Tài liệu Chương trình hỗ trợ lâm nghiệp xã hội bài giảng nông lâm kết hợp (hà nội 2002) nguyễn văn sở, 135 trang

Bμi gi¶ng N«ng l©m kÕt hîp Ch−¬ng tr×nh hç trî L©m NghiÖp X· Héi i Ch−¬ng Tr×nh Hç Trî L©m NghiÖp X· Héi Bμi gi¶ng N«ng l©m kÕt hîp Nhãm t¸c gi¶: NguyÔn V¨n Së - §Æng H¶i Ph−¬ng: §¹i Häc N«ng L©m TP. Hå ChÝ Minh Vâ Hïng, NguyÔn V¨n Th¸i: §¹i Häc T©y Nguyªn Lª Quang B¶o, D−¬ng ViÖt T×nh, Lª Quang VÜnh: §¹i Häc N«ng L©m HuÕ Ph¹m Quang Vinh, KiÒu ChÝ §øc: §ai Häc L©m NghiÖp Xu©n Mai §Æng Kim Vui, Mai Quang Tr−êng: §¹i Häc N«ng L©m Th¸i Nguyªn Per Rubdejer, Cè VÊn dù ¸n SIDA/ICRAF/SEANAFE Hμ Néi, 2002 ii Giíi thiÖu Trong kho¶ng 2 thËp niªn cuèi cña thÕ kû 20, ngμnh n«ng l©m nghiÖp ®· vμ ®ang cã nh÷ng biÕn ®æi lý thó vμ quan träng, trong ®ã ph¶i kÓ sù ra ®êi cña m«n N«ng L©m kÕt hîp. M«n nμy ®−îc h×nh thμnh do cã sù gia t¨ng quan t©m ®Õn sù hiÖn diÖn cña con ng−êi ë vïng rõng nói cao mμ sù hiÖn diÖn nμy kh«ng ph¶i lóc nμo còng lμ nguyªn nh©n cña sù suy tho¸i tμi nguyªn tù nhiªn. Ngμnh L©m NghiÖp hiÖn nay ®ang ph¸t triÓn thªm L©m nghiÖp x· héi hay céng ®ång trong ®ã céng ®ång ng−êi d©n vïng cao lμ c¸c trî thñ ®¾c lùc cña chÝnh s¸ch n«ng l©m nghiÖp cña nhiÒu quèc gia ë ¸ Ch©u trong ®ã cã ViÖt Nam. Cho ®Õn nay, nhiÒu chÝnh s¸ch cña nhμ n−íc ViÖt Nam trong ®ã cã c¸c ch−¬ng tr×nh 661, ®Þnh canh ®Þnh c−, giao ®Êt kho¸n rõng, vμ s¾c luËt 327 ®· hæ trî hμng v¹n ha trång rõng ®−îc tiÕn hμnh do sù hîp t¸c cña d©n c− vμ c¸c c¬ quan n«ng l©m nghiÖp nhμ n−íc. Nh»m hç trî cho chÝnh s¸ch ph¸t triÓn n«ng th«n, còng nh− ®Ó ®¸p øng c¸c yªu cÇu thùc tiÔn cña s¶n xuÊt, m«n häc N«ng L©m KÕt Hîp ®−îc Ch−¬ng tr×nh Hç trî L©m nghiÖp X· héi (SFSP), dù ¸n m¹ng l−íi ®μo t¹o n«ng l©m kÕt hîp (SEANAFE) cïng n¨m tr−êng ®¹i häc trong n−íc gåm §¹i Häc N«ng L©m Thñ §øc, §¹i Häc N«ng L©m Th¸i Nguyªn, §¹i Häc L©m NghiÖp Xu©n Mai, §¹i Häc N«ng L©m HuÕ vμ §¹i Häc N«ng L©m T©y Nguyªn ®· so¹n th¶o tËp bμi gi¶ng n«ng l©m kÕt hîp nμy ®Ó phôc vô cho gi¶ng d¹y vμ häc tËp cho c¸c tr−êng tõ n¨m 2000. M«n häc nμy ®−îc ®Æt c¬ së trªn sù phèi hîp hμi hßa cña c¸c chuyªn m«n chÝnh cña nhμ tr−êng nh− n«ng, l©m vμ sóc häc ®Ó t¹o ra mét ngμnh häc ph¸t triÓn v÷ng bÒn vμ mang tÝnh b¶o vÖ sinh th¸i ë vïng ®åi nói cao. Ngoμi ra, m«n häc còng ®· dùa vμo c¸c nghiªn cøu khoa häc trªn kh¾p thÕ giíi vÒ l·nh vùc sö dông ®Êt v÷ng bÒn tõ h¬n 30 n¨m trë l¹i ®©y. PhÇn bμi gi¶ng cña m«n nμy ®−îc x©y dùng nh»m giíi thiÖu mét c¸ch kh¸i qu¸t vÒ c¬ së vμ kü thuËt N«ng L©m kÕt hîp. Nã ®−îc chia ra lμm 5 phÇn: PhÇn 1 giíi thiÖu h×nh ¶nh thùc sù cña vïng ®åi nói cao hiÖn nay víi sù tËp trung vμo hiÖn t−îng du canh ph¸ rõng lμm rÉy vμ sù suy tho¸i tμi nguyªn thiªn nhiªn ë n−íc ta. PhÇn hai th¶o luËn vÒ c¸c kh¸i niÖm c¬ b¶n cña n«ng l©m kÕt hîp. Ch−¬ng thø ba giíi thiÖu c¸c hÖ thèng n«ng l©m kÕt hîp chÝnh ë ViÖt Nam gåm c¸c hÖ thèng truyÒn thèng vμ c¶i tiÕn. PhÇn thø t− giíi thiÖu tæng qu¸t c¸c kü thuËt n«ng l©m kÕt hîp ¸p dông cho c¸c trang tr¹i nhá gåm trång trät vμ ch¨n nu«i. Vμ PhÇn thø n¨m tæng kÕt c¸c c¸ch tiÕp cËn ®Ó thiÕt kÕ, x©y dùng vμ ph¸t triÓn c¸c hÖ thèng N«ng L©m kÕt hîp nh»m ®−a kü thuËt nμy vμo thuc tÕ n«ng th«n. ¦íc väng cña c¸c t¸c gi¶ lμ phÇn bμi gi¶ng nμy kh«ng dõng ë mét chç mμ cßn ph¶i ®−îc bæ sung liªn tôc ®Ó lμm tμi liÖu h−íng dÉn cho sinh viªn triÓn khai c¸c c«ng t¸c ph¸t triÓn n«ng th«n cña m×nh trong t−¬ng lai. T¸c gi¶ hoμn toμn tin t−ëng vμo sù quan t©m vμ nhiÖt t©m cña ng−êi ®äc vμ sinh viªn trong viÖc c¶i tiÕn kh«ng ngõng néi dung cña bμi gi¶ng nμy. Nhãm gi¶ng viªn so¹n th¶o m«n häc n«ng l©m kÕt hîp Th¸ng 4 n¨m 2002 iii Danh s¸ch c¸c b¶ng Trang B¶ng 1: C¸c biÖn ph¸p ph©n lo¹i c¸c hÖ thèng vμ kü thuËt n«ng l©m kÕt 31 hîp ë ph¹m vi thÕ giíi (Nair, 1989) B¶ng 2: Møc ®é xãi mßn cña c¸c ph−¬ng thøc sö dông ®Êt kh¸c nhau 35 (dùa theo Ohigbo vμ Lal, 1977) B¶ng 3: ThÝ dô vÒ b¶ng kiÓm kª n«ng hé 94 B¶ng 4: ThÝ dô vÒ b¶ng thu chi cña n«ng hé 95 B¶ng 5: Mét sè loμi c©y thuèc cã thÓ dïng chöa bÖnh th«ng th−êng cho 104 gia sóc B¶ng 6 : BiÓu sμng läc tiªu chÝ cho sù bÒn v÷ng cña c¸c kü thuËt n«ng l©m 124 kÕt hîp Danh s¸ch c¸c h×nh H×nh 1: Rõng bÞ tæn th−¬ng 9 H×nh 2: Giao thoa gi÷a ®Êt n«ng nghiÖp vμ l©m nghiÖp 