Tài liệu đhtn.lập và quản lý dự án lâm nghiệp xã hội pgs. ts. đặng kim vui, 121 trang

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC NÔNG LÂM PGS.TS. ĐẶNG KIM VUI (Chủ biên) ThS. ĐỖ HOÀNG SƠN LẬP VÀ QUẢN LÝ DỰ ÁN LÂM NGHIỆP XÃ HỘI (TÀI LIỆU GIẢNG DẠY ĐẠI HỌC) NHÀ XUẤT BẢN NÔNG NGHIỆP HÀ NỘI - 2007 LỜI NÓI ĐẦU Sự nghiệp đổi mới kinh tế và mở rộng quan hệ hợp tác với nước ngoài đòi hỏi phải nhanh chóng tiếp cận những cơ sở lý luận mới về quản lý dự án nói chung và dự án lâm nghiệp xã hội nói riêng. Để thực hiện mục tiêu trên chúng tôi đã tiên hành biên soạn giáo trình "Lập và Quản lý dự án lâm nghiệp xã hội". Đây là một tài liệu được biên soạn dựa trên sự kế thừa, bổ sung và phát triển từ cuốn bài giảng "Quản lý dự án lâm nghiệp xã hội" do tập thể các cán bộ giảng dạy về lâm nghiệp xã hội của 5 trường đại học và một trung tâm khuyên nông khuyên lâm, trong đó có các cán bộ của Trường Đại học Nông Lâm Thái Nguyên trong khuôn khổ "Chương trình hỗ trợ lâm nghiệp xã hội - giai đoạn 2" (Social Forestry Support Program - 2, viết tắt là SFSP 2) biên soạn trước đây. Nội dung của cuốn sách gồm có 6 chương: Chương 1: Khái niệm dự án lâm nghiệp xã hội Chương 2: Thông tin trong quản lý dự án lâm nghiệp xã hội Chương 3: Lập dự án lâm nghiệp xã hội Chương 4: Thẩm định dự án lâm nghiệp xã hội Chương 5: Tổ chức thực hiện dự án lâm nghiệp xã hội Chương 6: Giám sát và Đánh giá dự án lâm nghiệp xã hội có sự tham gia Trong tài liệu, này tính chất "chu trình " của dự án được nhấn mạnh và được sử dụng để phát triển thành các chương trong cuốn sách. Nội dung và cách trình bày trong tài liệu nhắm tới đối tượng tà các sinh viên, cán bộ kỹ thuật nông lâm nghiệp. Vì vậy, cuốn "Lập và Quản lý dự án lâm nghiệp xã hội " dùng làm tài liệu giảng dạy và học tập cho sinh viên Ngành Lâm nghiệp của Trường Đại học Nông Lâm Thái Nguyên, ngoài ra cũng có thể làm tài liệu nghiên cứu, tham khảo cho các sinh viên thuộc các chuyên ngành khác có liên quan đến phát triển nông lâm nghiệp của trường. Ngoài ra, các cán bộ lâm nghiệp có thể tham khảo và áp dụng vào thực tiễn sản xuất. Trong quá trình biên soạn tập bài giảng trước đây và hoàn thiện cuốn giáo trình này chúng tôi đã nhận được sự giúp đỡ và đóng góp ý kiến của ngài Pierre - Yves Suter, cố vấn trưởng SFSP - 2; TS. Peter Taylor, cố vấn giáo dục và đào tạo; Ruedi Felber, cố vấn về quản lý tài nguyên; TS. Batliner, tư vấn về đào tạo; TS. Marlene Buchy và các đồng nghiệp tại 4 trường đại học Đại học Nông Lâm Huế, Đại học Lâm nghiệp Việt Nam, Đại học Tây Nguyên và Đại học Nông Lâm Thủ Đức. Chúng tôi cũng đã nhận được những ý kiến đóng góp quý báu của TS. Phạm Thị Lý, TS. Đinh Thị Lan, TS. Lê Sỹ Trung, Ths. Trần Công Quân, Ths. Nguyễn Văn Mạn là các chuyên gia có nhiều kinh nghiệm trong giảng dạy và triển khai thực hiện các dự án ngoài thực tế. 2 Chúng tôi xin chân thành cảm ơn mọi sự giúp đỡ và ý kiến đóng góp quý báu nói trên của các chuyên gia và đồng nghiệp. Trong quá trình biên soạn, mặc dù chúng tôi đã có nhiều cố gắng, nhưng đây là một môn học mới cả về lý luận và thực tiễn nên cuốn sách không thể tránh khỏi những thiên sót nhất định. Chúng tôi rất mong bạn đọc góp ý kiến nhận xét để lần xuất bản sau được tốt hơn. Những ý kiến đóng góp xin gửi về địa chỉ: Bộ môn Lâm nghiệp xã hội và Phát triển nông thôn Khoa Lâm nghiệp - Trường Đại học Nông Lâm Thái Nguyên. Các tác giả 3 Chương 1 KHÁI NIỆM DỰ ÁN LÂM NGHIỆP XÃ HỘI 1. KHÁI NIỆM VÀ ĐẶC ĐIẾM DỰ ÁN LÂM NGHIỆP XÃ HỘI 1.1. Khái niệm dự án Trong quá trình phát triển cộng đồng nói chung và phát triển lâm nghiệp xã hội (LNXH) nói riêng, cấu trúc phổ biến nhất cho những hoạt động phát triển được các đơn vị các tổ chức thường sử dụng là dự án Hiện nay trong lý thuyết cũng như thực tiễn quản lý tài nguyên thiên nhiên vẫn còn tồn tại nhiều quan điểm khác nhau về các dự án. Mỗi quan điểm về dự án xuất phát từ các cách tiếp cận khác nhau. Theo Cleland và Keng (1975): Dự án là sự kết hợp giữa các yếu tố về nhân lực và trí lực trong một thời gian nhất định để đạt được một mục tiêu định trước. Gittinger (1982) đưa ra quan điểm: Dự án là một tập hợp các hoạt động mà ở đó tiền tệ được đầu tư với hy vọng được thu hồi lại. Trong quá trình này các công việc kế hoạch, tài chính vận hành hoạt động là một thể thống nhất, được thực hiện trong một khoảng thời gian xác định. Theo tác giả Vũ Cao Đàm (1999) thì dự án là một tập hồ sơ tài liệu