................................................. i LỜI CẢM ƠN ................................................................................................... ii MỤC LỤC ........................................................................................................ iii DANH MỤC CÁC MẪU BIỂU VÀ BẢNG .................................................... v DANH MỤC CÁC HÌNH ................................................................................ vi DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT ................................................................ vii PHẦN 1. MỞ ĐẦU .......................................................................................... 1 1.1. Tính cấp thiết của đề tài ............................................................................. 1 1.2. Mục tiêu và yêu cầu của đề tài ................................................................... 2 1.3. Ý nghĩa của đề tài ....................................................................................... 2 1.3.1. Ý nghĩa trong nghiên cứu khoa học ........................................................ 2 1.3.2. Ý nghĩa trong thực tiễn ........................................................................... 2 PHẦN 2. TỔNG QUAN VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU ...................................... 4 2.1. Cơ sở khoa học của vấn đề nghiên cứu ...................................................... 4 2.2. Tình hình nghiên cứu trên thế giới và trong nước ..................................... 5 2.2.1. Tình hình nghiên cứu trên thế giới .......................................................... 5 2.2.2. Tình hình nghiên cứu ở trong nước......................................................... 7 2.3. Tổng quan khu vực nghiên cứu ................................................................ 13 2.3.1. Điều kiện tự nhiên khu vực nghiên cứu ................................................ 13 PHẦN 3. ĐỐI TƯỢNG, NỘI DUNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU .... 23 3.1. Đối tượng, phạm vi, thời gian và địa điểm nghiên cứu ........................... 23 3.2. Nội dung nghiên cứu ................................................................................ 23 3.2.1. Chăm sóc cây Hoàng đằng trồng năm thứ 3 tại xã Sam Mứn, huyện Điện Biên, tỉnh Điện Biên ............................................................................... 23 iv 3.2.2. Điều tra sinh trưởng của cây Hoàng đằng tại xã Sam Mứn, huyện Điện Biên, tỉnh Điện Biên ........................................................................................ 23 3.2.3. Đề xuất một số biện pháp chăm sóc và phòng trừ sâu, bệnh hại cho cây Hoàng đằng trồng tại khu vực nghiên cứu ...................................................... 23 3.3. Phương pháp nghiên cứu.......................................................................... 23 3.3.1. Phương pháp kế thừa số liệu ................................................................. 23 3.3.2. Phương pháp bố trí thí nghiệm.............................................................. 24 3.3.3. Các chỉ tiêu nghiên cứu và phương pháp theo dõi ................................ 24 3.3.4. Phương pháp xử lý số liệu..................................................................... 30 PHẦN 4. KẾT QUẢ VÀ PHÂN TÍCH KẾT QUẢ .................................... 