Tài liệu Chương trình hỗ trợ lâm nghiệp xã hội bài giảng lâm sản ngoài gỗ (hà nội 2002) đặng đình bôi & nguyễn đức định, 110 trang

Ch−¬ng tr×nh hç trî l©m nghiÖp x· héi Bμi gi¶ng L©m s¶n ngoμi gç 79 Hμ Néi, 2002 Ch−¬ng tr×nh hç trî l©m nghiÖp x· héi Bμi gi¶ng L©m s¶n ngoμi gç Biªn tËp: §Æng §×nh B«i, NguyÔn §øc §Þnh 80 Nhãm t¸c gi¶: §Æng §×nh B«i, Vâ V¨n Thoan - §¹i häc N«ng L©m Tp. HCM TrÇn Ngäc H¶i, NguyÔn §×nh H¶i - §¹i Häc L©m nghiÖp VN NguyÔn §øc §Þnh, NguyÔn Thanh T©n - §¹i Häc T©y Nguyªn Hoμng ThÞ Sen, Lª Träng Thùc - §¹i häc N«ng L©m HuÕ Hμ Néi -2002 Môc lôc Trang Lêi nãi ®Çu iv Lý do, môc ®Ých vμ vÞ trÝ m«n häc v Danh s¸ch c¸c tõ viÕt t¾t vi Ch−¬ng 1: §¹i c−¬ng vÒ l©m s¶n ngoμi gç 1 1. C¸c kh¸i niÖm vÒ l©m s¶n ngoμi gç 2 2. Ph©n lo¹i l©m s¶n ngoμi gç 3 3. Tæng quan vÒ l©m s¶n ngoμi gç trªn thÕ giíi 5 4. Tæng quan vÒ l©m s¶n ngoμi gç ë ViÖt Nam 11 5. Gi¸ trÞ kinh tÕ, x· héi, m«i tr−êng cña LSNG 13 6. H−íng sö dông vμ ph¸t triÓn LSNG 15 81 Ch−¬ng 2: Giíi thiÖu mét sè LSNG theo nhãm gi¸ trÞ sö dông ë ViÖt Nam 17 1. Nhãm LSNG cho sîi 18 2. Nhãm LSNG dïng lμm thùc phÈm 23 3. Nhãm LSNG dïng lμm d−îc liÖu 30 4. Nhãm c¸c s¶n phÈm ®−îc chiÕt xuÊt 33 5. Nhãm LSNG dïng lμm c¶nh 51 6. §éng vËt hoang d· vμ c¸c s¶n phÈm tõ ®éng vËt 54 Ch−¬ng 3: HiÖn tr¹ng vμ mét sè chÝnh s¸ch liªn quan ®Õn qu¶n lý LSNG ë ViÖt Nam 59 1. Mét sè vÊn ®Ò chÝnh s¸ch vμ hÖ thèng ph¸p lý liªn quan ®Õn qu¶n lý LSNG 60 2. T×nh h×nh nghiªn cøu LSNG ë ViÖt Nam 63 3. Mét sè ph−¬ng ph¸p b¶o qu¶n, chÕ biÕn LSNG t¹i céng ®ång 64 4. M¹ng l−íi thÞ tr−êng vμ mét sè vÊn ®Ò trong bu«n b¸n trao ®æi LSNG 65 Ch−¬ng 4: LËp kÕ ho¹ch vμ tæ chøc qu¶n lý LSNG dùa vμo céng ®ång 67 1. Néi dung lËp kÕ ho¹ch 68 2. Ph−¬ng ph¸p lËp kÕ ho¹ch 70 3. Tæ chøc lËp vμ thùc hiÖn kÕ ho¹ch qu¶n lý LSNG 77 Tμi liÖu tham kh¶o 79 Khung ch−¬ng tr×nh tæng quan toμn m«n häc 81 82 Lêi nãi ®Çu ThuËt ng÷ "L©m s¶n ngoμi gç" ®−îc dïng trong tËp bμi gi¶ng nμy, theo ®Þnh nghÜa cña Tæ chøc L−¬ng N«ng thÕ giíi(FAO ) n¨m 1999, lμ c¸c s¶n phÈm nguån gèc sinh vËt (kh«ng kÓ gç c«ng nghiÖp) cã ë rõng, ®Êt rõng vμ c¶ c¸c c©y cèi bªn