Tài liệu đánh giá tác động của các hoạt động sinh kế góp phần quản lý bền vững tài nguyên rừng khu bảo tồn vượn cao vít huyện trùng khánh, tỉnh cao bằng

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC NÔNG LÂM UÔNG SỸ HƯNG ĐÁNH GIÁ TÁC ĐỘNG CỦA CÁC HOẠT ĐỘNG SINH KẾ GÓP PHẦN QUẢN LÝ BỀN VỮNG TÀI NGUYÊN RỪNG KHU BẢO TỒN VƯỢN CAO VÍT, HUYỆN TRÙNG KHÁNH, TỈNH CAO BẰNG LUẬN VĂN THẠC SĨ PHÁT TRIỂN NÔNG THÔN THÁI NGUYÊN - 2015 ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC NÔNG LÂM UÔNG SỸ HƯNG ĐÁNH GIÁ TÁC ĐỘNG CỦA CÁC HOẠT ĐỘNG SINH KẾ GÓP PHẦN QUẢN LÝ BỀN VỮNG TÀI NGUYÊN RỪNG KHU BẢO TỒN VƯỢN CAO VÍT, HUYỆN TRÙNG KHÁNH, TỈNH CAO BẰNG Ngành: Mã số: Phát triển nông thôn 60.62.01.16 LUẬN VĂN THẠC SĨ PHÁT TRIỂN NÔNG THÔN Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. DƯƠNG VĂN SƠN THÁI NGUYÊN - 2015 LỜI CẢM ƠN Sau hơn 2 năm học tập và rèn luyện, khóa học Cao học Phát triển nông thôn K21 (2013 - 2015) đã bước vào giai đoạn kết thúc. Được sự nhất trí của của nhà trường và Phòng đào tạo, tôi tiến hành thực tập tốt nghiệp với đề tài “Đánh giá tác động của các hoạt động sinh kế góp phần quản lý bền vững tài nguyên rừng quanh khu bảo tồn Vượn Cao vít huyện Trùng Khánh tỉnh Cao Bằng”. Sau hơn một năm thực hiện, đến nay đề tài đã hoàn thành. Nhân dịp này, cho phép tôi được bày tỏ lời cảm ơn chân thành nhất tới PGS.TS. Dương Văn Sơn, người đã trực tiếp hướng dẫn và tận tình giúp đỡ, tạo mọi điều kiện thuận lợi trong quá trình nghiên cứu để tôi có thể hoàn thành đề tài này. Xin chân thành cảm ơn các Thầy, Cô giáo thuộc Phòng đào tạo, Khoa Kinh tế phát triển nông thôn; Lãnh đạo và đồng nghiệp tại Tổ chức FFI, Tổ chức PRCF đã động viên, giúp tôi trong suốt quá trình học tập và thực hiện đề tài. Nhân dịp này, tôi xin được bày tỏ lời cám ơn đến 3 sinh viên lớp KN43 của Khoa Kinh tế và PTNT đã trực tiếp cùng tôi thu thập số liệu hiện trường. Tôi cũng xin gửi lời cảm ơn đến các cán bộ Khu bảo tồn loài và sinh cảnh Vượn Cao vít, tỉnh Cao Bằng, UBND các xã Ngọc Khê, Ngọc Côn, Phong Nậm cùng các bạn sinh viên đã tạo điều kiện tốt nhất, giúp đỡ động viên và chia sẻ với tôi một phần công việc trong những ngày thu thập số liệu tại hiện trường. Mặc dù đã rất cố gắng trong quá trình thực hiện, tuy nhiên do điều kiện về thời gian và tư liệu tham khảo còn hạn chế nên luận văn chắc chắn không tránh khỏi thiếu sót. Kính mong nhận được những ý kiến đóng góp, bổ sung của các nhà khoa học và các bạn đồng nghiệp để luận văn hoàn thiện hơn. Tôi xin cam đoan các số liệu thu thập, kết quả xử lý, tính toán là trung thực và được trích dẫn rõ ràng. Xin trân trọng cảm ơn! Thái Nguyên, năm 2015 Uông Sỹ Hưng MỤC LỤC DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT ............................................................................... i DANH MỤC CÁC BẢNG ........................................................................................... ii DANH MỤC CÁC HÌNH............................................................................................ iii MỞ ĐẦU ...................................................................................................................... 1 1. Tính cấp thiết của đề tài ............................................................................................ 1 2. Mục tiêu nghiên cứu ................................................................................................. 2 2.1. Mục tiêu tổng thể ................................................................................................... 2 2.2. Mục tiêu cụ thể....................................................................................................... 2 3. Ý nghĩa của đề tài ..................................................................................................... 3 3.1. Ý nghĩa lý luận và khoa học .................................................................................. 3 3.2. Ý nghĩa thực tiễn .................................................................................................... 3 CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN TÀI LIỆU....................................................................... 4 1.1. Cơ sở khoa học về sinh kế và phát triển bền vững ................................................ 4 1.1.1. Cơ sở lý luận ....................................................................................................... 4 1.1.2. Cơ sở thực tiễn .................................................................................................. 17 1.2. Một số thông tin về Quỹ McKnight (McKnight Foundation) ............................. 21 1.2.1. Một số hoạt động của Quỹ McKnight tại Việt Nam ......................................... 