10 H×nh 3: M©u thuÉn gi÷a trång trät vμ l©m nghiÖp trong ®iÒu kiÖn ¸p lùc d©n sè gia t¨ng dÉn ®Õn sù ph¸t triÓn kü thuËt n«ng l©m kÕt hîp ®a d¹ng 12 ë vïng cao (theo Kuo, 1977) H×nh 4: C¸c lîi Ých, tiÒm n¨ng vμ mét sè giíi h¹n cña c¸c hÖ thèng n«ng l©m 20 kÕt hîp H×nh 5: Gi¶n ®å 3 vßng trßn c©y l©u n¨m, hoa mμu vμ vËt nu«i trong hÖ thèng 26 n«ng l©m kÕt hîp H×nh 6: S¬ ®å ph©n lo¹i theo cÊu t¹o c¸c thμnh phÇn 30 H×nh 7: M« t¶ chu tr×nh hoμn tr¶ chÊt dinh d−ìng vμ kh¶ n¨ng kiÓm so¸t chèng xãi mßn trong mét hÖ thèng trång xen theo b¨ng (cña Kang vμ Wilson, 36 1987) H×nh 8: Líp th¶m vËt rông d−íi t¸n rõng trång c©y tai t−îng H×nh 9: Giíi thiÖu c¸c tiÕn tr×nh mμ c©y l©u n¨m cã thÓ c¶i thiÖn ®−îc ®iÒu iv 36 37 kiÖn ®Êt (Young, 1989) H×nh 10: M« h×nh SALT canh t¸c s¶n xuÊt hoa mμu l−¬ngthùc vμ t¹o thu nhËp 38 trªn ®Êt dèc H×nh 11: §Æc ®iÓm ®a d¹ng vμ phßng hé cña rõng tù nhiªn t¹i §«ng Nam Bé, 40 ViÖt Nam H×nh 12: C©y khÕ cho qu¶ 43 H×nh 13 : Mét loμi thùc vËt lμm c©y thuèc mäc tù nhiªn t¹i rõng C«n §¶o 43 H×nh 14 : Bá ho¸ ®Ó c¶i t¹o phôc håi ®Êt 46 H×nh 15 : S¬ ®å theo thêi gian cña kü thuËt bá ho¸ c¶i tiÕn cña ng−êi d©n 47 téc Naalad, Philipin H×nh 16 : HÖ thèng rõng – ruéng bËc thang 48 H×nh 17 : HÖ thèng v−ên rõng ë ViÖt Nam 49 H×nh 18 : HÖ thèng v−ên c©y c«ng nghiÖp chÌ, cμ phª xen c©y ¨n qu¶ vμ 50 c©y rõng H×nh 19 : HÖ thèng v−ên c©y ¨n qu¶ 52 H×nh 20 : HÖ thèng v−ên – ao – chuång (VAC) 53 H×nh 21 : HÖ thèng rõng – v−ên – ao – chuång (RVAC) t¹i ViÖt Nam 54 H×nh 22 : HÖ thèng canh t¸c theo ®−êng ®ång møc trªn ®Êt dèc 56 H×nh 23 : Trång xen theo b¨ng 57 H×nh 24 : HÖ thèng canh t¸c xen theo b¨ng – SALT 1 58 H×nh 25 : Khung ch÷ A ®Ó ®o ®−êng ®ång møc 58 H×nh 26 : Kü thuËt SALT 2 62 H×nh 27 : Kü thuËt SALT 3 63 H×nh 28 : S¬ ®å trång c©y lμm hμng rμo ph©n ranh giíi 65 H×nh 29: KÕt cÊu ®ai ch¾n giã kÝn 65 H×nh 30: Sù bè trÝ liªn kÕt c¸c ®ai ch¾n giã 66 H×nh 31: HÖ thèng NLKH Taungya h×nh vßng trßn ë Nigeria 68 H×nh 32: HÖ thèng NLKH Taungya kiÓu hμnh lang ë Zaiir 69 H×nh 33: HÖ thèng rõng-®ång cá phèi hîp 70 H×nh 34: S¬ ®å canh t¸c l©m ng− phèi hîp 71 H×nh 35: C©y che phñ ®Êt 79 H×nh 36 : Qu¸ tr×nh xãi mßn vμ l¾ng ®äng 76 H×nh 37 : Canh t¸c theo ®−êng ®ång møc 78 v H×nh 38 : Canh t¸c bËc thang 79 H×nh 39 : C©y che phñ ®Êt 80 H×nh 40 : Lu©n canh hoa mμu 81 H×nh 41 : Trång cá theo b¨ng ®ång møc 82 H×nh 42 : Hμng rμo c©y xanh ®ång møc 83 H×nh 43 : §ai ®æi h−íng n−íc ch¶y 84 H×nh 44 : Rμo c¶n c¬ giíi 85 H×nh 45 : Bë t−êng ®¸ 86 H×nh 46 : C¸c hè bÈy ®Êt 86 H×nh 47 : Ao tÝch chøa n−íc 87 H×nh 48 ; Canh t¸c rÈy kh«ng ®èt 88 H×nh 49 : §èt chÆn löa 97 H×nh 50 : C¸c kiÓu liÕp trong v−ên −¬m trang tr¹i NLKH 98 H×nh 51 : Dμn che vμ vËt liÖu lμm dμn che 100 H×nh 52 : Ðp gia sóc ¨n ®Ó vç bÐo 103 H×nh 53 : Khu vùc trång c©y vμ cá lμm thøc ¨n gia sóc 105 H×nh 54: S¬ ®å qu¸ tr×nh m« t¶, chÈn ®o¸n vμ thiÕt kÕ 110 H×nh 55 : Sö dông " Khung t− duy cho thiÕt kÕ kü thuËt n«ng l©m kÕt hîp 118 H×nh 56: C¸c giai ®o¹n trong tiÕn tr×nh nghiªn cøu n«ng l©m kÕt hîp 119 vi Môc lôc Trang Lêi giíi thiÖu, danh s¸ch b¶ng vμ h×nh, danh tõ viÕt t¾t Khung ch−¬ng tr×nh m«n häc n«ng l©m kÕt hîp 1 Ch−¬ng I: Më ®Çu 6 Bμi 1: C¸c vÊn ®Ò th¸ch thøc trong qu¶n lý bÒn v÷ng tμi nguyªn thiªn nhiªn 7 Bμi 2: TriÓn väng ph¸t triÓn n«ng l©m kÕt hîp nh− lμ mét ph−¬ng thøc qu¶n lý sö dông ®Êt bÒn v÷ng Ch−¬ng II: Nguyªn lý vÒ n«ng l©m kÕt hîp 13 22 Bμi 3: Kh¸i niÖm vμ ®Æc ®iÓm cña hÖ thèng n«ng l©m kÕt hîp 23 Bμi 4: Ph©n lo¹i c¸c hÖ thèng n«ng l©m kÕt hîp 27 Bμi 5: Vai trß cña thμnh phÇn c©y l©u n¨m trong c¸c hÖ thèng n«ng l©m kÕt hîp 32 Bμi 6: Rõng trong c¸c hÖ thèng n«ng l©m kÕt hîp 39 Ch−¬ng III: M« t¶ vμ ph©n tÝch c¸c hÖ thèng n«ng l©m kÕt hîp 44 Bμi 7: C¸c hÖ thèng n«ng l©m kÕt hîp truyÒn thèng 45 Bμi 8: C¸c hÖ thèng n«ng l©m kÕt hîp c¶i tiÕn 57 Ch−¬ng IV: Kü thuËt n«ng l©m kÕt hîp 73 Bμi 9: Giíi thiÖu c¸c kü thuËt b¶o tån ®Êt vμ n−íc 74 Bμi 10: C¸c kü thuËt ¸p dông trong trang tr¹i nhá n«ng l©m kÕt hîp 90 Ch−¬ng V: ¸p dông vμ ph¸t triÓn kü thuËt n«ng l©m kÕt hîp 106 Bμi 11: Giíi thiÖu chung vÒ qu¸ tr×nh ¸p dông vμ ph¸t triÓn kü thuËt n«ng l©m kÕt hîp cã sù tham gia 108 Bμi 12: M« t¶ ®iÓm, chÈn ®o¸n vμ thiÕt kÕ kü