trình bày một cách chi tiết và hệ thống một kế hoạch hoạt động kinh tế - xã hội trong tương lai. Dự án là các dạng can thiệp phát triển khác nhau được thiết kế để đạt được các mục tiêu cụ thể nào đó trong một phạm vi ngân sách và tổ chức nhất định. Từ những quan điểm đã nêu về dự án có thể bước đầu đưa ra một khái niệm về dự án như sau: Dự án là một tập hợp các hoạt động dự kiến có liên quan với nhau, được kế hoạch hoá nhằm đạt được những mục tiêu xác định bằng việc tạo ra các kết quả cụ thể trong một khoảng thời gian nhất định, thông qua việc sử dụng hợp lý các nguồn lực nhất định. Yêu cầu của một dự án: - Một dự án phải được xuất phát từ nhu cầu giải quyết các vấn đề cụ thể. Việc giải quyết các vấn đề này được phản ảnh qua mục đích và mục tiêu. - Mỗi dự án phải có một khung kế hoạch thời gian nhất định với điểm bắt đầu và điểm kết thúc cụ thể nhằm hoàn thành một mục tiêu xác định. Đó chính là sự khác biệt của dự án so với các hoạt động bình thường được lặp đi, lặp lại theo một thời gian nhất định. - Việc xác định rõ một dự án được bắt đầu từ việc xem xét các nguồn lực và sử dụng các công cụ quản lý, xác định không gian và thời gian, xác định các mối quan hệ và đánh giá hiệu quả dự án. 4 - Bộ máy quản lý dự án tồn tại trong thời gian của dự án. Cấu trúc thông thường của một dự án bao gồm: - Mục đích và mục tiêu: Là dự kiến những kết quả và lợi ích mà dự án mang lại và đây cũng chính là lý do, hay trọng tâm của dự án tập trung vào giải quyết cái gì mà dự án cần đạt tới. Một dự án phải có các mục tiêu rõ ràng, cụ thể, thực tế và phải có thời hạn kết thúc. - Nội dung các hoạt động của dự án: Đó là các giải pháp về tổ chức kinh tế - kỹ thuật để nhằm đạt được mục tiêu của dự án. Các hoạt động của dự án phải liên quan với nhau theo một trật tự thời gian nhất định, chẳng hạn như một công việc chỉ có thể bắt đầu khi một số công việc khác đã kết thúc. - Các nguồn lực để thực hiện dự án Con người, vốn bằng tiền, đất đai và các tài nguyên thiên nhiên khác, phương tiện trao đổi thông tin. - Kết quả dự án: Có thể là những vật chất cụ thể nếu là dự án ứng dụng hoặc dự án phát triển. Có thể chỉ là một bản báo cáo làm cơ sở cho những hoạch định chính sách nếu là dự án nghiên cứu Các kết quả phải thể hiện rõ những mục tiêu của dự án. Mức độ thực hiện mục đích và mục tiêu của dự án phụ thuộc chính vào ba điều kiện ràng buộc là ngân sách, thời gian thực hiện và kết quả cần đạt. 1.2. Khái niệm dự án lâm nghiệp xã hội Đã từ rất lâu loài người đã biết sống dựa vào rừng để lấy thức ăn, chất đốt, vật liệu xây dựng và do đó họ coi rừng là cái nôi sinh sống của mình. Tuy nhiên, mãi đến thế kỷ thứ 17 lâm nghiệp mới trở thành một ngành sản xuất thực sự, bắt đầu ở các nước châu âu, đánh dấu một xu hướng mới trong việc khai thác và tái tạo tài nguyên rừng. Mô hình quản lý lâm nghiệp ở châu Âu được nhân rộng và phát triển ở các châu lục khác cùng với quá trình thuộc địa hoá và còn kéo dài cho đến ngày nay. Theo Y. S. Rao (1990, 1994) lâm nghiệp theo kiểu truyền thống ở châu âu khi áp dụng vào các nước nhiệt đới đã bộc lộ nhiều điều bất cập và dẫn đến tình trạng: • Tạo nên một màn che hợp pháp giữa con người và rừng dẫn đến nhà nước 5 quản lý rừng đã trở thành một nỗi ám ảnh lâu dài đối với người dân làm lâm nghiệp. • Quy định các chỉ tiêu khai thác gỗ hàng hoá và tăng số lâm sản lấy ra từ rừng mà không cần hỏi "vì quyền lợi của ai". • Khai thác tài nguyên rừng đến mức cạn kiệt trong khi vẫn nêu khẩu hiệu duy trì ổn định về năng suất rừng Điều đó đã gây tình trạng suy thoái rừng rất nghiêm trọng. • Thực hành quản lý rừng bằng các chiến lược, chương trình do các cơ quan Nhà nước vạch ra mà không cần có sự đóng góp của người dân. • Sử dụng người dân như là những người làm công ăn lương đã phủ nhận vai trò làm chủ và hưởng lợi của người dân từ rừng. Ở Việt Nam, tình trạng quản lý từng theo kiểu trên cũng đã kéo dài trong nhiều thập kỷ từ lúc hình thành ngành lâm nghiệp. Trong thời kỳ này quyền sở hữu và quản lý đất đai cũng như tài nguyên rừng đều thuộc về Nhà nước. Lâm nghiệp Nhà nước đóng vai trò chủ đạo. Hoạt động lâm nghiệp chủ yếu vẫn dựa vào khai thác gỗ phục vụ cho yêu cầu tại chỗ, trong nước và xuất khẩu đã làm cho tài nguyên rừng bị tàn phá nghiêm trọng, tỷ lệ che phủ giảm sút rất nhanh chóng. Trong những năm gần đây Chính phủ Việt Nam đã có những định hướng chuyển đổi từ nền lâm nghiệp truyền thống sang