21 1.2.2. Dự án hỗ trợ sinh kế thực hiện tại huyện Trùng Khánh, tỉnh Cao Bằng .......... 23 CHƯƠNG 2: ĐỐI TƯỢNG, NỘI DUNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU .... 24 2.1. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ....................................................................... 24 2.1.1. Đối tượng nghiên cứu ....................................................................................... 24 2.1.2. Phạm vi nghiên cứu .......................................................................................... 24 2.2. Nội dung nghiên cứu ............................................................................................ 24 2.3. Tiếp cận và phương pháp nghiên cứu .................................................................. 25 2.3.1. Tiếp cận nghiên cứu .......................................................................................... 25 2.3.2. Phương pháp nghiên cứu .................................................................................. 25 CHƯƠNG 3: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN ................................... 30 3.1. Điều kiện tự nhiên và kinh tế xã hội khu vực nghiên cứu ................................... 30 3.1.1. Điều kiện tự nhiên ............................................................................................. 30 3.1.2. Điều kiện kinh tế xã hội .................................................................................... 33 3.2. Nghiên cứu hoạt động sinh kế và thu nhập của cộng đồng địa phương .............. 38 3.2.1. Sinh kế theo thành phần kinh tế hộ ................................................................... 38 3.2.2. Sinh kế về trồng trọt của các hộ ....................................................................... 45 3.2.3. Sinh kế về chăn nuôi của các hộ ....................................................................... 49 3.3. Tình hình thực hiện dự án McKnight và các can thiệp về sinh kế của dự án đối với cộng đồng địa phương .......................................................................................... 53 3.3.1. Các hoạt động can thiệp hỗ trợ sinh kế của dự án ............................................ 53 3.3.2. Mức độ thành công của dự án ........................................................................... 53 3.4. Một số tác động bước đầu của các hoạt động dự án tới cộng đồng địa phương.. 55 3.4.1. Một số ảnh hưởng về kinh tế và sinh kế cộng đồng địa phương ...................... 56 3.4.2. Một số ảnh hưởng của các can thiệp sinh kế tới công tác bảo tồn ................... 61 3.4.3. Một số ảnh hưởng của can thiệp sinh kế đến nâng cao nhận thức cộng đồng .. 65 3.4.4. Một số ảnh hưởng của các can thiệp về sinh kế đối với xã hội ........................ 67 3.4.5. Một số tác động đối với môi trường ................................................................. 68 3.5. Giải pháp phát triển sinh kế hỗ trợ công tác bảo tồn ........................................... 68 3.5.1. Giải pháp cải thiện sinh kế cộng đồng .............................................................. 68 3.5.2. Giải pháp với cơ quan quản lý nhà nước .......................................................... 69 3.5.3. Giải pháp với dự án ........................................................................................... 70 KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ ............................................................................. 72 1. Kết luận ................................................................................................................... 72 2. Khuyến nghị ............................................................................................................ 73 TÀI LIỆU THAM KHẢO ......................................................................................... 75 PHỤ LỤC 1: Các hoạt động hỗ trợ sinh kế của dự án McKnight từ năm 2008 - 2013 PHỤ LỤC 2: Ảnh giám sát thay đổi hiện trạng rừng ..................................................... i DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT Viết đúng Từ viết tắt CMCCD Center for Marinelife Conservation and Development FFI Fauna and Flora International KBT Khu bảo tồn PRCF People Resources and Conservation Foundation PTNT Phát triển nông thôn UBND Ủy ban nhân dân Community ii DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 2.1: Các dự án được tài trợ bởi McKnight tại Việt Nam từ 2007 đến 2010 ......... 22 Bảng 2.1: Bảng thống kê số hộ điều tra cơ sở................................................................ 26 Bảng 2.2: Thống kê số hộ điều tra theo phân loại kinh tế hộ ........................................ 