thuËt n«ng l©m kÕt hîp cã sù tham gia 115 Bμi 13: Thùc hiÖn c¸c ho¹t ®éng nghiªn cøu vμ ph¸t triÓn n«ng l©m kÕt hîp 119 Tμi liÖu tham kh¶o 125 vii Khung ch−¬ng tr×nh m«n häc N«ng L©m kÕt hîp Tæng sè tiÕt lý thuyÕt: 45 Ch−¬ng Bμi Môc tiªu Néi dung Ph−¬ng ph¸p VËt liÖu Ch−¬ng1. Më ®Çu Bμi 1: C¸c vÊn ®Ò th¸ch thøc trong qu¶n lý bÒn v÷ng tμi nguyªn thiªn nhiªn • X¸c ®Þnh c¸c vÊn ®Ò mang tÝnh th¸ch thøc cho qu¶n lý sö dông ®Êt bÒn v÷ng ë n«ng th«n miÒn nói theo c¸c tiªu chÝ c¬ b¶n nh− tÝnh bÒn v÷ng, hiÖu qu¶ vμ c«ng b»ng • X¸c ®Þnh c¸c nguyªn nh©n mang tÝnh b¶n chÊt cña c¸c khã kh¨n • NhËn ra c¸c nhu cÇu thay ®æi sö dông vμ qu¶n lý ®Êt ®ai theo c¸ch tiÕp cËn tæng hîp vμ cã sù tham gia • §Æc ®iÓm cña khu vùc n«ng th«n miÒn nói • C¸c thay ®æi mang tÝnh thö th¸ch cho qu¶n lý sö dông bÒn v÷ng ®Êt miÒn nói • Nhu cÇu vμ th¸ch thøc ®èi víi ph¶t triÓn bÒn v÷ng n«ng th«n miÒn nói - ThuyÕt tr×nh - Th¶o luËn nhãm - Ph©n tÝch x−¬ng c¸ - 5 nguyªn nh©n - • Ph©n tÝch ®−îc c¸c thay ®æi vÒ chÝnh s¸ch ph¸t triÓn, c¸c nh©n tè chi phèi sù ph¸t triÓn cña n«ng l©m kÕt hîp trªn thÕ giíi vμ ë ViÖt Nam • X¸c ®Þnh c¸c lîi Ých cã thÓ cña n«ng l©m kÕt hîp trong ph¸t triÓn ®êi sèng céng ®ång vμ b¶o vÖ tμi nguyªn m«i tr−êng • X¸c ®Þnh vμ ph©n tÝch c¸c tiÒm n¨ng, c¬ héi vμ h¹n chÕ trong viÖc ph¸t triÓn n«ng l©m kÕt hîp ë n−íc ta • L−îc sö h×nh thμnh vμ ph¸t triÓn n«ng l©m kÕt hîp - LÞch sö ph¸t triÓn n«ng l©m kÕt hîp trªn thÕ giíi - LÞch sö ph¸t triÓn n«ng l©m kÕt hîp ë ViÖt nam • Lîi Ých cña c¸c hÖ thèng n«ng l©m kÕt hîp vμ thö th¸ch cña chóng - C¸c lîi Ých cña n«ng l©m kÕt hîp - TiÒm n¨ng vμ triÓn väng ph¸t triÓn n«ng l©m kÕt hîp ë ViÖt Nam • Mét sè h¹n chÕ trong nghiªn cøu vμ ph¸t triÓn n«ng l©m kÕt hîp ë ViÖt Nam - Gi¶ng bμi cã minh häa - Th¶o luËn nhãm - Ph©n tÝch 5 nguyªn nh©n - Ph©n tÝch nghiªn cøu tr−êng hîp - Bμi 2: TriÓn väng ph¸t triÓn n«ng l©m kÕt hîp nh− lμ mét ph−¬ng thøc qu¶n lý sö dông ®Êt bÒn v÷ng 1 Thêi gian GiÊy A0 Bót viÕt GiÊy mμu B¶ng §Ìn chiÕu Slide 3 tiÕt GiÊy A0 Bót viÕt GiÊy mμu §Ìn chiÕu Tμi liÖu ph¸t tay - Slide 2 tiÕt Ch−¬ng Bμi Ch−¬ng 2. Nguyªn lý vÒ n«ng l©m kÕt hîp Bμi 3: Kh¸i niÖm vμ c¸c ®Æc ®iÓm cña n«ng l©m kÕt hîp Bμi 4: C¬ së ph©n lo¹i c¸c hÖ thèng n«ng l©m kÕt hîp Bμi 5: Vai trß cña c©y l©u n¨m trong n«ng l©m kÕt hîp Bμi 6: Vai trß cña rõng trong NLKH Môc tiªu Néi dung Ph−¬ng ph¸p VËt liÖu • Tr×nh bμy kh¸i niÖm vÒ n«ng l©m kÕt hîp • Vai trß cña n«ng l©m kÕt hîp • §Þnh nghÜa vÒ n«ng l©m kÕt hîp • TÇm quan träng cña n«ng l©m kÕt hîp - Tr×nh bμy - §Æt vÊn ®Ò - Gi¶n ®å - GiÊy trong M¸y chiÕu B×a Tranh cæ ®éng 3 tiÕt • Gi¶i thÝch ®−îc c¬ së ®Ó ph©n lo¹i n«ng l©n kÕt hîp • C¸c c¬ së ®Ó ph©n lo¹i n«ng l©m kÕt hîp - Tr×nh bμy - Bμi tËp - Th¶o luËn - GiÊy trong - M¸y chiÕu, b×a, - Tranh minh ho¹ - S¸ch tham kh¶o 4 tiÕt • NhËn ®Þnh ®−îc vai trß cña c©y l©u n¨m trong hÖ thèng n«ng l©m kÕt hîp • Vai trß phßng hé • Vai trß s¶n xuÊt - Héi th¶o Video Slide Tr×nh bμy thuyÕt minh - B¨ng video Slides M¸y chiÕu C¸c kÕt qu¶ nghiªn cøu 5 tiÕt • X¸c ®Þnh ®−îc vai trß cña rõng trong hÖ thèng n«ng l©m kÕt hîp • C¸c chøc n¨ng cña rõng - S¶n xuÊt - Phßng hé - V¨n ho¸ x· héi - Héi th¶o Vvideo Slide Tr×nh bμy thuyÕt minh - B¨ng video Slides M¸y chiÕu C¸c nghiªn cøu ®iÓn h×nh 3 tiÕt 2 Thêi gian Ch−¬ng Bμi Ch−¬ng 3. M« t¶ vμ ph©n tÝch c¸c hÖ thèng n«ng l©m kÕt hîp Bμi 7: C¸c hÖ thèng n«ng l©m kÕt hîp truyÒn thèng Môc tiªu Néi dung Ph−¬ng ph¸p VËt liÖu • M« t¶ mét sè hÖ thèng n«ng l©m kÕt hîp b¶n ®Þa/ truyÒn thèng • Ph©n tÝch c¸c lîi Ých/−u ®iÓm vμ h¹n chÕ cña tõng hÖ thèng • Kh¸i niÖm • C¸c hÖ thèng n«ng l©m kÕt hîp truyÒn thèng (b¶n ®Þa): - HÖ thèng bá hãa/h−u canh c¶i tiÕn - C¸c hÖ thèng n«ng l©m kÕt hîp ®a tÇng truyÒn thèng - HÖ thèng rõng-ruéng bËc thang - C¸c hÖ thèng v−ên nhμ: + V−ên rõng. + V−ên c©y c«ng nghiÖp + V−ên c©y ¨n qu¶ + VAC + RVAC + Rõng/ hoa mμu/ ruéng • HÖ thèng canh t¸c xen theo b¨ng (SALT 1) • Trång c©y ph©n ranh giíi • HÖ thèng ®ai phßng hé ch¾n giã • HÖ thèng Taungya • C¸c hÖ thèng rõng vμ ®ång cá phèi hîp • HÖ thèng n«ng sóc ®¬n gi¶n (SALT 2) - Tr×nh bμy - Th¶o luËn nhãm, - Tr×nh bμy cã minh häa - Ph©n tÝch hai m¶ng - Bμi gi¶ng GV - Tμi liÖu ph¸t tay - H×nh Slide - Poster - B×a mμu - GiÊy Ao 4 tiÕt - Xem Video, ph¶n håi - Tr×nh bμy - Ph©n tÝch hai m¶ng - Th¶o luËn nhãm - Tr×nh bμy cã minh häa - Video, - Bμi giao nhiÖm vô - Tμi liÖu ph¸t tay - OHP - H×nh Slide - Poster 4 tiÕt (b¶n ®Þa) Bμi 8: C¸c hÖ thèng n«ng l©m kÕt hîp c¶I tiÕn ë ViÖt Nam • M« t¶ mét sè hÖ thèng n«ng l©m kÕt hîp c¶I tiÕn ë ViÖt Nam • Ph©n tÝch c¸c lîi Ých/ −u ®iÓm vμ h¹n chÕ cña tõng hÖ thèng • HÖ thèng canh t¸c n«ng l©m bÒn v÷ng (SALT 3) • HÖ thèng s¶n xuÊt n«ng nghiÖp víi c©y ¨n qu¶ quy m« nhá (SALT 4) • HÖ thèng l©m ng− kÕt hîp 3 Thêi gian Ch−¬ng Bμi Môc tiªu Néi dung Ch−¬ng 4. Bμi 9: • Gi¶i thÝch ®−îc sù cÇn thiÕt cña viÖc b¶o tån • Sù cÇn thiÕt cña viÖc b¶o tån Kü thuËt Kü thuËt n«ng L©m b¶o tån kÕt hîp ®Êt vμ n−íc ®Êt vμ n−íc. • Ph©n biÖt ®−îc c¸c nguyªn t¾c chÝnh cña viÖc phßng chèng xãi mßn ®Êt vμ cña kü thuËt b¶o tån ®Êt vμ n−íc. • Ph©n biÖt, lùa chän ®−îc c¸c kü thuËt b¶o tån ®Êt vμ n−íc cã kh¶ n¨ng ¸p dông trong trang tr¹i n«ng l©m kÕt hîp. • Gi¶i thÝch ®−îc c¸c b−íc vμ ¸p dông kü thuËt ®Êt vμ n−íc. • Mét sè nguyªn t¾c chÝnh cña viÖc phßng chèng xãi mßn ®Êt. Ph−¬ng ph¸p - ThuyÕt Gi¶ng - tån ®Êt vμ n−íc. • Mét sè kü thuËt b¶o tån ®Êt vμ n−íc cã thÓ ¸p dông trong trang Hái miÖng 3 tiÕt - GiÊy Ao, hå d¸n - B×a mμu - OHP Slides - KÐo, giÊy - Th¶o luËn tr¹i n«ng l©m kÕt hîp. n«ng l©m kÕt hîp trªn ®Êt dèc cho trang tr¹i cã minh ho¹ • Mét sè nguyªn t¾c chÝnh ®Ó b¶o - Tμi liÖu thßi gian ph¸t tay tr×nh - VËt liÖu nhãm bãng kÝnh - Video Kü thuËt n«ng l©m kÕt hîp trªn ®Êt dèc. Bμi 10: C¸c kü thuËt cã • Tr×nh bμy ®−îc kh¸i niÖm trang tr¹i trong n«ng l©m kÕt hîp • Gi¶i thÝch ®−îc c¸c c«ng viÖc vμ kü thuËt tiÒm qu¶n lý trang tr¹i ®Ó ¸p dông vμo c¸c ®iÒu n¨ng ¸p kiÖn cô thÓ • Ph©n biÖt, lùa chän ®Ó ¸p dông nh÷ng kü dông trong thuËt trång trät vμ ch¨n nu«i thÝch hîp cho trang tr¹i trang tr¹i n«ng l©m kÕt hîp nhá n«ng l©m kÕt • Kh¸i niÖm vÒ trang tr¹i n«ng - l©m kÕt hîp Gi¶ng cã minh ho¹. • Qu¶n lý trang tr¹i n«ng l©m kÕt hîp • Kü thuËt g©y trång mét sè loμi n·o • Kü thuËt ch¨n nu«i trong trang tr¹i n«ng l©m kÕt hîp nhá hîp Hái miÖng - ph¸t tay - GiÊy Ao, B¨ng dÝnh, hå d¸n - c©y trong trang tr¹i n«ng l©m kÕt hîp nhá §éng - Tμi liÖu Th¶o luËn nhãm - B×a mμu - M¸y ®Ìn chiÕu, Slides - GiÊy bãng kÝnh nhá - Video 4 4 tiÕt Ch−¬ng Bμi Ch−¬ng 5. Bμi 11: ¸p dông vμ ph¸t triÓn kü thuËt n«ng l©m kÕt hîp Giíi thiÖu chung vÒ ph¸t triÓn n«ng l©m kÕt hîp cã sù tham gia Bμi 12: M« t¶ ®iÓm, chÈn ®o¸n vμ thiÕt kÕ (C&D,D) Bμi 13: Thùc hiÖn vμ ph¸t triÓn c¸c ho¹t ®éng nghiªn cøu n«ng l©m kÕt hîp cã sù tham gia Môc tiªu Néi dung Ph−¬ng ph¸p VËt liÖu • Gi¶i thÝch ®−îc tÝnh cÊp thiÕt cña ¸p dông ph¸t triÓn kü thuËt n«ng l©m kÕt hîp cã sù tham gia • Ph©n tÝch ®−îc c¸c yÕu tè bªn ngoμi, bªn trong ¶nh h−ëng ®Õn ph¸t triÓn kü thuËt cã sù tham gia • TÝnh cÊp thiÕt cña ph¸t triÓn kü thuËt n«ng l©m kÕt hîp cã sù tham gia. • Qu¸ tr×nh ¸p dông vμ ph¸t triÓn kü thuËt n«ng l©m kÕt hîp cã sù tham gia - ThuyÕt tr×nh - Gi¶ng cã minh ho¹ - Tμi liÖu ph¸t tay - GiÊy Ao, bót, b¶ng - OHP - GiÊy bãng kÝnh - B¨ng dÝnh, dao kÐo 1 tiÕt • ¸p dông ®−îc ph−¬ng ph¸p C&D, D trong ph¸t triÓn kü thuËt n«ng l©m kÕt hîp t¹i mét ®Þa ®iÓm cô thÓ. • Lùa chän vμ ¸p dông c¸c c«ng cô trong m« t¶ ®iÓm chÈn ®o¸n vμ thiÕt kÕ. • Ph−¬ng ph¸p m« t¶ ®iÓm, chÈn ®o¸n vμ thiÕt kÕ (C&D,D) cña Trung t©m quèc tÕ nghiªn cøu n«ng l©m kÕt hîp,1998 • C¸c c«ng cô khi m« t¶ ®iÓm, chÈn ®o¸n vμ thiÕt kÕ trong lËp kÕ ho¹ch nghiªn cøu, ¸p dông vμ ph¸t triÓn n«ng l©m kÕt hîp - Gi¶ng cã minh ho¹ - Hái miÖng - Th¶o luËn nhãm 4 tiÕt • Ph©n biÖt, lùa chän kiÕn thøc b¶n ®Þa cho nghiªn cøu vμ ph¸t triÓn n«ng l©m kÕt hîp • Gi¶i thÝch ®−îc sù ph¸t triÓn kü thuËt kü thuËt n«ng l©m kÕt hîp cã sù tham gia • Gi¶i thÝch ®−îc qu¸ tr×nh tæ chøc gi¸m s¸t vμ ®¸nh gi¸ kü thuËt n«ng l©m kÕt hîp cã sù tham gia Ph©n biÖt, lùa chän c¸c tiªu chÝ trong gi¸m s¸t vμ ®¸nh gi¸ kü thuËt n«ng l©m kÕt hîp cã sù tham gia • Ph¸t triÓn kü thuËt n«ng l©m kÕt hîp cã sù tham gia • Tæ chøc gi¸m s¸t vμ ®¸nh gi¸ ho¹t ®éng ph¸t triÓn n«ng l©m kÕt hîp cã sù tham gia • C¸c tiªu chÝ vμ chØ b¸o trong gi¸m s¸t vμ ®¸nh gi¸ ho¹t ®éng ph¸t triÓn kü thËt n«ng l©m kÕt hîp - Thùc hμnh - §ãng vai (role play) - BμI tËp t×nh huèng. - tμi liÖu ph¸t tay - GiÊy Ao bót, b¶ng - OPH - Slide - GiÊy bãng kÝnh - B¨ng dÝnh, dao, kÐo - Tμi liÖu ph¸t tay - GiÊy Ao, bót,b¶ng - OHP, slidÐ - B¨ng dÝnh, dao, kÐo 5 Thêi gian 5 tiÕt Ch−¬ng I Më ®Çu Môc ®Ých • X¸c ®Þnh vμ ph©n tÝch c¸c vÊn ®Ò th¸ch thøc vμ c¸c nhu cÇu c¶i tiÕn trong sö dông vμ qu¶n lý ®Êt ®ai miÒn nói • NhËn thÊy ®−îc triÓn väng cña ph¸t triÓn n«ng l©m kÕt hîp cho qu¶n lý sö dông bÒn v÷ng ®Êt ®ai n«ng th«n vμ miÒn nói Môc tiªu: Sau khi häc xong ch−¬ng nμy, sinh viªn cã kh¶ n¨ng • Nªu vμ ph©n tÝch ®−îc c¸c ®Æc tr−ng cña hÖ sinh th¸i nh©n v¨n miÒn nói vμ c¸c vÊn ®Ò khã kh¨n trong ph¸t triÓn n«ng th«n miÒn nói hiÖn nay • Ph©n tÝch c¸c nh©n tè quyÕt ®Þnh sù ph¸t triÓn cña n«ng l©m kÕt hîp trªn thÕ giíi vμ ë ViÖt Nam • X¸c ®Þnh c¸c lîi Ých, tiÒm n¨ng, vμ c¸c tån t¹i cÇn kh¾c phôc cña ph¸t triÓn n«ng l©m kÕt hîp ë n−íc ta. 6 Bμi 1. C¸c vÊn ®Ò th¸ch thøc trong qu¶n lý bÒn v÷ng tμi nguyªn thiªn nhiªn Môc tiªu: sau khi häc xong bμi nμy, sinh viªn cã kh¶ n¨ng: • X¸c ®Þnh c¸c vÊn ®Ò mang tÝnh th¸ch thøc cho qu¶n lý sö dông ®Êt bÒn v÷ng ë n«ng th«n miÒn nói theo c¸c tiªu chÝ c¬ b¶n: tÝnh bÒn v÷ng, tÝnh hiÖu qu¶ vμ tÝnh c«ng b»ng • X¸c ®Þnh c¸c nguyªn nh©n mang tÝnh b¶n chÊt cña c¸c khã kh¨n • NhËn ra c¸c nhu cÇu thay ®æi sö dông vμ qu¶n lý ®Êt ®ai theo tiÕp cËn tæng hîp vμ cã sù tham gia 1 C¸c vÊn ®Ò trong ph¸t triÓn n«ng th«n miÒn nói ë c¸c quèc gia §«ng Nam ¸, khu vùc ®Êt n«ng th«n vμ miÒn nói chiÕm phÇn lín diÖn tÝch l·nh thæ vμ lμ n¬i sinh sèng cña mét bé phËn lín d©n c− cña quèc gia. ë ViÖt Nam, ®Êt ®åi nói chiÕm kho¶ng 2/3 diÖn tÝch vμ lμ vïng sinh sèng cña h¬n 1/3 d©n sè c¶ n−íc (Jamieson vμ céng sù, 1998; Chu H÷u Quý, 1995; Rambo, 1995). 1.1 TÝnh chÊt mong manh vμ dÔ bÞ tæn th−¬ng cña ®Êt vμ rõng nhiÖt ®íi Rõng vμ ®Êt lμ hai nguån tμi nguyªn nh¹y c¶m cña vïng nhiÖt ®íi Èm. Khi kh«ng bÞ t¸c ®éng, c¸c hÖ sinh th¸i rõng nhiÖt ®íi vèn æn ®Þnh nhê vμo sù ®a d¹ng cao ®é cña c¸c loμi c©y vμ con, ®−îc g¾n kÕt víi nhau th«ng qua c¸c chu tr×nh dinh d−ìng gÇn nh− khÐp kÝn (Warner, 1991). Theo Richard (1977) (trÝch dÉn bëi Warner, 1991), sù æn ®Þnh cña hÖ sinh th¸i vïng nhiÖt ®íi chÝnh lμ sù thÓ hiÖn kh¶ n¨ng chèng ®ì c¸c biÕn ®æi thÊt th−êng cña khÝ hËu vμ c¸c yÕu tè kh¸c cña m«i tr−êng tù nhiªn. Trong ®ã, c¸c loμi thùc vËt th©n gç ®ãng vai trß chñ ®¹o trong viÖc quyÕt ®Þnh cÊu tróc, chøc n¨ng vμ tÝnh bÒn v÷ng cña hÖ sinh th¸i rõng. Tuy nhiªn sù æn ®Þnh nμy chØ cã thÓ tån t¹i trong khu«n khæ qu¸ tr×nh diÔn thÕ tù nhiªn. D−íi t¸c ®éng cña con ng−êi, rõng vμ ®Êt nhiÖt ®íi trë nªn rÊt dÔ bÞ suy tho¸i. ChÝnh c¸c nh©n tè ®a d¹ng, phøc t¹p vμ chu tr×nh dinh d−ìng khÐp kÝn vèn cã kh¶ n¨ng duy tr× hÖ sinh th¸i rõng nhiÖt ®íi trong bèi c¶nh kh«ng bÞ t¸c ®éng ®· t¹o nªn c¸c ®Æc tÝnh dÔ bÞ tan vì khi tiÕp xóc víi con ng−êi (Warner, 1991). ë rõng m−a nhiÖt ®íi, do tÝnh chÊt chuyªn biÖt cao ®é cña tõng loμi thùc vËt ®· dÉn ®Õn kh¶ n¨ng phôc håi thÊp khi cã t¸c ®éng trªn qui m« lín cña con ng−êi (Goudic, 1984 - trÝch dÉn bëi Warner, 1991). Do phÇn lín chÊt dinh d−ìng trong hÖ sinh th¸i ®−îc dù tr÷ trong sinh khèi, nªn mét khi rõng bÞ chÆt ph¸ ®i th× xÈy ra hiÖn t−îng thiÕu chÊt dinh d−ìng ®Ó duy tr× t¨ng tr−ëng míi cña c¸c loμi c©y. Thªm vμo ®ã do l−îng m−a lín, trong ®iÒu kiÖn kh«ng cã c©y che phñ, c¸c qu¸ tr×nh röa tr«i vμ xãi mßn diÔn ra m¹nh mÏ lμm ®Êt ®ai bÞ tho¸i hãa nhanh chãng. Nh− vËy sù bÒn v÷ng cña ®Êt rõng nhiÖt ®íi hoμn toμn phô thuéc vμo líp che phñ thùc vËt cã cÊu tróc phøc t¹p, ®a d¹ng mμ trong ®ã c¸c loμi c©y th©n gç ®ãng vai trß chñ ®¹o. HiÖn t−îng thiÕu chÊt dinh d−ìng trong ®Êt còng nh− vai trß quyÕt ®Þnh cña th¶m thùc vËt rõng ®Õn sù bÒn v÷ng vÒ søc s¶n xuÊt cña ®Êt cho thÊy vÒ c¬ b¶n th× ®Êt nhiÖt ®íi kh«ng phï hîp víi c¸c ph−¬ng thøc s¶n xuÊt n«ng nghiÖp ®éc canh 7 1.2 TÝnh ®a d¹ng vÒ sinh th¸i - nh©n v¨n cña khu vùc n«ng th«n vμ miÒn nói • §a d¹ng vÒ ®Þa h×nh-®Êt ®ai-tiÓu khÝ hËu: Sù biÕn ®æi m¹nh vÒ ®Þa h×nh dÉn ®Õn biÕn ®éng lín vÒ ®Êt ®ai vμ tiÓu khÝ hËu c¶ trªn nh÷ng ph¹m vi nhá. • §a d¹ng sinh häc: HÖ ®éng thùc vËt phong phó vμ ®a d¹ng. Thùc vËt bao gåm rÊt nhiÒu loμi vμ d¹ng sèng kh¸c nhau. • §a