31 4.1. Chăm sóc Hoàng đằng trồng năm thứ 3................................................... 31 4.2. Sinh trưởng cây Hoàng đằng năm thứ 3 .................................................. 34 4.2.1. Sinh trưởng đường kính gốc của cây Hoàng đằng ................................ 34 4.2.2. Sinh trưởng chiều cao của cây Hoàng đằng .......................................... 35 4.2.3. Động thái ra lá non ................................................................................ 36 4.2.4. Tỷ lệ sống, chất lượng và tỷ lệ ra mầm Hoàng đằng ............................ 38 4.2.5. Tình hình sâu, bệnh hại và bệnh pháp phòng trừ sâu bệnh hại cây Hoàng đằng trồng năm thứ 3 ........................................................................... 40 4.3. Đề xuất 1 số biện pháp chăm sóc và phòng trừ sâu, bệnh hại cho cây Hoàng đằng ..................................................................................................... 43 4.3.1. Biện pháp chăm sóc .............................................................................. 43 4.3.2. Biện pháp phòng trừ sâu, bệnh hại cho cây Hoàng đằng ...................... 43 PHẦN 5. KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ ..................................................... 44 5.1. Kết luận .................................................................................................... 44 5.2. Kiến nghị .................................................................................................. 45 TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................ 46 v DANH MỤC CÁC MẪU BIỂU VÀ BẢNG Mẫu biểu 3.1. Phiếu điều tra OTC .................................................................. 26 Mẫu biểu 3.2. Phiếu theo dõi sâu hại lá .......................................................... 27 Mẫu biểu 3.3. Phiếu theo dõi bệnh hại lá ........................................................ 28 Bảng 4.1. Sinh trưởng đường kính gốc cây Hoàng đằng tuổi 3...................... 34 Bảng 4.2. Sinh trưởng chiều cao cây Hoàng đằng .......................................... 35 Bảng 4.3. Động thái ra lá non cây Hoàng đằng .............................................. 36 Bảng 4.4. Chất lượng sinh trưởng cây Hoàng đằng ........................................ 38 Bảng 4.5. Tỷ lệ ra chồi cây Hoàng đằng ......................................................... 38 Bảng 4.6. Thành phần sâu hại của các loài sâu ............................................... 40 Bảng 4.7. Thành phần bệnh hại và mức độ hại của bệnh cây ......................... 42 vi DANH MỤC CÁC HÌNH Hình 4.1. Làm cỏ cho cây Hoàng đằng ........................................................... 31 Hình 4.2. Phát dọn tỉa thưa rừng trồng Hoàng đằng ....................................... 32 Hình 4.3. Bón thúc phân lân NPK cho cây Hoàng đằng ................................ 33 Hình 4.4. Cắm giá thể leo cho cây Hoàng đằng.............................................. 34 Hình 4.5. Biểu đồ sinh trưởng đường kính gốc cây Hoàng đằng ................... 35 Hình 4.6. Biểu đồ sinh trưởng về chiều cao cây Hoàng đằng......................... 36 Hình 4.7. Biểu đồ động thái ra lá cây Hoàng đằng ......................................... 