27 Bảng 3.1: Diện tích đất đai của 3 xã nghiên cứu ........................................................... 31 Bảng 3.2: Tình hình dân số của 3 xã năm 2014 ............................................................. 33 Bảng 3.3: Thông tin sản xuất nông nghiệp trong trồng trọt của 3 xã năm 2014............ 34 Bảng 3.4: Tình hình chăn nuôi gia súc gia cầm của 3 xã năm 2014 .............................. 36 Bảng 3.5: Phân loại nghề nghiệp của các hộ điều tra .................................................... 39 Bảng 3.6: Bình quân diện tích đất canh tác của các hộ .................................................. 40 Bảng 3.7: Thu nhập nông nghiệp, phi nông nghiệp của hộ theo phân loại kinh tế hộ... 42 Bảng 3.8: Thu nhập về trồng trọt và chăn nuôi của các nhóm hộ.................................. 44 Bảng 3.9: Số hộ và bình quân thu nhập các loại cây trồng của các hộ .......................... 45 Bảng 3.10: Bình quân diện tích các loại cây trồng theo phân loại kinh tế hộ................ 47 Bảng 3.11: Số hộ & bình quân thu nhập các loại vật nuôi của hộ điều tra .................... 49 Bảng 3.12: Số hộ nuôi & bình quân thu nhập từ vật nuôi của hộ theo nhóm hộ ........... 51 Bảng 3.13: Bảng đánh giá về các hoạt động của dự án ................................................. 54 Bảng 3.14: Hộ điều tra theo sự tham gia ........................................................................ 56 Bảng 3.15: Thu nhập (%) giữa các nhóm hộ tham gia và chưa tham gia ...................... 56 Bảng 3.16: Thống kê số lượt hộ tham gia các hoạt động của dự án .............................. 58 Bảng 3.17: Nhóm hộ tham gia dự án theo thành phần kinh tế hộ .................................. 58 Bảng 3.18 : Thu nhập nông nghiệp và phi nông nghiệp của các nhóm hộ .................... 59 Bảng 3.19: Thu nhập (%) từ cây trồng của các nhóm hộ............................................... 59 Bảng 3.20: Thu nhập (%) từ vật nuôi của các nhóm hộ................................................. 60 Bảng 3.21: Đánh giá về hoạt động quỹ tín dụng quay vòng .......................................... 61 Bảng 3.22: Trồng cây lấy củi đun .................................................................................. 63 Bảng 3.23: Xây bếp lò cải tiến ....................................................................................... 63 Bảng 3.24: Trồng cỏ voi làm thức ăn gia súc ................................................................ 64 Bảng 3.25: Hoạt động tập huấn, tham quan nâng cao nhận thức ................................... 66 Bảng 3.26: Sự thay đổi nhận thức giữa các nhóm hộ tham gia dự án ........................... 66 iii DANH MỤC CÁC HÌNH Hình 1.1: Khung phân tích sinh kế................................................................................. 14 Hình 3.1. Vị trí huyện Trùng Khánh và địa điểm nghiên cứu ....................................... 30 Hình 3.2: Sơ đồ Venne đánh giá mức độ liên kết đến sinh kế ....................................... 55 Hình 3.4: Ảnh giám sát hiện trạng rừng tại thôn Giộc Sâu, xã Ngọc Khê......................... Hình 3.3: Ảnh giám sát hiện trạng rừng tại thôn Lũng Hoài, xã Ngọc Khê ...................... Hình 3.6: Ảnh giám sát hiện trạng rừng tại thôn Đông Si, xã Ngọc Côn .......................... Hình 3.5: Ảnh giám sát hiện trạng rừng tại thôn Phia Siểm, xã Ngọc Côn ....................... 1 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Môi trường của chúng ta ngày càng bị tác động nhiều hơn bởi các hoạt động cho sản xuất, sinh hoạt và nhu cầu phát triển của xã hội. Chính điều này đã khiến cho môi trường, tài nguyên thiên nhiên bị tác động tiêu cực và suy giảm nghiêm trọng. Các hiện tượng thời tiết tiêu cực và diễn biến thất thường đã thể hiện rất rõ ràng trong những năm gần đây như hiện tượng nóng lên của trái đất bởi “hiệu ứng nhà kính”, sóng thần diễn ra liên tục, các cơn bão ngày càng có sức mạnh lớn hơn, thiên tai lũ lụt,… Vì vậy mà vấn đề bảo vệ tài nguyên thiên nhiên và bảo vệ môi trường hiện nay đang được rất được quan tâm, chú trọng và trở thành tiêu điểm của rất nhiều các quốc gia, các tổ chức cũng như mỗi chúng ta. Việt Nam là quốc gia có nguồn tài nguyên thiên nhiên rất phong phú, có tính đa dạng sinh học rất cao đặc biệt là tại các vùng rừng trên núi đá vôi. Tuy nhiên, việc quản lý sử dụng nguồn tài nguyên chưa hợp lý đã dẫn đến việc nguồn tài nguyên bị suy giảm nhanh chóng, rừng bị khai thác nghiêm trọng dẫn đến việc mất cân bằng trong hệ sinh thái và không còn tính bền vững. Chính phủ Việt Nam đã nhận thức được vấn đề này đang từng bước giải quyết các vấn đề này với sự hỗ trợ của các quốc gia, các tổ chức phi chính phủ trên toàn cầu về kinh nghiệm, phương pháp kỹ thuật và vốn phối hợp với cộng đồng thực hiện các dự án hỗ trợ phát triển sinh kế tại các khu vực có tính nguy cơ bị tác động cao nhằm duy trì và bảo tồn nguồn tài nguyên thiên bền vững. Khu bảo tồn loài và sinh cảnh Vượn Cao vít huyện Trùng Khánh là một khu vực rừng trên núi đá vôi giáp ranh giữa huyện Trùng Khánh, tỉnh Cao Bằng, Việt Nam và huyện Trịnh Tây, tỉnh Quảng Tây, Trung Quốc có tính đa dạng sinh học rất cao, đặc biệt là có loài Vượn Cao vít (Nomascus nasutus Kunckel d'Herculais, 1884) là một trong những loài linh trưởng nguy cấp nhất trên thế giới cần được bảo tồn thì các yêu cầu quản lý, bảo vệ, sử dụng nguồn tài nguyên rừng tại đây lại càng trở nên cấp thiết hơn. Trên thực tế, cộng đồng người dân sống quanh khu bảo tồn lại là cộng đồng 2 dân tộc Tày, Nùng nên cuộc sống còn nhiều khó khăn, phụ thuộc vào nguồn tài nguyên rừng rất lớn khiến cho việc quản lý, bảo vệ nguồn tài nguyên rừng tại đây gặp không ít khó khăn. Do vậy, việc hỗ trợ phát triển sinh kế để người dân giảm thiểu các tác động vào khu bảo tồn là hoạt động hết sức cần thiết giúp cho cộng đồng các giải pháp sinh kế bền vững, sử dụng nguồn tài nguyên thiên nhiên một cách hợp lý hơn hỗ trợ cho công tác bảo tồn thành công. Đã có rất nhiều các hoạt động hỗ trợ sinh kế đã và đang triển khai thực hiện tại đây và hiệu quả ra sao, cuộc sống người dân thay đổi như thế nào, người dân đã được hưởng lợi những gì khi tham gia vào công tác bảo tồn, tác động của các giải pháp sinh kế ra sao?... Đó là những vấn đề mà chúng ta cần nghiên cứu để có những giải pháp mang tính bền vững cho người dân nơi đây giúp cho việc quản lý sử dụng tài nguyên một cách hợp lý và thông minh. Từ những yêu cầu trên, tôi đã chọn nghiên cứu đề tài : “Đánh giá tác động của các hoạt động sinh kế góp phần quản lý bền vững tài nguyên rừng khu bảo tồn Vượn Cao vít huyện Trùng Khánh, tỉnh Cao Bằng”. 2. Mục tiêu nghiên cứu 2.1. Mục tiêu tổng thể Đánh giá các hoạt động hỗ trợ sinh kế đã triển khai tại Khu bảo tồn Vượn Cao vít, qua đó có những đề xuất giải pháp nâng cao hiệu quả các hoạt động hỗ trợ sinh kế cải thiện đời sống người dân sống quanh khu bảo tồn Vượn Cao vít giúp công tác bảo tồn loài Vượn Cao vít thành công. 2.2. Mục tiêu cụ thể - Tìm hiểu các hoạt động sinh kế và thu nhập của các hộ nông dân sống xung quanh Khu bảo tồn. - Tìm hiểu các hoạt động sinh kế đã được hỗ trợ cho cộng đồng dân tộc sống xung quanh Khu bảo tồn từ năm 2008 đến 2012. Đánh giá tác động của các hoạt động sinh kế đã được triển khai. - Các kiến nghị, đề xuất giải pháp nâng cao hiệu quả các hỗ trợ sinh kế, cải thiện đời sống cộng đồng địa phương, góp phần quản lý bền vững nguồn tài nguyên thiên nhiên. 3 3. Ý nghĩa của đề tài 3.1. Ý nghĩa lý luận và khoa học - Xác định được các nguồn lực chủ yếu, các yếu tố thuận lợi, khó khăn trong việc phát triển sinh kế hỗ trợ bảo tồn. - Báo cáo giúp cho việc đánh giá kết quả dự án để làm căn cứ cho các vấn đề hỗ trợ phát triển sinh kế tại địa phương. - Là tài liệu tham khảo có giá trị đối với các cán bộ nghiên cứu có quan tâm đến lĩnh vực của để tài. 3.2. Ý nghĩa thực tiễn - Xác định được các hoạt động sinh kế của người dân sống quanh khu bảo tồn. - Xác định được các tác động của các hoạt động bảo tồn tới sinh kế của người dân. - Các hoạt động hỗ trợ sinh kế của dự án có ảnh hưởng và tác động tới người dân trong khu bảo tồn được làm rõ, từ đó có các giải pháp chiến lược nhằm cải thiện và phát triển sinh kế bền vững hỗ trợ công tác bảo tồn. - Ngoài ra, đề tài cũng có ý nghĩa trong việc giúp cho dự án có được các ý tưởng xây dựng đề xuất gửi tới nhà tài trợ cho các hoạt động của dự án trong tương lai. 4 CHƯƠNG 1 TỔNG QUAN TÀI LIỆU 1.1. Cơ sở khoa học về sinh kế và phát triển bền vững 1.1.1. Cơ sở lý luận 1.1.1.1. Khái niệm phát triển bền vững Năm 1992: Tại Rio de Janeiro, Brasil là nơi đăng cai tổ chức Hội nghị thượng đỉnh về Trái đất, tên chính thức là Hội nghị về Môi trường và Phát triển của Liên hiệp quốc (UNCED). Tại đây, các đại biểu tham gia đã thống nhất những nguyên tắc cơ bản và phát động một chương trình hành động vì sự phát triển bền vững có tên Chương trình Nghị sự 21 (Agenda 21). Với sự tham gia của đại diện hơn 200 nước trên thế giới cùng một số lượng lớn các tổ chức phi chính phủ, hội nghị đã đưa ra bản Tuyên ngôn Rio về môi trường và phát triển cũng như thông qua một số văn kiện như hiệp định về sự đa dạng sinh học, bộ khung hiệp định về sự biến đổi khí hậu, quản lý, bảo tồn rừng tự nhiên. Năm 2002: Hội nghị thượng đỉnh Thế giới về Phát triển bền vững nhóm họp tại Johannesburg, Nam Phi là dịp cho các bên tham gia nhìn lại những việc đã làm trong suốt 10 năm