lâm nghiệp xã hội, lấy người dân làm trung tâm trong các hoạt động quản lý, bảo vệ, xây dựng vốn rừng đồng thời phát triển kinh tế xã hội, môi trường bền vững trên cơ sở nguồn lực, năng lực của cộng đồng, của ngành, địa phương. Các chính sách, kế hoạch phát triển lâm nghiệp xã hội được cụ thể hoá bằng những chương trình lớn. Thực tế trong những năm qua Nhà nước đã và đang triển khai các chương trình lớn góp phần phát triển nông thôn, phát triển lâm nghiệp xã hội như sau: • Chương trình khuyến lâm từ 1995 - 2000, ngày 16/3/1995. • Chương trình trồng mới 5 triệu ha rừng. • Chương trình hỗ trợ lâm nghiệp xã hội, xã hội hóa nghề rừng, gắn chặt hoạt động lâm nghiệp với mục tiêu phát triển kinh tế - xã hội. • Chương trình phát triển nông thôn miền núi. • Chương trình xóa đói giảm nghèo. • Chương trình giao đất giao rừng lâu dài cho các tổ chức, cá nhân, hộ gia đình… Trên cơ sở các chương trình nêu trên, nhiều dự án khác nhau được tiến hành ở nhiều địa phương trong cả nước. Một số dự án liên quan đến lâm nghiệp xã hội, phát 6 triển nông thôn bền vững thuộc ngân sách nhà nước, một số dự án được sự tài trợ từ các quốc gia bạn, các tổ chức phi chính phủ, tổ chức môi trường trên thế giới. Các dự án được triển khai bao gồm: • Dự án chuyển giao công nghệ, phát triển nông lâm nghiệp. • Dự án xây dựng mô hình LNXH. • Dự án xóa đói giảm nghèo. • Dự án định canh định cư • Dự án xây dựng các vùng đệm của các khu bảo tồn thiên nhiên, vườn quốc gia. • Dự án khuyến nông lâm. • Dự án quản lý tài nguyên thiên nhiên, các lưu vực đầu nguồn, các khu phòng hộ. • Dự án giao đất giao rừng. • Dự án điều chế rừng • Dự án trồng rừng sản xuất, phòng hộ. • Xây dựng mô hình nông lâm kết hợp, sĩ rừng, trang trại Kết quả của các dự án trên đã và đang góp một phần quan trọng trong đề xuất và hoàn thiện các chính sách phát triển lâm nghiệp, phát triển nguồn nhân lực, thay đổi thái độ của các cơ quan quản lý nhà nước trong thực hiện chuyển đổi sang nền LNXH, đặc biệt là nâng cao được nhận thức của cộng đồng dân cư trong khu vực dự án. Đây là các tiền đề để tổ chức lại hoạt động sản xuất lâm nghiệp lấy người dân làm trung tâm, lấy mục tiêu sản xuất bền vững đồng thời với bảo vệ môi trường sống, bảo tồn sự đa dạng sinh học. Từ thực tế trên, khái niệm về dự án LNXH có thể được phát biểu như sau: Dự án lâm nghiệp xã hội là dự án được xây dựng và thực thi phục vụ cho chương trình phát triển lâm nghiệp xã hội với đặc trưng cơ bản là có sự tham gia của người dân vào mọi giai đoạn và mọi hoạt động của dự án. Từ thực tế quản lý cho thấy, dự án lâm nghiệp xã hội phải đảm bảo các yêu cầu sau: • Dự án được hình thành dựa vào nhu cầu thực tế của các cộng đồng. • Mục đích và mục tiêu của dự án được hình thành trên cơ sở phân tích các vấn đề của cộng đồng • Có khung thời gian/kế hoạch riêng, trong đó người dân địa phương đóng vai trò quan trọng trong quản lý dự án • Tạo ra sự thay đổi trong quản lý tài nguyên thiên nhiên và cải thiện đời sống 7 của người dân sống trong và gần rừng • Cơ cấu tổ chức của dự án tương đối độc lập và vai trò của bộ máy quản lý dự án phải dược xây dựng trong mối quan hệ với cộng đồng địa phương. • Dựa vào nguồn lực sẵn có ở địa phương như: Kiến thức bản địa, nguồn nhân lực, tài nguyên thiên nhiên, khả năng đầu tư và sự đóng góp của người dân địa phương. 1.3. Mục tiêu cơ bản và đặc điểm chung của dự án lâm nghiệp xã hội Mục tiêu cơ bản: Trong dự án LNXH các hoạt động quản lý, bảo vệ, xây dựng và phát triển rừng muốn dạt được mục đích phát triển bền vững cả về kinh tế - xã hội và môi trường thì phải đảm bảo một số mục tiêu cơ bản sau: + Nâng cao nhận thức cho cộng đồng về hiện trạng của mình. Để làm được điều này, các hoạt động đánh giá tình hình thực tế của cộng đồng nhằm xác định dự án phải có sự tham gia của người dân và cộng đồng địa phương. Thông qua sự tham gia này, các thành viên trong cộng đồng có thể hiểu rõ về tình trạng của mình, các vấn đề gây cản trở, các tiềm năng và cơ hội cho phát triển. Trên cơ sở hiểu rõ về hiện trạng của mình, cộng đồng và các bên liên quan dễ dàng xác định được tầm nhìn chung, các vấn đề và nguyên nhân của nó từ đó có thể xác định dự án sát thực. + Huy động khả năng và nguồn lực của cộng đồng tham gia vào các hoạt động dự án. Điều này có nghĩa là các dự án LNXH hướng tới mục tiêu bền vững, thông qua việc sử dụng có hiệu quả các nguồn lực lao động, đất đai, vốn, kiến thức bản