37 Hình 4.8. Chồi lá non Hoàng đằng.................................................................. 37 Hình 4.9. Lá trưởng thành Hoàng đằng ......................................................... 37 Hình 4.10. Biểu đồ tăng trưởng của chồi cây Hoàng đằng ............................. 39 Hình 4.11. Chồi mới cây Hoàng đằng............................................................. 40 Hình 4.12. Sâu đo ............................................................................................ 41 Hình 4.13. Sâu xanh ........................................................................................ 41 Hình 4.14. Bệnh đốm lá cây Hoàng đằng ....................................................... 42 vii DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT STT Các từ viết tắt Nội dung 1 BVTV Bảo vệ thực vật 2 BCN Ban chủ nhiệm 3 ĐHNL Đại học Nông Lâm GVHD Giáo viên hướng dẫn 4 Nhà xuất bản 5 NXB 6 NĐ-CP 7 OTC 8 QĐ-TTg 9 TS Tiến sỹ 10 Ths Thạc sỹ 11 TTTN 12 VQG- KBTTN 13 VHTTDL Nghị định Chính phủ Ô tiêu chuẩn Quyết định Thủ tướng Thực tập tốt nghiệp Vườn quốc gia- khu bảo tồn thiên nhiên Văn hóa thể thao du lịch 1 PHẦN 1 MỞ ĐẦU 1.1. Tính cấp thiết của đề tài Trước kia cây Hoàng đằng (Fibraurea tinctoria Lour) mọc hoang khắp vùng núi nước ta từ Lạng Sơn cho đến Nam Bộ, hiện nay rất hiếm gặp ở khu vực Việt Nam. Cây Hoàng đằng là loài dây leo thân gỗ, có nhiều tác dụng và được con người khai thác chế biến ra loại thuốc quý được sử dụng từ xưa tới nay và mang ra các thị trường kinh doanh, buôn bán. Hoàng đằng (Fibraurea tinctoria) còn có tên gọi khác, Hoàng liên đằng, Dây vàng giang, Nam hoàng liên. Hoàng đằng là cây dược liệu có giá trị kinh tế cao, phân bố khá rộng ở một số nước trong khu vực Đông Nam Á như Việt Nam, Lào, Campuchia. Ở nước ta, Hoàng đằng thường phân bố trong các trạng thái rừng thứ sinh ở các tỉnh miền núi từ Bắc vào Nam với độ cao dưới 1.000m so với mực nước biển. Hoàng đằng do có nguy cơ bị tuyệt chủng nên loài cây này đã được đưa vào sách đỏ Việt Nam từ năm 1996 (thuộc nhóm IIA) cần phải bảo vệ theo Nghị định 32/2006/NĐ-CP. Rễ và thân Hoàng đằng là một trong những vị thuốc được dùng nhiều trong y học cổ truyền để chữa các chứng viêm tấy, lỵ trực trùng, lở ngứa, mụn nhọt, sốt, đau mắt đỏ, các bệnh về đường tiêu hoá. Ngoài ra, Hoàng đằng còn là nguyên liệu chiết xuất Palmatin làm thuốc nhỏ mắt hoặc tổng hợp thuốc an thần. Trong tự nhiên, loài cây này trước đây rất phong phú, nhưng do khai thác quá mức và liên tục trong nhiều năm, cùng với việc phá rừng, phát nương làm rẫy nên đã bị suy giảm rất nhiều về loại cây quý này. Hoàng đằng (Fibraurea tincoria), thuộc họ tiết dê – Menispermaceae, là một trong những loài thực vật có chứa alkaloid được sử dụng rộng rãi. Theo cuốn “Dược điển Việt Nam” nhà xuất bản Y dược (2002) [3], dược phẩm từ cây Hoàng đằng có công dụng chữa đau mắt, mụn nhọt, sốt nóng, kiết lị và ngộ độc thức ăn. 2 Để phục vụ cho công tác bảo tồn, thương mại hoá sản phẩm và phát triển kinh tế vùng nông thôn miền núi nói chung và ở Điện Biên nói riêng, việc nghiên cứu xây dựng chăm sóc mô hình trồng cây Hoàng đằng là cần thiết và có ý nghĩa cả khoa học và thực tiễn. Xuất phát từ lí do trên, tôi tiến hành thực hiện khóa luận tốt nghiệp: “Nghiên cứu sinh trưởng của cây Hoàng đằng (Fibraurea tinctoria Lour) tuổi 3 tại xã Sam Mứn, huyện Điện Biên, tỉnh Điện Biên”. 