qua theo phương hướng mà Tuyên ngôn Rio và Chương trình Nghị sự 21 đã vạch ra, tiếp tục tiến hành với một số mục tiêu được ư tiên. Những mục tiêu này bao gồm xóa nghèo đói, phát triển những sản phẩm tái sinh hoặc thân thiện với môi trường nhằm thay thế các sản phẩm gây ô nhiễm, bảo vệ và quản lý các nguồn tài nguyên thiên nhiên. Hội nghị cũng đề cập tới chủ đề toàn cầu hóa gắn với các vấn đề liên quan tới sức khỏe và phát triển. Các đại diện của các quốc gia tham gia hội nghị cũng cam kết phát triển chiến lược về phát triển bền vững tại mỗi quốc gia trước năm 2005. Việt Nam cũng đã cam kết và bắt tay vào hành động với Dự án VIE/01/021 "Hỗ trợ xây dựng và thực hiện Chương trình Nghị sự 21 của Việt Nam" bắt đầu vào tháng 11/2001 và kết thúc vào tháng 12/2005 nhằm tạo tiền đề cho việc thực hiện Chương trình Nghị sự 21 của Việt Nam. Phát triển bền vững là một khái niệm mới nảy sinh từ sau cuộc khủng hoảng môi trường, do đó cho đến nay chưa có một định nghĩa nào đầy đủ và thống nhất. 5 Sau đây là một số định nghĩa của Khoa học Môi trường về phát triển bền vững: Theo Hội đồng thế giới về môi trường và phát triển (World Commission and Environment and Development, WCED) thì “phát triển bền vững là sự phát triển đáp ứng các nhu cầu hiện tại mà không làm tổn hại khả năng của các thế hệ tương lai trong đáp ứng các nhu cầu của họ”. Phát triển bền vững là một mô hình chuyển đổi mà nó tối ưu các lợi ích kinh tế và xã hội trong hiện tại nhưng không hề gây hại cho tiềm năng của những lợi ích tương tự trong tương lai. Định nghĩa này bao gồm hai nội dung then chốt: Các nhu cầu của con người và những giới hạn đối với khả năng của môi trường đáp ứng các nhu cầu hiện tại và tương lai của con người. Phát triển bền vững là mô hình phát triển trên cơ sở ứng dụng hợp lý và tiết kiệm các nguồn tài nguyên thiên nhiên để phục vụ cho nhu cầu của con người thế hệ hiện nay mà không làm hại cho thế hệ mai sau [2]. Phát triển bền vững là mục tiêu của tăng trưởng kinh tế làm giảm sự khai thác tài nguyên cho phát triển kinh tế, sự suy thoái môi trường trong tương lai và làm giảm sự đói nghèo. Phát triển bền vững bao gồm sự thay đổi công nghệ hiện đại, công nghệ sạch, công nghệ có hiệu quả hơn nhằm tiết kiệm tài nguyên thiên nhiên hoặc từ sản phẩm kinh tế - xã hội. Muốn vậy, phải giải quyết các mâu thuẫn như sản xuất - nhu cầu - tài nguyên thiên nhiên và phân phối, vốn đầu tư, cũng như công nghệ tiên tiến cho sản xuất. Các nước trên thế giới đều có điều kiện tự nhiên và tài nguyên thiên nhiên; điều kiện kinh tế - xã hội khác nhau, đưa đến hiện tượng có nước giàu và nước nghèo, nước công nghiệp phát triển và nước nông nghiệp. Do đó, cần xem xét bốn vấn đề chính đó là: con người, kinh tế, môi trường và công nghệ, qua đó phân tích phát triển bền vững và có đạt được mục tiêu phát triển bền vững. Về kinh tế, phát triển bền vững bao hàm việc cải thiện giáo dục, chăm lo sức khoẻ cho phụ nữ và trẻ em, chăm lo sức khoẻ cho cộng đồng, tạo ra sự công bằng về quyền sử dụng ruộng đất, đồng thời xóa dần sự cách biệt về thu nhập cho mọi thành viên trong cộng đồng xã hội. 6 Về con người, để đảm bảo phát triển bền vững cần thiết nâng cao trìnhđộ văn hoá, khoa học kỹ thuật cho người dân, nhờ vậy người dân sẽ tích cực tham gia bảo vệ môi trường cho sự phát triển bền vững. Muốn vậy phải đào tạo một đội ngũ các nhà giáo đủ về số lượng, cũng như các thầy thuốc, các kỹ thuật viên, các chuyên gia, các nhà khoa học trong mọi lĩnh vực của đời sống kinh tế xã hội. Về môi trường, phát triển bền vững đòi hỏi phải sử dụng bền vững tài nguyên như đất trồng, nguồn nước, khoáng sản,… đồng thời, phải chọn lựa kỹ thuật và công nghệ tiên tiến để nâng cao sản lượng, cũng như mở rộng sản xuất đáp ứng nhu cầu của dân số tăng nhanh. Phát triển bền vững đòi hỏi không làm thoái hoá các ao hồ, sông ngòi, các hoạt động uy hiếp đời sống sinh vật hoang dã, không lạm dụng hoá chất bảo vệ thực vật trong nông nghiệp, không gây nhiễm độc nguồn nước, không khí và lương thực. Về công nghệ, phát triển bền vững là giảm thiểu tiêu thụ năng lượng và sử dụng các nguồn tài nguyên thiên nhiên trong sản xuất, áp dụng có hiệu quả các loại hình công nghệ sạch trong sản xuất. Trong sản xuất công nghiệp cần đạt mục tiêu ít chất thải hoặc chất gây ô nhiễm môi trường, tái sử dụng các chất thải, ngăn ngừa các chất khí thải công nghiệp làm suy giảm tầng ozon bảo vệ trái đất. Phát triển bền vững và các mục tiêu phát triển kinh tế - xã hội - văn hoá - môi trường. Mỗi mục tiêu phát triển có vị trí riêng của nó, song nó được gắn với mục tiêu khác. Sự hoà nhập hài hoà hữu cơ này tạo nên sự phát triển tối ưu cho cả nhu cầu hiện tại và tương lai vì xã hội loài người. Theo Ủy ban