địa... Dự án chủ yếu tư vấn kỹ thuật và hỗ trợ các nguồn lực cần thiết cộng đồng không có hoặc không đủ đảm bảo cho thực hiện các hoạt động dự án. + Dự án tổ chức xây dựng được các hoạt động tự hỗ trợ cho cộng đồng. Thông qua các hoạt động của dự án, các thành viên trong cộng đồng và các bên liên quan khác có những hoạt động trao đổi, chia sẻ thông tin, chia sẻ các kinh nghiệm. Các nhóm nông dân có cùng mong muốn, nguyện vọng phát triển một lĩnh vực nào đó (nhóm nông dân cùng sở thích) có thể tự tổ chức các hoạt động giúp đỡ nhau về lao động, vốn, kỹ thuật... + Củng cố tổ chức của cộng đồng và xây dựng năng lực cho cộng đồng. Đây là một mục tiêu quan trọng đảm bảo tính bền vững của dự án. Khi cộng đồng được kiện toàn về mặt tổ chức và nâng cao kỹ năng. nhất là kỹ năng lập 8 kế hoạch, tổ chức thực hiện và duy trì kết quả... thế họ sẽ tích cực chủ động trong mọi hoạt động phát triển kể cả khi không còn sự hỗ trợ từ phía dự án. Đặc điểm chung của dự án lâm nghiệp xã hội: Trên cơ sở nghiên cứu các quan điểm khác nhau về dự án và dự án lâm nghiệp xã hội, có thể rút ra những đặc điểm chung của một dự án lâm nghiệp xã hội như sau: - Dự án được xây dựng với mục đích phục vụ cho chương trình phát triển lâm nghiệp xã hội nhằm bảo vệ tài nguyên thiên nhiên và nâng cao đời sống cho người dân sống trong và gần rừng. - Trong cách tiếp cận dự án có nhấn mạnh đến sự tham gia của các bên liên quan, đặc biệt là đề cao vai trò của người dân và cộng đồng địa phương trong quá trình thực hiện các hoạt động của dự án. - Dự án thường được xây dựng và thực hiện ở các vùng rừng núi, vùng đồng bào dân tộc ít người đang có nhiều khó khăn, cơ sở hạ tầng rất yếu kém, trình độ dân trí thấp, khả năng đầu tư của người dân cho sản xuất hạn chế. Người dân tại các vùng này thường có mức sống thấp, đói nghèo, sống phụ thuộc nhiều vào tài nguyên rừng. - Dự án hạn chế tối đa việc sử dụng nguồn lực từ bên ngoài, thay thế vào đó là sử dụng chủ yếu nguồn lực tại chỗ kết hợp với kinh nghiệm, kiến thức bản địa của cộng đồng. - Dựa vào đặc điểm sinh thái nhân văn của vùng: Dự án được hình thành trên cơ sở nhu cầu nguyện vọng của cộng đồng. Kế hoạch dự án được xây dựng với sự tham gia của người dân và cộng đồng địa phương, đảm bảo phù hợp với điều kiện tự nhiên, kinh tế - xã hội của vùng. - Quy mô của dự án thường nhỏ cấp xã, thôn/bản… Một thực tế là do điều kiện địa hình, điều kiện kinh tế - xã hội đặc thù nên các cộng đồng dân tộc vùng miền núi thường sống theo các cụm dân cư xóm, bản với những nét đặc trưng riêng. Vì vậy các dự án LNXH muốn đảm bảo tính thực tiễn, phù hợp với đặc điểm sinh thái nhân văn của vùng phải là các dự án nhỏ. Với các đặc điểm của dự án LNXH và để đạt được mục tiêu phát triển LNXH ở các cộng đồng, người dân phải là đối tượng chính tham gia vào tất cả các bước trong tiến trình lập và thực hiện dự án và là người hưởng lợi chính từ dự án. Người dân tham gia vào tất cả các khâu công việc từ việc thảo luận xác định các vấn đề nghiên cứu, đánh giá lựa chọn những vấn đề, phân tích vấn đề ưu tiên, xác định những thuận lợi và khó khăn để đưa ra giải pháp dự kiến, lập kế hoạch dự án, thực hiện, giám sát, đánh giá và quản lý dự án. Để người dân thực sự tham gia vào tiến trình lập dự án cần có những phương pháp tiếp cận, thúc đẩy thích hợp. Đồng thời hình thành một cơ chế tổ chức dự án thích hợp do cộng đồng đảm nhiệm, các bên tham gia chỉ đóng vai trò chia sẻ kinh 9 nghiệm, thúc đẩy tư vấn và làm cầu nối giữa cộng đồng với các cơ quan có liên quan trong suốt quá trình. 1.4. Cách tiếp cận trong quản lý dự án LNXH Các đặc điểm của dự án LNXH đã trình bày trên cho thấy việc quản lý các dự án LNXH đòi hỏi một cách tiếp cận đặc thù là giải quyết mối quan hệ giữa kế hoạch/chương trình vĩ mô với các dự án cụ thể ở địa phương. Điều này dẫn đến 02 cách tiếp cận: Cách 1: Từ trên xuống, cách này cho rằng những quyết định chính trong hệ thống kế hoạch phải do cấp quốc gia đảm nhiệm, áp đặt từ trên xuống thành các chỉ tiêu kế hoạch định sẵn. Cách 2: Từ dưới lên, cách này cho rằng một kế hoạch thực tế nhất phải là những kế hoạch được lập nên bởi cộng đồng, địa phương Trong thực tiễn phát triển LNXH đòi hỏi có sự phối hợp giữa 2 cách nói trên: + Điều này có nghĩa là các dự án LNXH đều liên quan đến kế hoạch vĩ mô, kế hoạch ngành lâm nghiệp trong định hướng phát triển LNXH, nhằm khâu nối vào trong các hoạt động của dự án