1.2. Mục tiêu và yêu cầu của đề tài Đề tài thực hiện nhằm đạt các mục tiêu sau: * Xác định các biện pháp kỹ thuật chăm sóc cây Hoàng đằng tuổi 3 *Xác định khả năng sinh trưởng và sự đe doạ của sâu, bệnh hại cũng như các biện pháp phòng trừ sâu, bệnh hại cho cây Hoàng đằng tuổi 3. 1.3. Ý nghĩa của đề tài 1.3.1. Ý nghĩa trong nghiên cứu khoa học Biết tầm quan trọng của loài thực vật có giá trị, dược liệu cây Hoàng đằng. Trong quá trình thực hiện đề tài tạo cơ hội tiếp cận phương pháp nghiên cứu khoa học, để giải quyết vấn đề khoa học thực tiễn. Làm quen với một số phương pháp được áp dụng trong nghiên cứu đề tài cụ thể như chăm sóc, gây trồng loài cây quý hiếm cũng là để bảo tồn loài cây Hoàng đằng. Học tập và hiểu biết thêm về kinh nghiệm, kỹ thuật trong thực tiễn tại địa bàn nghiên cứu. 1.3.2. Ý nghĩa trong thực tiễn Giúp cho sinh viên củng cố lại những kiến thức đã được học, đồng thời làm quen với thực tế, tích lũy học hỏi kinh nghiệm. Thực hành thao tác được các phương pháp nghiên cứu, điều tra sinh trưởng loài. Biết cách tiếp cận thực tiễn những vấn đề trong sản xuất, kinh doanh rừng, quản lý nguồn tài nguyên rừng, nâng cao tính bền vững của hệ sinh thái rừng hiện nay. Tìm ra được 3 biện pháp kỹ thuật gây trồng tốt nhất mang lại hiệu quả hữu hiệu nhất cho bà con trong quá trình chăm sóc gây trồng cây Hoàng đằng tại địa phương. Việc nghiên cứu xây dựng mô hình trồng cây Hoàng đằng để đề xuất một số giải pháp kỹ thuật gây trồng, phục vụ lợi ích của con người. Việc nghiên cứu về đặc điểm sinh trưởng của loài Hoàng đằng tại khu vực nghiên cứu, tạo tiền đề cho việc chăm sóc, gây trồng loài cây này tại khu vực nghiên cứu. 4 PHẦN 2 TỔNG QUAN VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU 2.1. Cơ sở khoa học của vấn đề nghiên cứu Về cơ sở sinh học Công việc nghiên cứu đối với bất kỳ loài cây rừng nào chúng ta cũng cần phải nắm rõ đặc điểm sinh học của từng loài. Việc hiểu rõ hơn về đặc tính sinh học của loài giúp chúng ta có những biện pháp tác động phù hợp, sử dụng nguồn tài nguyên thiên nhiên một cách hợp lý và bảo vệ hệ động thực vật quý hiếm, từ đó giúp cho chúng ta hiểu rõ hơn về thiên nhiên sinh vật. Về cơ sở sinh trưởng Theo Cây thuốc và động vật làm thuốc ở Việt Nam (Viện Dược liệu, 2004) [17], nước ta có hai loài Hoàng đằng. Thực tế điều tra tại Đà Nẵng, chúng tôi cũng đã gặp cả hai loài này phân bố rải rác trong các khu bảo tồn thiên nhiên Bà nà - Núi Chúa, Hải Vân, Sơn Trà. Đó là: Hoàng đằng - Fibraurea recisa Pierre: Thường gặp nhiều ở các tỉnh phía Nam, là dây leo to, rất dài, có thể vươn tới ngọn cây lớn. Rễ và thân già có vỏ ngoài nứt nẻ và gỗ màu vàng. Thân non nhẵn, màu lục. Lá mọc so le, hình trái xoan hoặc thuôn mũi mác, cụm hoa mọc ở kẻ những lá đã rụng thành chùm phân nhiều nhánh, thường ngắn hơn lá; hoa nhỏ màu vàng lục, quả hình trái xoan, khi chín màu vàng, chứa một hạt dày, hơi dẹt. Hoàng đằng - Fibraurea tinctoria Lour: Có vùng phân bố rải rác cả các tỉnh miền Bắc và miền Nam. Khác loài trên ở chỗ lá có mũi nhọn rõ. Cụm hoa ngắn hơn, ít phân nhánh... Mùa hoa quả cả hai loài: tháng 3-7. Cây Hoàng đằng nằm trong Danh mục thực vật rừng nguy cấp, quý hiếm (nhóm IIA) của Nghị định 32/2006/NĐ-CP ngày 30/3/2006 [11] của Chính phủ để hạn chế khai thác, sử dụng vì mục đích thương mại. 5 2.2. Tình hình nghiên cứu trên thế giới và trong nước 