Brundtland: "Phát triển bền vững là sự phát triển thoả mãn những nhu cầu của hiện tại và không phương hại tới khả năng đáp ứng nhu cầu của các thế hệ tương lai. Đó là quá trình phát triển kinh tế dựa vào nguồn tài nguyên được tái tạo tôn trọng những quá trình sinh thái cơ bản, sự đa dạng sinh học và những hệ thống trợ giúp tự nhiên đối với cuộc sống của con người, động vật và thực vật. Qua các bản tuyên bố quan trọng, khái niệm này tiếp tục mở rộng thêm và nội hàm của nó không chỉ dừng lại ở nhân tố sinh thái mà còn đi vào các nhân tố xã hội, con người, nó hàm chứa sự bình đẳng giữa những nước giàu, nghèo và giữa các thế hệ. Thậm chí nó còn bao hàm sự cần thiết giải trừ quân bị, coi đây là điều kiện tiên quyết nhằm giải phóng nguồn tài chính cần thiết để áp dụng khái niệm phát triển 7 bền vững [2]. Theo ý kiến tác giả sẽ thống nhất khái niệm về phát triển bền vững theo khái niệm của Hội đồng thế giới về môi trường và phát triển (World Commission and Environment and Development, WCED): “Phát triển bền vững là sự phát triển đáp ứng các nhu cầu hiện tại mà không làm tổn hại khả năng của các thế hệ tương lai trong đáp ứng các nhu cầu của họ” [7]. 1.1.1.2. Xu hướng phát triển bền vững Khái niệm “Phát triển bền vững” được biết đến ở Việt Nam vào khoảng cuối thập niên 80 đầu thập niên 90. Mặc dù xuất hiện ở Việt Nam khá muộn nhưng nó lại sớm được thể hiện ở nhiều cấp độ. Chính phủ Việt Nam đã đã ban hành và tích cực thực hiện "Kế hoạch quốc gia về Môi trường và Phát triển bền vững giai đoạn 1991-2000" (Quyết định số 187-CT ngày 12 tháng 6 năm 1991), tạo tiền đề cho quá trình phát triển bền vững ở Việt Nam. Quan điểm phát triển bền vững đã được khẳng định trong Chỉ thị số 36CT/TW ngày 25 tháng 6 năm 1998 của Bộ Chính trị về tăng cường công tác bảo vệ môi trường trong thời kỳ công nghiệp hoá, hiện đại hoá đất nước, trong đó nhấn mạnh: "Bảo vệ môi trường là một nội dung cơ bản không thể tách rời trong đường lối, chủ trương và kế hoạch phát triển kinh tế-xã hội của tất cả các cấp, các ngành, là cơ sở quan trọng bảo đảm phát triển bền vững, thực hiện thắng lợi sự nghiệp công nghiệp hoá, hiện đại hoá đất nước". Quan điểm phát triển bền vững đã được tái khẳng định trong các văn kiện của Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ IX của Đảng Cộng sản Việt Nam và trong Chiến lược phát triển kinh tế-xã hội 2001-2010 là: "Phát triển nhanh, hiệu quả và bền vững, tăng trưởng kinh tế đi đôi với thực hiện tiến bộ, công bằng xã hội và bảo vệ môi trường" và "Phát triển kinh tế-xã hội gắn chặt với bảo vệ và cải thiện môi trường, bảo đảm sự hài hoà giữa môi trường nhân tạo với môi trường thiên nhiên, giữ gìn đa dạng sinh học". Phát triển bền vững đã trở thành đường lối, quan điểm của Đảng và chính sách của Nhà nước. Để thực hiện mục tiêu phát triển bền vững, nhiều chỉ thị, nghị quyết khác của Đảng, nhiều văn bản quy phạm pháp luật của Nhà nước đã được ban hành và triển khai thực hiện; nhiều chương trình, đề tài nghiên cứu về lĩnh vực này đã được tiến hành và thu được những kết quả bước đầu; nhiều nội dung cơ bản về phát triển bền vững đã đi 8 vào cuộc sống và dần dần trở thành xu thế tất yếu trong sự phát triển của đất nước. Trong những năm qua, phát triển kinh tế-xã hội ở nước ta vẫn còn dựa nhiều vào việc khai thác tài nguyên thiên nhiên; năng suất lao động còn thấp; công nghệ sản xuất, mô hình tiêu dùng còn sử dụng nhiều năng lượng, nguyên liệu và thải ra nhiều chất thải. Dân số tăng nhanh, tỷ lệ hộ nghèo còn cao; các dịch vụ cơ bản về giáo dục và y tế hiện còn bất cập, các loại tệ nạn xã hội chưa được ngăn chăn triệt để,... đang là những vấn đề bức xúc. Nhiều nguồn tài nguyên thiên nhiên bị khai thác cạn kiệt, sử dụng lãng phí và kém hiệu quả. Môi trường thiên nhiên ở nhiều nơi bị phá hoại nghiêm trọng, ô nhiễm và suy thoái đến mức báo động. Hệ thống chính sách và công cụ pháp luật chưa đồng bộ để có thể kết hợp một cách có hiệu quả giữa 3 mặt của sự phát triển: kinh tế, xã hội và bảo vệ môi trường. Trong các chiến lược, quy hoạch tổng thể và kế hoạch phát triển kinh tế-xã hội của đất nước cũng như của các ngành và địa phương, 3 mặt quan trọng trên đây của sự phát triển cũng chưa thực sự được kết hợp và lồng ghép chặt chẽ với nhau. Để thực hiện mục tiêu phát triển bền vững đất nước như Nghị quyết của Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ IX đã đề ra và thực hiện cam kết quốc tế, Chính phủ Việt Nam ban hành "Định hướng chiến lược phát triển bền vững ở Việt Nam" (Chương trình nghị sự 21 của Việt Nam). Định hướng Chiến lược phát triển bền vững ở Việt Nam là một chiến lược khung, bao gồm những định hướng lớn làm cơ sở pháp lý để các Bộ, ngành, địa phương, các tổ chức và cá nhân có