các mục tiêu và ưu tiên quốc gia, của ngành, của vùng. + Mặc khác dự án LNXH muốn đạt được sự tham gia tối đa của người dân và cộng đồng địa phương, phải chú ý tới nhu cầu, năng lực, truyền thống, tập quán của người dân. Bên cạnh đó dự án cũng phải cung cấp những thông tin cần thiết để cộng đồng tham gia tích cực vào các hoạt động của dự án. 10 1.5. Các nguyên tắc cơ bản của dự án lâm nghiệp xã hội Để đạt được mục tiêu của mình, các dự án phải đảm bảo đầy đủ các nguyên tắc cơ bản sau đây: 1.5.1 Đảm bảo tính khoa học của dự án Đây là một nguyên tắc cực kỳ quan trọng mà các dự án phải chú ý đầu tiên. Nguyên tắc này đòi hỏi các dự án phải: - Đảm bảo phù hợp với các quy luật khách quan. - Tiếp cận được các tiến bộ mới của khoa học kỹ thuật. - Thu thập, tính toán và xử lý đầy đủ, chính xác các thông tin cần thiết, đảm bảo các cân đối thiết yếu trên các mặt. - Thu hút được sự quan tâm của nhiều đối tượng trong quá trình xây dựng và thực hiện, trong đó đặc biệt chú ý đến sự tham gia của những người thực hiện và hưởng lợi từ dự án. 1.5.2. Đảm bảo tính thực tiễn của dự án Đây là một nguyên tắc rất quan trọng đối với tất cả các dự án, nhằm đảm bảo cho dự án có khả năng được thực hiện trong thực tiễn. Để đảm bảo tính thực tiễn, các dự án phải: - Đánh giá chính xác các yếu tố khách quan và chủ quan. - Dự kiến đầy đủ các biến động của các yếu tố bên trong và bên ngoài dự án. - Xem xét toàn diện các khả năng về các nguồn lực cho dự án và nhu cầu về đầu ra của dự án. Xây dựng được cơ cấu tổ chức quản lý, cơ chế điều hành giám sát có hiệu lực đồng thời có cơ chế thu hút sự tham gia của các đối tượng vào quản lý dự án. 1.5.3. Đảm bảo tính pháp lý của dự án Nguyên tắc này đòi hỏi những người tham gia quản lý dự án phải tìm hiểu kỹ các chủ trương chính sách của Nhà nước, các văn bản pháp quy có liên quan đối với các hoạt động của dự án. Để dự án có thể được đưa vào thực hiện, dự án phải có các căn cứ pháp lý vững chắc. Để đảm bom nguyên tắc này, các dự án phải: - Phù hợp với các chính sách của Nhà nước. - Không vi phạm các điều cấm của pháp luật. - Thực hiện đầy đủ các yêu cầu của pháp luật trên tất cả các mặt và trong tất cả các giai đoạn của dự án. Đối với những dự án quốc tế, còn phải tìm hiểu kỹ các quy định quốc tế chung có liên quan đến dự án. 11 1.5.4. Đảm bảo tính thống nhất của dự án Để đảm bảo cho dự án đi vào hoạt động một cách thuận lợi, dự án phải có tính thống nhất của nó. Tính thống nhất có thể đạt được khi: - Tính toán đầy đủ, chính xác các bộ phận, các hoạt động của dự án trong từng thời kỳ. - Xác định mối quan hệ cân đối, ăn khớp giữa các bộ phận và các nội dung của dự án. - Đảm bản sự thống nhất trong một tổng thể chung giữa mục tiêu dự án, kết quả dự án các nguồn lực dự án và kế hoạch triển khai thực hiện dự án 1.6. Phân loại dự án Dự án nói chung bao gồm nhiều loại khác nhau, mỗi loại có những đặc điểm, tính chất, yêu cầu riêng, vì thế để làm tốt các công tác quản lý, tổ chức và triển khai các dự án thì cần phân loại các dự án. Có rất nhiều cách phân loại dự án khác nhau, ở đây có thể nêu ra một số phương pháp phân loại chủ yếu sau: 1.6.1. Phân loại dự án theo phạm vi hoạt động Căn cứ vào phạm vi hoạt động, dự án được chia thành các cấp độ khác nhau như sau: • Cấp quốc gia • Cấp vùng • Cấp tỉnh/huyện • Cấp cộng đồng 1.6.2. Phân loại dự án theo mục tiêu Cách phân loại này phân chia các dự án theo các mục tiêu chủ yếu của nó như: • Dự án sản xuất kinh doanh: Là dự án đầu tư phát triển sản xuất kinh doanh với mục tiêu là thu lợi nhuận. Đây là loại dự án tương đối phổ biến, áp dụng trong các doanh nghiệp, các tổ chức kinh tế loại dự án này có quy mô, đặc điểm rất phong phú, đa dạng. • Dự án không phải sản xuất kinh doanh: Thường là những dự án đầu tư với mục tiêu nghiên cứu hoặc hỗ trợ cho sự nghiệp phát triển toàn diện kinh tế - xã hội trên từng địa bàn. Đây là loại dự án có nội dung và quy mô rất phong phú như: Dự án phát triển cơ sở hạ tầng; dự án phát triển y tế, giáo dục; dự án xoá đói giảm nghèo, định canh định cư; dự án về bảo vệ và phát triển các di sản văn hoá; các dự án nghiên cứu triển khai khoa học công nghệ.v.v.. 12 1.6.3. Phân loại dự án theo quy mô đầu tư Đây là cách phân loại căn cứ vào quy mô của dự án, trong đó chỉ tiêu quan trọng nhất để đánh giá quy mô là tổng mức đầu tư theo từng lĩnh vực. Theo điều lệ quản lý đầu tư và xây dựng cơ bản hiện nay ở Việt Nam thì các