2.2.1. Tình hình nghiên cứu trên thế giới Hoàng đằng (Fibraurea tinctoria Laur và Fibraurea recisa Pierre) thuộc họ tiết dê (Menispermaceae), bộ Mao lương (Ranunculales). Thành phần hóa học: Hoạt chất trong Hoàng đằng là Alkloid mà chất chính là Palmatin 1 – 3,5% và một ít jatrorrhizin, columbamin và berberin theo GaoXiong Rao ct al (2009)[20] Nghiên cứu tác dụng chữa bệnh của từng loài cây thuốc và bản chất hoá học của dược liệu được quan tâm trên quy mô rộng lớn. Nhiều nghiên cứu đã khẳng định hầu hết các cây cỏ đều có tính kháng sinh là một trong những yếu tố miễn dịch tự nhiên. Tác dụng kháng khuẩn là do các hợp chất tự nhiên hay gặp: Sulfua, saponin (Allium odium); becberin (Coptis chinensis Franch.); tamin (Zizyphusjụuba Miller). Mỗi loài cây với từng công năng, tác dụng, ở mỗi địa phương lại được sử dụng riêng theo một bản sắc dân tộc. Ở Trung Quốc, ngoài nền y học cổ truyền chính thống của người hán (Trung y), các cộng đồng không phải người hán, với dân số khoảng 100 triệu người, cũng có các nền y học riêng của mình, gọi là y học dân tộc cổ truyền (Traiditional Ethno-medicine) sử dụng khoảng 8000 loài cây cỏ làm thuốc. Trong đó, có 5 nền y học chính là nền y học cổ truyền Tây Tạng (sử dụng 3.294 loài), Mông Cổ (1.430 loài), Ugur, Thái (800 loài) [20] Ở Bangladesh có một số cây thuốc quý như Tylophora indica (dùng làm thuốc chữa hen), trước kia dễ tìm kiếm, nay đã trở nên hiếm hoi (A.S. Islam, 1991) [21]. Hoặc là loài Ba gạc – Rauvolfia serpentina vốn mọc tự nhiên khá phổ biến ở Ấn Độ, Srilanca, Bangladesh, Thái Lan,… mỗi năm khai thác được khoảng 1.000 tấn nguyên liệu xuất sang thị trường Âu – Mỹ, làm thuốc chữa cao huyết áp (riêng Ấn Độ chiếm 40 – 50%). Song, do bị khai thác liên tục nhiều năm đã làm cho cây thuốc này mau cạn kiệt. Một số bang 6 ở Ấn Độ đã chính thức tạm đình chỉ khai thác loài Ba gạc kể trên (O. Akerele, 1991; L. de Alwis, 1991 và A.S. Islam,1991)[21]. Một loài cây thuốc quý khác là Coptis teeta mọc nhiều ở vùng Đông – Bắc Ấn Độ, trước kia khai thác hàng chục tấn mỗi năm bán sang các nước vùng Đông Nam Á, nay đã trở nên rất hiếm, thậm chí đang đứng trước nguy cơ tuyệt chủng (O. Akerele,1991) [21] Theo He Shan An và Cheng Zhong Ming, (1985) [18], ở Trung Quốc vốn có một số loài Dioscorea japonica, trữ lượng khá lớn, trong thập kỷ 50, đã từng khai thác tới 30.000 tấn, hiện đã bị giảm sút nhiều, có loài thậm chí phải trồng và duy trì loài giống. Một vài loài cây thuốc quý như Fritillaria cirrhosa (làm thuốc ho) phân bố phổ biến ở vùng Tây – Bắc tỉnh Tứ Xuyên nay chỉ còn sót lại ở 1 – 2 điểm, với số lượng cá thể rất ít. Hoặc loài Iphigenia indica có tác dụng chữa ung thư, chỉ phân bố rất hẹp ở vùng Lijang và Dali tỉnh Vân Nam, do bị tìm kiếm khai thác gay gắt, hiện có thể đã bị tuyệt chủng. Một số loại cây thuốc quý khác như Paris polyphylla, Gastrodia elata, Nervilia fordii,…cũng là những ví dụ điển hình. Sara Oldfield, tổng thư ký của Tổ chức bảo tồn các vườn bách thảo quốc tế, nhận xét “Sự biến mất của các cây thuốc là một thảm họa thực sự”. Phần lớn dân số thế giới, trong đó có 80% người Châu Phi, hoàn toàn phụ thuộc vào dược thảo để chữa bệnh [23]. Theo một báo cáo của tổ chức bảo tồn quốc tế Plantlife, trên khắp thế giới có khoảng 50.000 loại cây có thể dùng làm thuốc, nhưng xấp xỉ 15.000 trong số đó đang đối mặt với nguy cơ tuyệt chủng. Tình trạng thiếu dược thảo đã xảy ra ở Trung Quốc, Ấn Độ, Kenya, Nepal, Tanzania và Uganda hình về sự tồn tại mong manh của chúng ở Trung Quốc (P.G. Xiao, 1991) [22]. Tuy nhiên giá trị và lợi nhuận mà cây thuốc đem lại rất lớn. Ở Mỹ mỗi năm lợi nhuận thu được từ cây thuốc khoảng 1,5 tỷ USD. Ở Trung Quốc, chỉ riêng việc xuất khẩu cao đơn hoàn tán cũng cho doanh thu khoảng 2 tỷ USD/ 7 năm. Hiện nay, phong trào dùng cây thuốc để phòng và chữa bệnh trên thế giới đã đặt ra một vấn đề cần lưu ý: 2/3 trong số 50.000 loài cây thuốc được sử dụng, khai thác từ các cây hoang dại sẵn có nhưng không được trồng lại để bổ sung. Theo một nghiên cứu của nhà thực vật học người Anh là Alan Hamilton, thành viên của Quỹ Quốc tế Bảo vệ Thiên nhiên (viết tắt là WWF), có từ 4.000 – 10.000 loài cây cỏ dùng làm thuốc có nguy cơ bị tiệt chủng. Nguyên nhân không phải hoàn toàn do sự phát triển của Y học cổ truyền mà theo tác giả là do thị trường dược thảo ở Châu Âu và Bắc Mỹ tăng trưởng 10% mỗi năm, trong vòng 10 năm nay. Trên quy mô toàn cầu, doanh số mua bán cây thuốc hàng năm ước tính lên tới 16 tỷ Euro [18]. 2.2.2. Tình hình nghiên cứu ở trong nước Theo Võ Văn Chi đất nước Việt Nam có nguồn dược liệu rất phong phú lên đến trên 4.000 loài thực vật và nấm lớn có công dụng làm thuốc; 52 loài tảo biển, 408 loài động vật và 75 loài khoáng vật có công dụng làm thuốc, trong đó có nhiều loài cây thuốc được sếp vào loài quý và hiếm trên thế giới như: Sâm ngọc linh, Sâm vũ diệp, Tam thất hoang, Bách hợp, Thông đỏ, Vàng đắng, Hoàng liên ô rô, Hoàng liên gai, Thanh thiên quỳ, Ba gạch Vĩnh Phúc…[5]. Quyết định số 1976/QĐ-TTg ngày 30-10-2013 của Thủ tướng Chính phủ phê duyệt Quy hoạch tổng thể phát triển dược liệu đến năm 2020, định hướng đến năm 2030. Theo đó, việc bảo tồn và khai thác dược liệu tự nhiên bao gồm: Quy hoạch các vùng rừng, vùng có dược liệu tự nhiên ở 8 vùng dược liệu trọng điểm, bao gồm: Tây Bắc, Đông Bắc (trong đó có tỉnh Điện Biên), Đồng bằng sông Hồng, Bắc Trung Bộ, Duyên hải Nam Trung Bộ, Tây Nguyên, Đông Nam Bộ và Tây Nam Bộ, để lựa chọn và khai thác hợp lý 24 loài dược liệu, đạt khoảng 2.500 tấn dược liệu/năm; xây dựng 5 vườn bảo tồn và phát triển cây thuốc quốc gia đại diện cho các vùng sinh thái; phấn đấu đến 8 năm 2020 bảo tồn được 50% và đến năm 2030 là 70% tổng số loài dược liệu của nước ta . Về việc phát triển trồng cây dược liệu: Quy hoạch phát triển 54 loài dược liệu thế mạnh của 8 vùng sinh thái phù hợp với điều kiện sinh trưởng, phát triển của cây thuốc để đến năm 2020 đáp ứng được 60% và đến năm 2030 là 80% tổng nhu cầu sử dụng dược liệu trong nước, tăng cường khả năng xuất khẩu dược liệu và các sản phẩm từ dược liệu trong nước…Đối với vùng Tây Bắc nói chung và các tỉnh đại diện cho các vùng sinh thái khác nhau nói riêng, nhiều nơi có điều kiện tự nhiên thuận lợi để trồng các loại cây dược liệu quý, có hiệu quả kinh tế cao, chính vì vậy, cần có nhiều vùng quy hoạch trồng cây dược liệu để khai thác, phát triển tốt những lợi thế [12]. Theo Võ Văn Chi, (2012) [5], từ điển cây thuốc Việt Nam (Bộ mới), tập I, trang 1107, Nxb Y học, Hà Nội. “Hoàng đằng có vị đắng, tính lạnh, có tác dụng thanh nhiệt, tiêu viêm, sát trùng. Palmatin có tác dụng ức chế đối với các vi khuẩn trong đường ruột. Công dụng: Thường dùng chữa các loại sưng viêm, chữa chảy máu