d¹ng vÒ d©n téc vμ v¨n hãa: MiÒn nói ViÖt Nam lμ ®Þa bμn sinh sèng cña h¬n 1/3 d©n sè c¶ n−íc thuéc 54 d©n téc kh¸c nhau. Mçi d©n téc cã c¸c ®Æc ®iÓm v¨n ho¸ ®Æc thï (Jamieson vμ céng sù, 1998). • §a d¹ng vÒ c¸c hÖ thèng canh t¸c truyÒn thèng: Sù ®a d¹ng vÒ ®iÒu kiÖn tù nhiªn (®iÒu kiÖn lËp ®Þa vμ sinh c¶nh) vμ x· héi ®· t¹o nªn sù ®a d¹ng vÒ hÖ thèng canh t¸c truyÒn thèng ë n«ng th«n miÒn nói. C¸c kiÕn thøc kü thuËt vμ qu¶n lý truyÒn thèng trong sö dông ®Êt vμ canh t¸c cña ng−êi d©n ë n«ng th«n miÒn nói rÊt ®a d¹ng, ®· ®−îc thö nghiÖm, chän läc vμ ph¸t triÓn qua nhiÒu thÕ kû. • N«ng th«n miÒn nói chÞu ¶nh h−ëng cña nhiÒu yÕu tè kinh tÕ x· héi rÊt phøc t¹p: Bªn c¹nh c¸c ®Æc ®iÓm phøc t¹p vÒ tù nhiªn nh− ®Þa h×nh, tiÓu khÝ hËu, ®Êt ®ai vμ sinh häc, trong nh÷ng thËp kû gÇn ®©y khu vùc n«ng th«n miÒn nói ®ang g¸nh chÞu sù t¸c ®éng cña nhiÒu nh©n tè kinh tÕ x· héi nh− d©n sè gia t¨ng, chÝnh s¸ch kh«ng cô thÓ vμ ¶nh h−ëng cña kinh tÕ thÞ tr−êng, sù x©m nhËp v¨n hãa ngo¹i lai tõ bªn ngoμi, v.v. ®· dÉn ®Õn c¸c thay ®æi phøc t¹p vÒ tμi nguyªn vμ v¨n ho¸ x· héi t¹o ra nh÷ng trë ng¹i vμ th¸ch thøc lín cho qu¶n lý/sö dông bÒn v÷ng nguån tμi nguyªn. TÝnh ®a d¹ng vÒ sinh th¸i nh©n v¨n cña khu vùc n«ng th«n miÒn nói lμ mét trong nh÷ng c¬ së ®Ó ®a d¹ng hãa c¸c hÖ thèng sö dông ®Êt, còng nh− ph¸t triÓn c¸c hÖ thèng sö dông tμi nguyªn tæng hîp. Tuy nhiªn, ®©y còng lμ th¸ch thøc lín cho c¸c nhμ qu¶n lý, nhμ lËp chÝnh s¸ch do yªu cÇu ph¶i h×nh thμnh vμ ph¸t triÓn tõng hÖ thèng qu¶n lý sö dông ®Êt, c¸c hÖ thèng canh t¸c phï hîp cho tõng ®iÒu kiÖn sinh th¸i nh©n v¨n ®Æc thï. 2 C¸c thay ®æi mang tÝnh th¸ch thøc cho ph¸t triÓn bÒn v÷ng n«ng th«n miÒn nói • Sù gia t¨ng ¸p lùc d©n sè g©y ra c¸c vÊn ®Ò bøc xóc vÒ ®Êt canh t¸c vμ an toμn l−¬ng thùc, vμ søc Ðp lªn tμi nguyªn thiªn nhiªn miÒn nói ë c¸c khu vùc n«ng th«n miÒn nói, mËt ®é d©n c− kh«ng cao nh− c¸c khu vùc ®« thÞ ë vïng ®ång b»ng nh−ng l¹i cã tèc ®é t¨ng d©n sè rÊt nhanh. Theo §ç §×nh S©m (1995), tèc ®é t¨ng d©n sè ë miÒn nói ViÖt Nam biÕn ®éng trong kho¶ng 2,5% - 3,5% trong khi tèc ®é b×nh qu©n cña c¶ n−íc ë d−íi møc nμy nhiÒu. T×nh tr¹ng nμy mét phÇn chñ yÕu do phong trμo di d©n tù do tõ c¸c khu vùc ®ång b»ng qu¸ ®«ng ®óc lªn c¸c vïng ®åi nói, ®Æc biÖt lμ c¸c tØnh khu vùc T©y Nguyªn (§ak Lak, Gia Lai, Kon Tum). D©n sè t¨ng trong ®iÒu kiÖn khan hiÕm ®Êt cã tiÒm n¨ng n«ng nghiÖp ë miÒn nói ®· dÉn ®Õn b×nh qu©n ®Êt canh t¸c ®Çu ng−êi gi¶m. Tuy miÒn nói ViÖt Nam ®−îc xem lμ khu vùc d©n c− th−a thít víi mËt ®é b×nh qu©n 75 ng−êi/km2 nh−ng b×nh qu©n diÖn tÝch ®Êt canh t¸c ®Çu ng−êi rÊt thÊp (vμo kho¶ng 1200 - 1500 m2/ng−êi) (FAO vμ IIRR, 1995), trong khi ®ã møc ®Êt canh t¸c ®Ó ®¸p øng nhu cÇu l−¬ng thùc tèi thiÓu lμ 2000m2/ng−êi. ë khu 8 vùc miÒn nói cña 11 tØnh phÝa Nam, diÖn tÝch canh t¸c b×nh qu©n ®Çu ng−êi ë d−íi 1000m2/ng−êi, cßn thÊp h¬n c¶ ë miÒn nói ë c¸c tØnh phÝa b¾c miÒn Trung nh− NghÖ An vμ Thanh Hãa (Jamieson vμ céng sù, 1998). Trong lóc ®ã kh¶ n¨ng t¨ng diÖn tÝch lóa n−íc - lμ hÖ thèng s¶n xuÊt ngò cèc cã n¨ng suÊt cao vμ æn ®Þnh nhÊt ViÖt Nam - ë khu vùc miÒn nói rÊt h¹n chÕ, chØ diÔn ra ë c¸c khu vùc ph©n t¸n nhá hÑp cã thÓ t−íi tiªu ®−îc. V× vËy cã thÓ nãi r»ng mËt ®é d©n sè ®ang tiÕn gÇn ®Õn hoÆc thËm chÝ ®· v−ît qu¸ kh¶ n¨ng chÞu ®ùng cña ®Êt ®ai ë phÇn lín khu vùc miÒn nói (Jamieson vμ céng sù, 1998). Sù gia t¨ng d©n sè ®· t¹o ra ¸p lùc lín lªn tμi nguyªn thiªn nhiªn miÒn nói lμ rõng, ®Êt vμ nguån n−íc, lμm c¸c nguån tμi nguyªn quÝ gi¸ nμy suy gi¶m nhanh chãng. • Sù suy tho¸i vÒ tμi nguyªn thiªn nhiªn vμ m«i tr−êng - Sù suy gi¶m nhanh chãng tμi nguyªn rõng: §é che phñ rõng c¶ n−íc gi¶m tõ 43% vμo n¨m 1943 xuèng 32,1% n¨m 1980, 27,2% n¨m 1990 sau ®ã t¨ng dÇn lªn 28,1% n¨m 1995 råi ®¹t ®Õn 33,2% n¨m 1999 (Theo tμi liÖu “ ChiÕn l−ît ph¸t triÓn l©m nghiÖp giai ®o¹n 2001-2010 ®−îc Bé N«ng NghiÖp vμ Ph¸t TriÓn N«ng Th«n phª duyÖt theo Q§ sè 199/Q§-BNN-PTNT ngμy 22/1/2002). C¸ch ®©y 50 n¨m, rõng tù nhiªn bao phñ phÇn lín khu vùc ®åi nói nh−ng trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y ®· gi¶m xuèng d−íi 20% ë phÇn lín khu vùc ®åi nói phÝa B¾c, thËm chÝ cã n¬i gi¶m cßn 10% nh− ë khu vùc miÒn nói vïng