liên quan triển khai thực hiện và phối hợp hành động nhằm bảo đảm phát triển bền vững đất nước trong thế kỷ 21. Định hướng chiến lược về phát triển bền vững ở Việt Nam nêu lên những thách thức mà Việt Nam đang phải đối mặt, đề ra những chủ trương, chính sách, công cụ pháp luật và những lĩnh vực hoạt động ưu tiên cần được thực hiện để phát triển bền vững trong thế kỷ 21. Định hướng chiến lược phát triển bền vững ở Việt Nam không thay thế các chiến lược, quy hoạch tổng thể và kế hoạch hiện có, mà là căn cứ để cụ thể hóa Chiến lược phát triển kinh tế-xã hội 2001-2010, Chiến lược Bảo vệ môi trường quốc gia đến năm 2010 và định hướng đến năm 2020, xây dựng kế hoạch 5 năm 20062010, cũng như xây dựng chiến lược, quy hoạch tổng thể và kế hoạch phát triển của các ngành, địa phương, nhằm kết hợp chặt chẽ, hợp lý và hài hoà giữa phát triển 9 kinh tế, thực hiện tiến bộ, công bằng xã hội và bảo vệ môi trường, bảo đảm sự phát triển bền vững đất nước. Trong quá trình triển khai, thực hiện, Định hướng chiến lược phát triển bền vững ở Việt Nam sẽ thường xuyên được xem xét để bổ sung và điều chỉnh cho phù hợp với từng giai đoạn phát triển, cập nhật những kiến thức và nhận thức mới nhằm hoàn thiện hơn nữa về con đường phát triển bền vững ở Việt Nam. Trên cơ sở hệ thống kế hoạch hóa hiện hành, Định hướng chiến lược phát triển bền vững ở Việt Nam tập trung vào những hoạt động ưu tiên cần được chọn lựa và triển khai thực hiện trong 10 năm trước mắt [6]. 1.1.1.3. Nguyên lý chung về quản lý rừng bền vững Trong thời gian gần đây, quản lý rừng bền vững (QLRBV) đã trở thành một nguyên tắc đối với quản lý kinh doanh rừng đồng thời cũng là một tiêu chuẩn mà quản lý kinh doanh rừng phải đạt tới. Hiện tại có hai định nghĩa đang được sử dụng ở Việt Nam. Theo ITTO (tổ chức gỗ nhiệt đới quốc tế), QLRBV là quá trình quản lý những lâm phần ổn định nhằm đạt được một hoặc nhiều hơn những mục tiêu quản lý rừng đã đề ra một cách rõ ràng, như đảm bảo sản xuất liên tục những sản phẩm và dịch vụ mong muốn mà không làm giảm đáng kể những giá trị di truyền và năng suất tương lai của rừng và không gây ra những tác động không mong muốn đối với môi trường tự nhiên và xã hội. Theo Tiến trình Hensinki, QLRBV là sự quản lý rừng và đất rừng theo cách thức và mức độ phù hợp để duy trì tính đa dạng sinh học, năng suất, khả năng tái sinh, sức sống của rừng và duy trì tiềm năng của rừng trong quá trình thực hiện và trong tương lai, các chức năng sinh thái, kinh tế và xã hội của rừng ở cấp địa phương, cấp quốc gia và toàn cầu và không gây ra những tác hại đối với hệ sinh thái khác. Các định nghĩa trên, nhìn chung tương đối dài dòng nhưng tựu trung lại có mấy vấn đề chính sau: Quản lý rừng ổn định bằng các biện pháp phù hợp nhằm đạt các mục tiêu đề ra (sản xuất gỗ nguyên liệu, gỗ gia dụng, lâm sản ngoài gỗ,...; phòng hộ môi trường, bảo vệ đầu nguồn, bảo vệ chống cát bay, chống sạt lở đất,...; bảo tồn đa dạng sinh học, bảo tồn loài, bảo tồn các hệ sinh thái,...). 10 Bảo đảm sự bền vững về kinh tế, xã hội và môi trường, cụ thể: Bền vững về kinh tế là bảo đảm kinh doanh rừng lâu dài liên tục với năng suất, hiệu quả ngày càng cao (không khai thác lạm vào vốn rừng; duy trì và phát triển diện tích, trữ lượng rừng; áp dụng các biện pháp kỹ thuật làm tăng năng suất rừng). Bền vững về mặt xã hội là bảo đảm kinh doanh rừng phải tuân thủ các luật pháp, thực hiện tốt các nghĩa vụ đóng góp với xã hội, bảo đảm quyền hạn và quyền lợi cũng như mối quan hệ tốt với nhân dân, với cộng đồng địa phương. Bền vững về môi trường là bảo đảm kinh doanh rừng duy trì được khả năng phòng hộ môi trường và duy trì được tính đa dạng sinh học của rừng, đồng thời không gây tác hại đối với các hệ sinh thái khác. Các nguyên lý quản lý rừng bền vững Nguyên lý thứ nhất là: Sự bình đẳng giữa các thế hệ trong sử dụng tài nguyên rừng: Cuộc sống con người luôn gắn với sử dụng tài nguyên thiên nhiên và để sử dụng nó, chúng ta cần phải bảo vệ nó vì tài nguyên thiên nhiên không phải là vô tận.Theo định nghĩa Brundtlan thì phát triển bền vững là “sự phát triển đáp ứng được các nhu cầu của hiện tại mà không làm ảnh hưởng đến các khả năng của các thế hệ tương lai đáp ứng được các nhu cầu của họ”. Vấn đề chìa khoá để bảo đảm nguyên lý bình đẳng giữa các thế hệ trong quản lý tài nguyên rừng là bảo đảm năng suất và các điều kiện tái sinh của nguồn tài nguyên có khả năng tái tạo này. Một trong những nguyên tắc cần tuân thủ là tỷ lệ sử dụng lâm sản không được vượt quá khả năng tái sinh của rừng. Nguyên lý thứ hai là: Trong quản lý tài nguyên rừng bền vững, sự phòng ngừa, nó được hiểu là: ở đâu có những nguy cơ suy thoái nguồn tài nguyên rừng và chưa có đủ cơ sở khoa học thì chưa nên