mắt, sốt rét, kiết lỵ, viêm ruột, ỉa chảy, viêm tai, lở ngứa ngoài da và cũng làm thuốc bổ đắng. Theo Nguyễn Bình An (2011) [1], khi nghiên cứu khả năng nhân giống loài Hoàng đằng tại vườn quốc gia Bến En, Thanh Hoá, kết quả cho thấy Hoàng đằng có thể nhân giống vô tính bằng phương pháp giâm hom với thuốc kích thích ra rễ là IAA 1500ppm trong thời gian 5 giây, độ che bóng thích hợp là 25% và dùng công thức phân vi sinh 5% trộn với đất tầng mặt để làm hỗn hợp ruột bầu thì cây giống sinh trưởng tốt và tỷ lệ sống cao nhất. Tuy nhiên, tác giả chưa đi sâu nghiên cứu kỹ thuật nhân giống hữu tính và đặc điểm sinh thái của cây con trong giai đoạn vườn ươm. Đồng thời khi nghiên cứu kỹ thuật nhân giống vô tính bằng phương pháp giâm hom Hoàng đằng, tác giả mới chỉ đưa ra được tỷ lệ hom sống, hom chết mà chưa chỉ ra được tỷ lệ hom ra rễ và chiều cao của cây đủ tiêu chuẩn để cấy vào bầu là như thế nào. 9 Ngoài ra, loài Hoàng đằng cũng được một số tác giả khác như Võ Văn Chi (1997) [5], đã nghiên cứu về kỹ thuật gây trồng, nhân giống, tuy nhiên chưa có kết quả cụ thể, nhưng phần lớn các tác giả cho rằng Hoàng đằng có thể trồng được bằng hạt hoặc bằng giâm cành, song hiện tại cây thuốc này chưa có hướng dẫn kỹ thuật chính thức. Trong phạm vi thực nghiệm, người ta đã thành công trong việc nhân giống bằng các đoạn thân và cành (có sử dụng chất kích thích ra rễ) Theo Đỗ Huy Bích và cs, (2004) [2], cây thuốc và động vật làm thuốc ở Việt Nam, tập I, trang 942, Nxb Khoa học và kĩ thuật, Hà Nội. “Hoàng đằng có vị đắng, tính hàn, vào 2 kinh tâm và can, có tác dụng thanh nhiệt, giải độc, sát trùng, lợi thấp, thông tiện. Công dụng: Hoàng đằng được dùng làm thuốc bổ đắng chữa các chứng viêm tấy, kiết lỵ, tiêu chảy, sốt rét, bệnh về gan, nóng trong, lở ngứa ngoài da, mắt đỏ có màng, viêm tai chảy mủ. Nguyễn Thị Thuỷ nghiên cứu bảo tồn cây thuốc tại cộng đồng người Hmông, Dao của VQG Hoàng Liên Sơn. Thái Văn Trừng (1978) [14], thống kê hệ thực vật Việt Nam có 7004 loài thực vật bậc cao có loài thuộc 1850 chi, 289 họ. Nguyễn Nghĩa Thìn (1997) [15], đã thống kê thành phần loài của VQG có khoảng 2.000 loài thực vật, trong đó có 904 cây có ích thuộc 478 chi, 213 họ thuộc ngành: Dương xỉ, Hạt trần, Hạt kín, các loài này được xếp thành 8 nhóm có giá tri khác nhau. Đỗ Tất Lợi (1999) [10], trong “Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam” tái bản lần 3 có sửa đổi bổ sung, đã mô tả nhiều loài thực vật bản địa hoang dại hữu ích làm thuốc, trong đó có nhiều bài thuốc hay. Ðỗ Tất Lợi (1991) [9], đã mô tả 2 loài Hoàng đằng thuộc họ Tiết dê (Menispermaceae), trong đó loài Fibraurea tinctoria Lour, khác với loài Fibraurea recisa Pierre ở chỗ lá nhọn, chỉ phân nhánh 2 lần. 10 Theo Võ Văn Chi đất nước Việt Nam có nguồn dược liệu rất phong phú lên đến trên 4.000 loài thực vật và nấm lớn có công dụng làm thuốc; 52 loài tảo biển, 408 loài động vật và 75 loại khoáng vật có công dụng làm thuốc, trong đó có nhiều loài cây thuốc được xếp vào loài quý và hiếm trên thế giới như: Sâm ngọc linh, Sâm vũ diệp, Tam thất hoang, Bách hợp, Thông đỏ, Vàng đắng, Hoàng liên ô rô, Hoàng liên gai, Thanh thiên quỳ, Ba gạc Vĩnh Phúc...