T©y B¾c. C¸c diÖn tÝch rõng cßn l¹i phÇn lín lμ rõng nghÌo kiÖt, tr÷ l−îng gç thÊp vμ hiÕm cã loμi c©y cã gi¸ trÞ kinh tÕ. - Sù suy tho¸i cña ®Êt ®ai lμ ®iÒu dÔ thÊy ë kh¾p miÒn nói ViÖt Nam. Do thiÕu rõng che phñ, xãi mßn ®Êt vμ röa tr«i chÊt dinh d−ìng diÔn ra m¹nh lμm gi¶m ®é mμu mì cña ®Êt. Canh t¸c n−¬ng rÉy vèn lμ ph−¬ng thøc canh t¸c truyÒn thèng cña c¸c d©n téc miÒn nói, tá ra kh¸ phï hîp trong ®iÒu kiÖn mËt ®é d©n c− H×nh 1 . Rõng bÞ tæn th−¬ng thÊp vμ tμi nguyªn rõng cßn phong phó. Trong nh÷ng thËp kû gÇn ®©y, do ¸p lùc d©n sè vμ sù suy gi¶m diÖn tÝch rõng, giai ®o¹n canh t¸c kÐo dμi h¬n vμ giai ®o¹n bá hãa bÞ rót ng¾n l¹i, dÉn ®Õn sù suy gi¶m liªn tôc cña ®é ph× ®Êt vμ cá d¹i ph¸t triÓn m¹nh. KÕt qu¶ dÉn ®Õn gi¶m n¨ng suÊt c©y trång mét c¸ch nhanh chãng. - Sù suy gi¶m vÒ ®a d¹ng sinh häc: NhiÒu loμi ®éng thùc vËt ®· bÞ biÕn mÊt hoÆc trë nªn khan hiÕm. N¹n ph¸ rõng, viÖc ph¸t triÓn trång rõng thuÇn loμi vμ n«ng nghiÖp ®éc canh ®· lμm suy gi¶m ®a d¹ng sinh häc, trong ®ã bao gåm c¶ ba cÊp ®é: ®a d¹ng di truyÒn, ®a d¹ng chñng loμi vμ ®a d¹ng vÒ hÖ sinh th¸i . • T×nh tr¹ng ®ãi nghÌo Vμo n¨m 1994, khi GDP b×nh qu©n cña c¶ n−íc lμ 270 USD th× ë miÒn nói phÝa B¾c chØ lμ 150 USD vμ ë T©y Nguyªn lμ 70 USD. RÊt nhiÒu n¬i ë miÒn nói cã thu nhËp tiÒn 9 mÆt b×nh qu©n ®Çu ng−êi d−íi 50 USD/n¨m. Hé nghÌo ®ãi chiÕm 34% ë miÒn nói phÝa B¾c vμ h¬n 60% ë T©y Nguyªn, víi thu nhËp b×nh qu©n ®Çu ng−êi d−íi 50.000®/th¸ng, rÊt thÊp so víi tØ lÖ hé nghÌo ®ãi b×nh qu©n lμ 27% cña c¶ n−íc. H¬n 56% hé gia ®×nh ë miÒn nói phÝa B¾c vμ T©y Nguyªn ë t×nh tr¹ng suy dinh d−ìng nghiªm träng, cã tiªu thô n¨ng l−îng d−íi 1500kcals/ng−êi/ngμy trong lóc ph¶i cÇn 2200-2500kcals/ng−êi/ngμy (Jamieson vμ céng sù, 1995). T×nh tr¹ng ®ãi nghÌo kh«ng chØ thÓ hiÖn ë thu nhËp thÊp mμ cßn ë kh«ng ®¶m b¶o c¸c nhu cÇu c¬ b¶n kh¸c nh− gi¸o dôc, y tÕ, th«ng tin v¨n hãa x· héi, v.v. • Sù ph¸t triÓn theo c¸c m« h×nh canh t¸c rËp khu«n, ¸p ®Æt vμ phô thuéc vμo bªn ngoμi. Tr¸i ng−îc víi ®iÒu kiÖn ®a d¹ng vÒ sinh th¸i- nh©n v¨n vμ sù phong phó vÒ kiÕn thøc canh t¸c truyÒn thèng ë miÒn nói, c¸c ch−¬ng tr×nh ph¸t triÓn miÒn nói cña chÝnh phñ th−êng thùc hiÖn theo c¸c "m« h×nh" qu¶n lý kü thuËt ®ång bé, h×nh thμnh theo c¸ch nghÜ cña ng−êi vïng ®ång b»ng. C¸c nhμ n«ng nghiÖp vμ l©m nghiÖp ®−îc ®μo t¹o chÝnh thèng th−êng cã ®Þnh kiÕn vÒ sù l¹c hËu cña c¸c ph−¬ng thøc s¶n xuÊt truyÒn thèng, hay nghÜ ®Õn viÖc t¨ng c−êng thùc hiÖn ph¸p luËt nhμ n−íc vμ ¸p ®Æt c¸c m« h×nh kü thuËt s¶n xuÊt tõ bªn ngoμi h¬n lμ h×nh thμnh c¸c vμ ph¸t triÓn c¸c hÖ thèng qu¶n lý kü thuËt thÝch øng, phèi hîp gi÷a kiÕn thøc b¶n ®Þa vμ kü thuËt míi phï hîp víi c¸c ®iÒu kiÖn cô thÓ cña n«ng d©n vμ thóc ®Èy ph¸t huy tÝnh tù chñ cña hä trong qu¶n lý tμi nguyªn (Hoμng H÷u C¶i, 1999). ChÝnh ®iÒu nμy ®· lμm gi¶m hiÖu qu¶ vμ t¸c dông cña nhiÒu c¸c ch−¬ng tr×nh ph¸t triÓn miÒn nói mÆc dï cã ®Çu t− rÊt lín. • Xu h−íng giao thoa gi÷a l©m nghiÖp, n«ng nghiÖp vμ c¸c ngμnh kh¸c trong sö dông tμi nguyªn thiªn nhiªn vμ ph¸t triÓn kinh tÕ H×nh 2. Giao thoa gi÷a ®Êt n«ng nghiÖp vμ l©m nghiÖp 10 Kh¸i niÖm ®Êt n«ng nghiÖp, ®Êt l©m nghiÖp mét c¸ch thuÇn tóy vμ t¸ch biÖt theo quan niÖm tr−íc ®©y ®a trë nªn kh«ng cßn phï hîp ë nhiÒu khu vùc d©n c− ë miÒn nói. Ph¸t triÓn sö dông ®Êt thuÇn n«ng hoÆc thuÇn l©m ®· béc lé nhiÒu h¹n chÕ lín, ch¼ng h¹n canh t¸c thuÇn n«ng trªn ®Êt dèc cho n¨ng suÊt thÊp vμ kh«ng æn dÞnh trong khi ph¸t triÓn thuÇn l©m l¹i cã khã kh¨n vÒ nhu cÇu l−¬ng thùc tr−íc m¾t. Thùc tiÔn s¶n xuÊt ®· xuÊt hiÖn c¸c ph−¬ng thøc sö dông ®Êt tæng hîp, cã sù ®an xen gi÷a n«ng nghiÖp, l©m nghiÖp vμ thñy s¶n. 3 Nhu cÇu vμ th¸ch thøc ®èi víi ph¸t triÓn bÒn v÷ng n«ng th«n miÒn nói 3.1 Ph¸t triÓn bÒn v÷ng n«ng th«n miÒn nói Ph¸t triÓn n«ng nghiÖp vμ n«ng th«n bÒn v÷ng lμ qu¶n lý vμ b¶o tån c¸c nguån tμi nguyªn thiªn nhiªn vμ ®Þnh h−íng c¸c thay ®æi kü thuËt vμ ®Þnh chÕ nh»m ®¶m b¶o tho¶ m·n c¸c nhu cÇu cña con ng−êi cña c¸c thÕ hÖ hiÖn t¹i vμ trong t−¬ng lai. §ã lμ sù ph¸t triÓn ®¶m b¶o b¶o tån ®Êt, n−íc vμ c¸c nguån gen ®éng thùc vËt, chèng xuèng cÊp vÒ m«i tr−êng, phï hîp vÒ kü thuËt, kh¶ thi vÒ kinh tÕ vμ ®−îc x· héi chÊp nhËn (FAO, 1995). Nãi mét c¸ch ®¬n