dự án được chia làm 3 nhóm: A, B, C như sau: • Dự án nhóm A (Dự án lớn), có tổng mức đầu tư lớn, cụ thể: - Trên 200 tỷ đồng Việt Nam hoặc trên 20 triệu USD thường là các dự án thuộc các ngành Điện lực, công nghiệp nặng, xi măng, giao thông, thuỷ lợi.v.v. - Trên 100 tỷ đồng Việt Nam hoặc trên 10 triệu USD đối với các ngành: Kỹ thuật điện, điện lực, hoá chất, công nghiệp nhẹ, chế biến nông lâm sản, sản xuất nông lâm nghiệp. - Trên 50 tỷ đồng Việt Nam hoặc trên 5 triệu USD đối với các ngành còn lại. - Đầu tư khôi phục, mở rộng, đổi mới kỹ thuật và công nghệ có mức vốn đầu tư bằng 70% so với các mức quy định trên. • Dự án nhóm B (Dự án trung bình), có tổng vốn đầu tư ở mức - Từ 25 đến 200 tỷ đồng Việt Nam hoặc từ 2,5 đến 20 triệu USD đối với các ngành: Điện lực, công nghiệp nặng, nhiên liệu, xi măng, giao thông, thuỷ lợi. - Từ 15 đến 100 tỷ đồng Việt Nam hoặc từ 0,5 đến 10 triệu USD đối với các ngành: Kỹ thuật điện, điện tử, hoá chất, công nghiệp nhẹ, chế biến nông lâm sản, sản xuất lâm nghiệp - Từ 5 đến 50 tỷ đồng Việt Nam hoặc từ 0,5 đến 5 triệu USD đối với các ngành còn lại. • Dự án nhóm C (Dự án nhỏ), bao gồm các dự án không thuộc các đối tượng trên. Ngoài các phương pháp phân loại trên, các dự án còn có thể được phân loại theo một số phương pháp khác tuỳ thuộc vào mục đích nghiên cứu cụ thể. 2. CHU TRÌNH DỰ ÁN LÂM NGHIỆP XÃ HỘI 2.1. Khái niệm chu trình dự án lâm nghiệp xã hội Dự án gồm có nhiều giai đoạn khác nhau. Toàn bộ quá trình đó gọi là chu trình dự án. Chu trình dự án nói chung phản ảnh các giai đoạn chính cần phải tiến hành trong công tác quản lý dự án từ lúc hình thành ý tưởng cho dấn khi dự án kết thúc. Tuy nhiên, tuỳ theo tính chất của từng loại dự án và phương thức quản lý khác nhau mà chu trình dự án còn có thể minh hoạ theo nhiều cách khác nhau. Như đã phân tích trong nội dung trước, một dự án LNXH phải xuất phát từ sự phân tích nhu cầu cộng đồng và kết thúc của nó là bắt đầu cho một tiến trình phát triển 13 mới. Mỗi giai đoạn trong chu trình đều có tính độc lập tương đối và có thể nhận biết dựa vào các kết quả chính của nó, đồng thời các giai đoạn này tuân theo một trình tự xác định, trong đó kết quả của giai đoạn trước là tiền đề cho các hoạt động của giai đoạn sau. Trình tự của các giai đoạn không phải là một đường thẳng, mà thường có các dòng thông tin phản hồi giữa các giai đoạn khác nhau. Hoạt động trong giai đoạn trước hoàn thành làm tiền đề cho việc tiến hành thực hiện các hoạt động của giai đoạn sau, giữa các giai đoạn kế tiếp mang tính chất kế thừa kết quả của nhau. Có nhiều quan điểm khác nhau về cách phân biệt các giai đoạn, tuy nhiên nhìn chung nhiều tác giả nhất trí với chu trình dự án LNXH theo sơ đồ ở sơ đồ 1.3. Mỗi giai đoạn trên đây có những mục tiêu nhất định cần phải đạt được và đòi hỏi có những hoạt động cụ thể mà các bên tham gia cần hợp tác để thực hiện. Cụ thể mục tiêu và các hoạt động chính trong từng giai đoạn được thể hiện tại bảng 1.1. Bảng 1.1. Mục tiêu và các hoạt động trong các giai đoạn của chu trình dự án LNXH Giai đoạn Mục tiêu cần đạt Đánh giá nhu cầu + Mô tả tình hình của địa phương + Xác định các vấn đề chủ yếu và các giải pháp Các hoạt động chính + Mô tả thực trạng cộng đồng + Phân tích nguồn lực và các vấn đề + Sắp xếp thứ tự ưu tiên các vấn đề + Lựa chọn vấn đề + Đề xuất giải pháp 14 Thiết kế và Lập kế hoạch dự án Thẩm định dự án Có một văn kiện dự án + Phân tích vấn đề dự án sẽ giải quyết. Đảm bảo khả thi các bên liên quan có sự hiểu biết chung về vấn đề đó. + Xác định và thống nhất về mục đích, mục tiêu dự án + Xác định kết quả mong đợi + Lập kế hoạch hành động của dự án + Lập ngân sách của dự án + Cam kết thực hiện dự án + Phân bổ nguồn lực và phương tiện để thực hiện các hoạt động trong kế hoạch + Xác định các chỉ số chính + Xác định lịch trình giám sát và đánh giá dự án + Viết văn kiện dự án Văn kiện dự án được + Xác định các tiêu chí thẩm định các cấp thẩm quyển, + Thực hiện các thủ tục cần thiết cho việc thẩm nhà tài trợ phê duyệt định + Thực hiện được các kế hoạch dự án một cách có hiệu quả + Đạt được sự cam kết của các bên liên quan trong thực thi Thực hiện và giám sát + Phát hiện các sai dự án lệch (nếu có) * Thực hiện + Hoàn thành các hoạt động có trong khung dự án + Quản lý các nguồn lực: con người, thời gian, cơ sở vật chất tài nguyên + Tham gia vào các khóa tập huấn phù hợp + Thăm các dự án khác để học hỏi kinh