[5] Số liệu thống kê của tổng cục thống kê cho biết, trong năm 2012, doanh thu sản xuất thuốc từ dược liệu tại Việt Nam đạt 3.500 tỷ đồng (gấp hơn 1,75 lần so với doanh thu năm 2010). Đánh giá tại một số vùng, nuôi trồng cây dược liệu có giá trị kinh tế to lớn hơn bất kỳ cây lương thực, thực phẩm nào (có thể thu nhập trên 100 triệu đồng/ha). Ví dụ, ở Sa Pa (tỉnh Lào Cai), việc thực hiện trồng cây Artiso giúp đem lại doanh thu trồng đến thu hoạch đạt khoảng 115 triệu đồng/vụ/năm (Báo nông nghiệp năm 2014). Ở Việt Yên (tỉnh Bắc Giang), mô hình trồng cây Kim tiền thảo là hướng mới trong chuyển đổi cơ cấu cây trồng ở tỉnh và đã thực sự góp phần giảm nghèo cho người dân nơi đây. Nhận định của TS. Trương Quốc Cường - Cục trưởng Cục Quản lý Dược - Bộ Y tế tại “Hội nghị xúc tiến đầu tư ứng dụng khoa học công nghệ phát triển sản xuất dược liệu trên địa bàn tỉnh Quảng Ninh năm 2014 [4], đưa dược liệu trở thành thế mạnh của ngành dược Việt Nam”; Ông cho rằng dược liệu chính là nguồn nguyên liệu của nền công nghiệp tân dược trong tương lai, chứ không phải là nguồn nguyên liệu hóa dược mà chúng ta đang mất nhiều thời gian và công sức để theo đuổi trong nhiều năm qua. Khai thác quá mức vì mục đích thương mại là nguyên nhân chủ yếu khiến dược thảo ngày càng trở nên khan hiếm. Tại Việt Nam cũng đang gặp phải một số hạn chế, khó khăn, đặc biệt là các vấn đề liên quan đến quy hoạch phát triển dược liệu, công tác bảo tồn và phát triển nguồn gen dược liệu, việc 11 tiêu chuẩn hóa dược liệu, cũng như việc hiện đại hóa sản xuất thuốc từ dược liệu. Có thể kể đến một số ví dụ điển hình như tình trạng nuôi trồng và khai thác dược liệu ở nước ta hiện nay còn tự phát triển, quy mô nhỏ dẫn đến sản lượng dược liệu không ổn định, giá cả biến động; Việc khai thác dược liệu quá mức mà không đi đôi với việc tái tạo, phát triển dược liệu đã dẫn đến số lượng loài cây dược liệu, có khả năng khai thác tự nhiên còn rất ít (trên cả nước hiện chỉ còn khoảng 206 loài cây dược liệu có giá trị có thể khai thác tự nhiên), nhiều loài cây dược liệu quý hiếm trong nước đang đứng trước nguy cơ cạn kiệt; Ví dụ: Vàng đắng (Coscinium fenestratum (Gaertn.) Colebr.), là một loài dây leo gỗ lớn. Kết quả điều tra đến năm 1986 đã xác định cây phân bố chủ yếu ở các tỉnh phía Nam (từ vĩ độ 16015’ ở Phú Lộc – Thừa Thiên Huế trở vào), trên phạm vi 121 xã, 44 huyện, 14 tỉnh. Từ năm 1980 – 1990 tính trung bình khai thác từ 1.000 – 2.500 tấn/năm, ở các tỉnh Gia Lai – Kon Tum, Nghĩa Bình, Quảng Nam – Đà Nẵng, Đắk Lắk và Sông Bé (theo đơn vị hành chính lúc đó). Đến giai đoạn 1991 – 1995, mỗi năm chỉ còn dưới 200 tấn. Đặc biệt là một số cây thuốc có nhu cầu dường như không hạn chế, như Ba Kích (Morinda officinalis How); Đẳng Sâm (Campanumoea javanica Blume) và các loài Hoàng tinh thuộc chi Disporopsis và Polygonatum,… vốn phân bố khá phổ biến ở các tỉnh miền núi phía Bắc, lượng khai thác những cây thuốc này hiện đã làm suy giảm nghiêm trọng, thậm chí trở nên khan hiếm đến mức đã được đưa vào Danh lục đỏ cây thuốc Việt Nam (Nguyễn Tập, 1985, 1990, 1997, 2001, 2006) và Sách Đỏ Việt Nam – Phần thực vật, năm (1996, 2007) [13] Nhiều loài thuốc quý đứng trước nguy cơ tuyệt chủng, trong đó 31 loài ở mức bị đe dọa tuyệt chủng cao. Các cây thuốc trước kia có thể khai thác hàng chục nghìn tấn/năm như: Ba kích, Đẳng sâm, Hoàng đằng, Hoàng tinh,... đã giảm rõ rệt. Ông Ngô Quốc Luật, Viện Dược liệu, cho biết, ngay cả ở các khu bảo tồn thiên nhiên, tình trạng khai thác cây thuốc cũng rất tùy tiện.