gi¶n h¬n, ph¸t triÓn bÒn v÷ng chÝnh lμ viÖc sö dông tμi nguyªn ®¸p øng ®−îc c¸c nhu cÇu vÒ s¶n xuÊt cña thÕ hÖ hiÖn t¹i, trong khi vÉn b¶o tån ®−îc nguån tμi nguyªn cÇn cho nhu cÇu cña c¸c thÕ hÖ t−¬ng lai. 3.2 C¸c th¸ch thøc Bèi c¶nh thay ®æi trªn ®· cho thÊy nhu cÇu ph¸t triÓn n«ng th«n miÒn nói còng chÝnh lμ th¸ch thøc cho ph¸t triÓn bÒn v÷ng. C¸c th¸ch thøc nμy lμ: • H×nh thμnh vμ ph¸t triÓn c¸c ph−¬ng thøc qu¶n lý sö dông tμi nguyªn thiªn nhiªn (bao gåm rõng, ®Êt vμ n−íc) mét c¸ch tæng hîp trong ®ã cã sù dung hßa gi÷a c¸c lîi Ých vÒ kinh tÕ vμ b¶o tån tμi nguyªn m«i tr−êng • Qu¶n lý vμ sö dông ®Êt ®åi nói cã hiÖu qu¶ • Qu¶n lý vμ sö dông ®Êt ®¶m b¶o tÝnh c«ng b»ng ®−îc sù chÊp chÊp nhËn cña ng−êi d©n vμ c¸c nhãm ®èi t−îng cã liªn quan kh¸c. N«ng l©m kÕt hîp lμ mét ph−¬ng thøc sö dông ®Êt tæng hîp gi÷a l©m nghiÖp víi c¸c ngμnh n«ng nghiÖp (bao gåm c¶ ch¨n nu«i) vμ thñy s¶n, cã nhiÒu −u ®iÓm vμ ý nghÜa vÒ b¶o vÖ tμi nguyªn m«i tr−êng, ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi ®−îc c«ng nhËn réng r·i trªn kh¾p thÕ giíi. 11 ¸p lùc d©n sè gia t¨ng Khai hoang nhiÒu diÖn tÝch rõng h¬n ®Ó s¶n xuÊt thªm l−¬ng thùc M©u thuÉn trong qu¶n lý vμ sö dông ®Êt §Êt rõng cÇn ®−îc b¶o vÖ ®Ó t¸i t¹o l¹i rõng, chèng l¹i canh t¸c n−¬ng rÉy kh«ng bÒn v÷ng Ph¸t triÓn n«ng l©m kÕt hîp Trång xen hoa mμu vμ c©y l©u n¨m ®Ó tèi ®a hãa søc s¶n xuÊt trong ®iÒu kiÖn tμi nguyªn khan hiÕm ChiÒu h−íng s¶n xuÊt ®a d¹ng C©y l©u n¨m vμ hoa mμu ®−îc qu¶n lý tæng hîp ®Ó tèi −u hãa viÖc b¶o vÖ ®Êt vμ n−íc, trong khi vÉn tháa m·n nhu cÇu s¶n xuÊt l−¬ng thùc H×nh3. M©u thuÉn gi÷a trång trät vμ l©m nghiÖp trong ®iÒu kiÖn t¨ng ¸p lùc d©n sè ®Én ®Õn sù ph¸t triÓn kü thuËt n«ng l©m kÕt hîp ®a d¹ng ë vïng cao (Theo Kuo, 1977) 12 Bμi 2.Ph¸t triÓn n«ng l©m kÕt hîp nh− lμ mét ph−¬ng thøc qu¶n lý sö dông ®Êt bÒn v÷ng Môc tiªu: sau khi häc xong bμi nμy, sinh viªn cã kh¶ n¨ng: • Ph©n tÝch ®−îc c¸c thay ®æi vÒ chÝnh s¸ch ph¸t triÓn, c¸c nh©n tè chi phèi sù ph¸t triÓn cña n«ng l©m kÕt hîp trªn thÕ giíi vμ ë ViÖt Nam • X¸c ®Þnh c¸c lîi Ých cã thÓ cña n«ng l©m kÕt hîp trong ph¸t triÓn ®êi sèng céng ®ång vμ b¶o vÖ tμi nguyªn m«i tr−êng • X¸c ®Þnh vμ ph©n tÝch c¸c tiÒm n¨ng, c¬ héi vμ c¸c h¹n chÕ trong viÖc ph¸t triÓn n«ng l©m kÕt hîp ë n−íc ta. 1 L−îc sö h×nh thμnh vμ ph¸t triÓn n«ng l©m kÕt hîp 1.1 LÞch sö ph¸t triÓn n«ng l©m kÕt hîp thÕ giíi Canh t¸c c©y th©n gç cïng víi c©y trång n«ng nghiÖp trªn cïng mét diÖn tÝch lμ mét tËp qu¸n s¶n xuÊt l©u ®êi cña n«ng d©n ë nhiÒu n¬i trªn thÕ giíi. Theo King (1987), cho ®Õn thêi Trung cæ ë ch©u ¢u, vÉn tån t¹i mét tËp qu¸n phæ biÕn lμ "chÆt vμ ®èt" råi sau ®ã tiÕp tôc trång c©y th©n gç cïng víi c©y n«ng nghiÖp hoÆc sau khi thu ho¹ch n«ng nghiÖp. HÖ thèng canh t¸c nμy vÉn tån t¹i ë PhÇn Lan cho ®Õn cuèi thÕ kû 19, vμ vÉn cßn ë mét sè vïng cña §øc ®Õn tËn nh÷ng n¨m 1920. NhiÒu ph−¬ng thøc canh t¸c truyÒn thèng ë ch©u ¸, Ch©u Phi vμ khu vùc nhiÖt ®íi ch©u Mü ®· cã sù phèi hîp c©y th©n gç víi c©y n«ng nghiÖp ®Ó nh»m môc ®Ých chñ yÕu lμ hç trî cho s¶n xuÊt n«ng nghiÖp vμ t¹o ra c¸c s¶n phÈm phô kh¸c kh¸c nh−: gç, cñi, ®å gia dông, v.v. 1.1.1 Sù ph¸t triÓn cña hÖ thèng Taungya Vμo cuèi thÕ kû 19, hÖ thèng taungya b¾t ®Çu ph¸t triÓn réng r·i ë Myanmar d−íi sù b¶o hé cña thùc d©n Anh. Trong c¸c ®ån ®iÒn trång c©y gç tÕch (Tectona grandis), ng−êi lao ®éng ®−îc phÐp trång c©y l−¬ng thùc gi÷a c¸c hμng c©y ch−a khÐp t¸n ®Ó gi¶i quyÕt nhu cÇu l−¬ng thùc hμng n¨m. Ph−¬ng thøc nμy sau ®ã ®−îc ¸p dông réng r·i ë Ên §é vμ Nam Phi. C¸c nghiªn cøu vμ ph¸t triÓn c¸c hÖ thèng kÕt hîp nμy th−êng h−íng vμo môc ®Ých s¶n xuÊt l©m nghiÖp, ®−îc thùc hiÖn bëi c¸c nhμ l©m nghiÖp víi viÖc lu«n cè g¾ng ®¶m b¶o c¸c nguyªn t¾c • Gi¶m thiÓu hoÆc kh«ng g©y tæn h¹i ®Õn c¸c loμi c©y rõng trång lμ ®èi t−îng cung cÊp s¶n phÈm chñ yÕu trong hÖ thèng • Sinh tr−ëng cña c©y rõng trång kh«ng bÞ h¹n chÕ bëi c©y n«ng nghiÖp • Tèi −u hãa vÒ thêi gian canh t¸c c©y trång n«ng nghiÖp sÏ ®¶m b¶o tØ lÖ sèng vμ tèc ®é sinh tr−ëng nhanh cña c©y trång th©n gç. • Loμi c©y rõng trång cã kh¶ n¨ng c¹nh tranh víi c¸c loμi c©y n«ng nghiÖp • Tèi −u hãa mËt ®é ®Ó ®¶m b¶o sù sinh tr−ëng liªn tôc cña c©y trång th©n gç. 13