nghiệm * Giám sát + Theo dõi tiến độ thực hiện dự án và những kết quả đã đạt được + Xác định vấn đề và những khó khăn trong quá trình thực hiện và giải quyết những vấn đề và khó khăn đó + Giám sát tài chính dự án + Đánh giá khách quan hiệu quả và các tác động của dự án theo mục tiêu đã xác định + Rút ra các bài học làm cơ sở cho tiến trình phát triển tiếp theo + Đánh giá xem dự án có đạt được mục đích, mục tiêu đề ra không (đánh giá nội bộ) + Đánh giá tác động của dự án đến cộng đồng + Đưa ra gợi ý, kiến nghị về tương lai của dự án: tiếp tục, mở rộng hay kết thúc + Tài liệu hóa kết quả dự án + Rút ra những bài học về thực hiện dự án Đánh giá dự án Một dự án LNXH với bản chất cất yếu của nó là sự tham gia của các bên liên quan, nên có một số giai đoạn chủ yếu có thể cần được chỉ rõ mục tiêu mà các bên liên quan cần đạt được. Các mục tiêu các bên liên quan cần đạt được trong từng giai đoạn của chu trình dự án LNXH được cụ thể tại bảng 1.2. 15 Bảng1.2. Mục tiêu cụ thể các bên liên quan cần đạt được trong chu trình dự án LNXH Giai đoạn Đánh giá nhu cầu Thiết kế và lập kế hoạch dự án Mục tiêu các bên liên quan cần đạt được vào cuối giai đoạn + Hiểu được các vấn đề, những tiềm nâng và nguồn lực của cộng đồng + Hiểu được hậu quả của từng vấn đề đã xác định đối với cộng đồng + Sắp xếp thứ tự ưu tiên cho các nhu cầu và các vấn đề cần giải quyết + Nhận trách nhiệm cụ thể trong dự án + Phân bổ các nguồn lực cần thiết để thực hiện dự án + Chia sẻ sự hiểu biết về mục đích. mục tiêu và kể hoạch của dự án + Sở hữu dự án + Đạt được những cải thiện về cuộc sống cộng đồng như đã xác định Thực hiện và giám trong mục đích và mục tiêu của dự án sát dự án + Nâng cao năng lực quản lý Đánh giá dự án + Đánh giá tác động của dự án đối với chất lượng cuộc sống của cộng đồng (và trả lời câu hỏi: Cộng đồng đang ở giai đoạn nào?) + Đánh giá tác động của dự án đối với năng lực quản lý của cộng đồng + Quyết định hường đi của dự án trong tương lai 2.2. Nội dung công tác quản lý trong chu trình dự án LNXH Quản lý dự án là một loạt các hoạt động diễn ra có tính chu trình từ việc phân tích vấn đề và phát hiện dự án, thiết kế các thành phần chính của một dự án, tổ chức thực hiện dự án đến việc theo dõi giám sát và đánh giá dự án. Như đã nêu, chu trình dự án gồm nhiều giai đoạn khác nhau, mỗi giai đoạn đều có nội dung cụ thể khác nhau, vì thế công tác quản lý cũng phải có các nội dung và phương pháp khác nhau. Trên góc độ quản lý, có thể xếp các giai đoạn trong chu trình dự án vào 3 bước sau đây: • Bước chuẩn bị dự án: Đây là bước đầu tiên của chu trình dự án, nội dung cơ bản của công tác quản lý trong bước này bao gồm: - Tổ chức ban chuẩn bị dự án, thu thập các thông tin cần thiết ban đầu, tìm hiểu các cơ hội đầu tư. - Tổ chức các hoạt động khảo sát, đánh giá tình hình thực tiễn, thu thập và phân tích các thông tin trên các mặt khác nhau để xác định triển vọng của cơ hội đầu tư. - Tổ chức soạn thảo văn bản dự án tiền khả thi. - Tổ chức trình duyệt bước đầu bản dự án tiền khả thi. - Tổ chức soạn thảo văn bản dự án khả thi - Tổ chức thẩm định và phê duyệt dự án 16 Công việc quản lý ở bước này có thể do tổ chức chủ đầu tư trực tiếp tiến hành hoặc thuê khoán một tổ chức phù hợp thực hiện • Bước thực hiện dự án: Đây là bước quan trọng nhất, quyết định sự thành công của dự án. Nội dung quản lý dự án trong bước này bao gồm: - Thành lập ban quản lý dự án. - Tổ chức công tác thiết kế chi tiết từng hạng mục - Tổ chức đàm phán, ký kết các hoạt động thầu khoán cho từng hạng mục của dự án với các đối tác có năng lực. - Tổ chức triển khai thi công các hạng mục của dự án. - Tổ chức công tác giám sát các hoạt động của dự án. - Tổ chức nghiệm thu các hạng mục hoàn thành. Các hoạt động quản lý ở bước này chủ yếu thuộc về trách nhiệm của ban quản lý dự án và cơ quan chủ đầu tư. • Bước đánh giá và vận hành kết quả dự án: Đây và bước đánh giá kết thúc dự án và đưa các hạng mục của dự án đi vào hoạt động nhằm đạt được mục tiêu đặt ra của dự án Nội dung công tác quản lý ở bước này bao gồm: - Xây dựng bộ máy để trực tiếp vận hành các kết quả đã hoàn thành của dự án, đưa các hạng mục vào hoạt động. - Tổ chức giám sát các hoạt động của dự án. - Tổ chức đánh giá cuối cùng dự án. Các hoạt động quản lý ở bước này có thể do ban quản lý dự án trực tiếp thực hiện, hoặc có thể chuyển giao cho một bộ phận vận hành riêng nằm dưới sự giám sát của ban quản lý dự án. Tuy nhiên, trong dự án LNXH nhấn mạnh tới sự tham gia của các bên liên quan, nên quản lý dự án LNXH được hiểu là một quá trình lập kế hoạch, tổ chức thực hiện, theo dõi giám sát và đánh giá có sự tham gia của các bên liên quan, đặc biệt nhấn mạnh đến sự tham gia tích cực của người dân nhằm quản lý và sử dụng tài nguyên rừng một cách tổng hợp và bền vững. 17 Câu hỏi thảo luận chương 1 1. So sánh những điểm giống và khác nhau giữa dự án đầu tư phát triển LNXH với dự án đầu tư xây dựng và với dự án nghiên cứu cơ bản? 2. Dự án nói chung và dự án LNXH nói riêng có những điểm khác nhau nào so với các hoạt động thông thường? 