sử dụng biện pháp phòng ngừa suy thoái về môi trường. Nguyên lý thứ ba là: Sự bình đẳng và công bằng trong sử dụng tài nguyên rừng cùng thế hệ: Đây là một vấn đề khó, bởi vì trong khi cố tạo ra sự công bằng cho các thế hệ tương lai thì chúng ta vẫn chưa tạo được những cơ hội bình đẳng cho những người sống ở thế hệ hiện tại. Rawls (1971) cho rằng, sự bình đẳng trong cùng thế hệ hàm chứa hai khía cạnh: 11 - Tất cả mọi người đều có quyền bình đẳng về sự tự do thích hợp trong việc được cung cấp các tài nguyên từ rừng; - Sự bất bình đẳng trong xã hội và kinh tế chỉ có thể được tồn tại nếu: (a) sự bất bình đẳng này là có lợi cho nhóm người nghèo trong xã hội và (b) tất cả mọi người đều có cơ hội tiếp cận nguồn tài nguyên rừng như nhau. Nguyên lý thứ tư là tính hiệu quả. Tài nguyên rừng phải được sử dụng hợp lý và hiệu quả nhất về mặt kinh tế và sinh thái [3]. 1.1.1.4. Mối quan hệ giữa quản lý rừng với sinh kế của người dân Đời sống của một người được đề cập đến là "phương tiện đảm bảo cơ bản nhu cầu cần thiết-thực phẩm, nước, chỗ ở và quần áo của cuộc sống" của họ. Sinh kế được định nghĩa như sau: “Sinh kế bao gồm năng lực, tài sản (dự trữ, nguồn lực, yêu cầu và tiếp cận) và các hoạt động cần có để bảo đảm phương tiện sinh sống: sinh kế chỉ bền vững khi nó có thể đương đầu với và phục hồi sau các cú sốc, duy trì hoặc cải thiện năng lực và tài sản, và cung cấp các cơ hội sinh kế bền vững cho các thế hệ kế tiếp; và đóng góp lợi ích ròng cho các sinh kế khác ở cấp độ địa phương hoặc toàn cầu, trong ngắn hạn và dài hạn.” (Chambers & Conway, 1991, p.6). Kết quả của sinh kế là những thay đổi có lợi cho đời sống kinh tế - xã hội của cộng đồng. Nhờ các chiến lược sinh kế mang lại cụ thể là thu nhập cao hơn, nâng cao đời sống văn hoá, tinh thần, cuộc sống ổn định hơn, giảm rủi ro, đảm bảo tốt hơn an toàn lương thực và sử dụng bền vững hơn nguồn tài nguyên thiên nhiên. a) Khái niệm và phương pháp tiếp cận sinh kế bền vững Thuật ngữ “sinh kế bền vững” được sử dụng đầu tiên như là một khái niệm phát triển vào những năm đầu 1990. Tác giả Chambers và Conway (1992) định nghĩa về sinh kế bền vững như sau: Sinh kế bền vững bao gồm con người, năng lực và kế sinh nhai, gồm có lương thực, thu nhập và tài sản của họ. Ba khía cạnh tài sản là tài nguyên, dự trữ, và tài sản vô hình như dư nợ và cơ hội. Sinh kế bền vững khi nó bao gồm hoặc mở rộng tài sản địa phương và toàn cầu mà chúng phụ thuộc vào và lợi ích ròng tác động đến sinh kế khác. Sinh kế bền vững về mặt xã hội khi nó có thể chống chịu hoặc hồi sinh từ những thay đổi lớn và có thể cung cấp cho thế hệ tương lai. 12 Sinh kế bền vững: Một sinh kế được xem là bền vững khi nó phải phát huy được tiềm năng của con người để từ đó sản xuất và duy trì phương tiện kiếm sống của họ. Nó phải có khả năng đương đầu và vượt qua áp lực cũng như các thay đổi bất ngờ. Sinh kế bền vững không được khai thác hoặc gây bất lợi cho môi trường hoặc cho các sinh kế khác ở hiện tại và tương lai. Trên thực tế thì nó nên thúc đẩy sự hoà hợp giữa chúng và mang lại những điều tốt đẹp cho các thế hệ tương lai. Sinh kế bền vững, nếu theo nghĩa này phải hội tụ đủ những nguyến tắc sau: Lấy con người làm trung tâm, dễ tiếp cận, có sự tham gia của người dân, xây dựng dựa trên sức mạnh con người và đối phó với các khả năng dễ bị tổn thương, tổng thể, thực hiện ở nhiều cấp, trong mối quan hệ với đối tác, bền vững và năng động. Theo DFID (1999), một sinh kế bao gồm 3 thành tố chính: Nguồn lực và khả năng mà con người có được , chiến lược sinh kế và kết quả sinh kế. Các nguồn lực và khả năng mà con người có, được xem là các vốn hay tài sản sinh kế bao gồm 5 loại sau: - Vốn con người: bao gồm kỹ năng, kiến thức và sự giáo dục của từng cá nhân và các thành viên trong gia đình, sức khỏe, thời gian và khả năng làm việc để họ đạt được những kết quả sinh kế. - Vốn xã hội: đề cập đến mạng lưới và mối quan hệ xã hội, các tổ chức xã hội và các nhóm chính thức cũng như phi chính thức mà con người tham gia để từ đó được những cơ hội và lợi ích khác nhau. - Vốn tự nhiên: là các cơ sở các nguồn lực tự nhiên (của một hộ hoặc một cộng đồng) mà con người trông cậy vào, ví dụ như đất đai, mùa màng, vật nuôi, rừng, nước và các nguồn tài nguyên ven biển. - Vốn tài chính: là các nguồn lực tài chính mà con người có được như nguồn thu nhập tiền mặt và các loại hình tiết kiệm khác nhau, tín dụng và các luồng thu nhập tiền mặt khác như lương hưu, tiền do thân nhân gửi về hay những trợ cấp của nhà nước. - Vốn vật chất: bao gồm các công trình hạ tầng và xã hội cơ bản và các tài sản của hộ gia đình hỗ trợ cho sinh kế, như giao thông, hệ thống cấp nước và năng lượng, nhà ở và cá đồ dùng, dụng cụ trong gia đình.