3. Mục tiêu cơ bản và cách tiếp cận của dự án LNXH có những khác biệt gì so với các dự án phát triển khác? Tại sao? 4. Giữa các giai đoạn trong chu trình dự án LNXH có mối liên hệ với nhau như thế nào? Hãy thảo luận xem giai đoạn nào là giai đoạn quan trọng nhất và tại sao? 5. Dự án LNXH cần phải đảm bảo những nguyên tắc nào Hãy lấy một dự án LNXH cụ thể để thảo luận xem nó có đảm bảo những nguyên tắc đã nêu hay không? 6. Cùng nhau thảo luận xem tại sao dự án LNXH lại đặc biệt nhấn mạnh đến sự tham gia của người dân và cộng đồng địa phương vào mọi giai đoạn và mọi hoạt động của dự án? 18 Chương 2 THÔNG TIN TRONG QUẢN LÝ DỰ ÁN LNXH 1. THÔNG TIN TRONG CHU TRÌNH DỰ ÁN LÂM NGHIỆP XÃ HỘI 1.1. Các khái niệm về kiến thức, thông tin và dữ liệu Gắn liền với cơ chế của sự học tập và các khái niệm kiến thức, thông tin và dữ liệu Tìm kiếm những định nghĩa quy nạp và để thống nhất về chúng là một công việc phức tạp vì chúng ta phải đi vào những vấn đề có tính chất triết học. Trong phạm vi môn học này, chúng ta sẽ sử dụng một cách tiếp cận trực tiếp hơn, xem dữ liệu là một tập hợp về các quan trắc được ghi chép theo một hình thức nào đó, chúng có thể là định tính hay định lượng; còn kiến thức là kết quả của một sự suy diễn các dữ liệu, độc lập với người suy diễn; và thông tin là một khái niệm bao gồm một biến trạng liên tục từ dữ liệu cho đến kiến thức (Dixon et al., 1 999). Sơ đồ 2.1 giúp phân biệt thông tin, dữ liệu và kiến thức với sự nhận thức của con người. Trong sơ đồ này, nhận thức là kết quả, là quá trình hoạt động trí tuệ để xử lý thông tin có tính chất chuyên biệt đối với từng cá nhân khi suy diễn thông tin, dữ liệu và kiến thức. Sơ đồ 2.1. Sơ đồ thể hiện thông tin như là một biến trạng liên tục mà dữ liệu và kiến thức là hai đầu (Dixon et al., 1999) Khi đặt thông tin như là một yếu tố của quá trình học tập, chúng ta đã thấy vai trò của nó Tuy nhiên, điều chúng ta cần là những phát biểu cụ thể hơn: Thông tin được dùng làm gì và như thế nào trong các hoạt động thực tiễn của chúng ta? Hãy tự đặt mình vào vai trò của một người làm công tác quản lý dự án và hãy tự đặt câu hỏi: Tại sao chúng ta cần thông tin? Những gì được liệt kê sau dây chỉ là một số lý do chính: Các lý do tại sao chúng ta cần thông tin: • Chúng ta cần thông lin để có những quyết định đúng đắn. • Có một số vấn đề mà chúng ta phải giải quyết. 19 • Chúng ta cần thông tin để lập kế hoạch • Chúng ta muốn biết tại sao một việc gì đó không dạt được kết quả tốt. • Chúng ta muốn biết tại sao có một việc nào đó được tiến hành lốt. • Chúng ta cần xác minh ý tưởng và cảm nhận về một tình huống cụ thể. Tất cả các lý do nêu trên đều cho thấy thông tin cần thiết cho việc ra quyết định. Nói theo lý thuyết entropy, thông tin làm giảm độ bất định của hệ thống. 1.2. Thông tin trong chu trình của dự án Trong các giai đoạn khác nhau trong chu trình của một dự án, để quản lý tốt chúng ta phải trả lời câu hỏi: Chúng ta cần các thông tin nào? Việc tìm cách trả lời câu hỏi này càng cụ thể càng thuận lợi cho công tác quản lý dự án. Để làm được diều này, chúng ta hãy cố gắng suy nghĩ xem quyết định quan trọng nhất trong các giai đoạn khác nhau của dự án là gì? Chúng ta (bao gồm cả nhà nghiên cứu và các thành viên của cộng đồng) thực sự muốn biết điều gì? Vấn đề chính là gì? Những câu hỏi cụ thể nào cần được trả lời? v.v. Chúng ta không kỳ vọng là ngay lúc này chúng ta có thể có một bảng liệt kê nhu cầu thông tin đầy đủ và chi tiết cho các giai đoạn khác nhau của dự án. Trong quá trình học tập các chương tiếp theo. chúng ta sẽ dần dần thấy rõ hơn các loại thông lin trong từng giai đoạn. Bảng 2.1 là một sự liệt kê có tính chất sơ bộ chỉ nhằm giải thích cách sử dụng ma trận thông tầm này, nó không đầy đủ và thiếu chi tiết. 20