ngoμi rõng. L©m s¶n ngoμi gç lμ nguån tμi nguyªn qóy cña ®Êt n−íc, cã gi¸ trÞ vÒ mÆt kinh tÕ, m«i tr−êng vμ x· héi. Tr−íc ®©y L©m s¶n ngoμi gç chØ ®−îc chó träng ë mét sè loμi cã gi¸ trÞ kinh tÕ, cßn c¸c gi¸ trÞ kh¸c th−êng bÞ coi nhÑ vμ do ®ã nh÷ng nghiªn cøu, ph¸t triÓn lo¹i tμi nguyªn nμy cßn ch−a ®−îc chó ý. Trong c¸c tr−êng L©m nghiÖp nh÷ng kiÕn thøc vÒ L©m s¶n ngoμi gç cßn ch−a cã chç ®øng trong c¸c ch−¬ng tr×nh gi¶ng d¹y vμ do ®ã ch−a cã mét s¸ch gi¸o khoa nμo viÕt riªng vÒ vÊn ®Ò nμy. §−îc sù hç trî cña ch−¬ng tr×nh "Hç trî L©m nghiÖp x· héi", sù nhÊt trÝ vÒ sù cÇn thiÕt ®−a m«n häc nμy vμo ch−¬ng tr×nh gi¶ng d¹y cña c¸c tr−êng §¹i häc ®μo t¹o Kü s− L©m nghiÖp qua ®¸nh gi¸ nhu cÇu ®μo t¹o, nhãm gi¸o viªn chóng t«i ®· cè g¾ng hoμn thμnh trong thêi gian ng¾n nhÊt ®Ó cho ra ®êi mét cuèn bμi gi¶ng nh»m lμm tμi liÖu tham kh¶o trong qu¸ tr×nh gi¶ng d¹y cho sinh viªn vμ c¸c ®ång nghiÖp. Bμi gi¶ng ®−îc viÕt trªn c¬ së kinh nghiÖm gi¶ng d¹y cña tËp thÓ gi¸o viªn c¸c tr−êng liªn quan kÕt hîp tham kh¶o tμi liÖu n−íc 83 ngoμi còng nh− tham kh¶o mét sè nghiªn cøu gÇn ®©y vÒ L©m s¶n ngoμi gç ë ViÖt nam. Chóng t«i xin ch©n thμnh c¸m ¬n sù gióp ®ì cña "Ch−¬ng tr×nh hç trî L©m nghiÖp x· héi", sù ®ãng gãp cña nhãm gi¸o viªn biªn so¹n vμ c¸c ®ång nghiÖp, tõ qu¸ tr×nh viÕt ®Ò c−¬ng cho ®Õn khi hoμn thμnh. Chóng t«i còng gëi lêi ch©n thμnh c¶m ¬n vμ ®¸nh gi¸ cao sù gãp ý cña GSTS Hμ Chu Chö, nguyªn viÖn tr−ëng ViÖn Khoa häc L©m nghiÖp ViÖt Nam vμ «ng Vò V¨n Dòng c¸n bé cña Dù ¸n sö dông bÒn v÷ng c¸c l©m s¶n ngoμi gç, bμ Christina vμ ¤ng NguyÔn ThÕ B¸ch v¨ng phßng Dù ¸n LNXH. Nh÷ng ®ãng gãp chi tiÕt cña c¸c «ng, bμ ®· gióp chóng t«i nhiÒu khi söa l¹i lÇn cuèi bμi gi¶ng nμy. V× lÇn ®Çu tiªn cïng biªn so¹n mét bμi gi¶ng, kinh nghiÖm vμ kiÕn thøc cã h¹n, nªn kh«ng tr¸nh khái nh÷ng thiÕu sãt. Chóng t«i rÊt mong nhËn ®−îc sù gãp ý cña c¸c nhμ chuyªn m«n, c¸c ®ång nghiÖp ®Ó cuèn bμi gi¶ng ®−îc ngμy cμng hoμn thiÖn. Mäi ý kiªn ®ãng gãp xin göi vÒ: V¨n phßng "Ch−¬ng tr×nh hç trî L©m nghiÖp x· héi", Kh¸ch s¹n La Thμnh, 218 §éi CÊn, Ba §×nh, Hμ Néi. Xin tr©n träng c¸m ¬n Hμ Néi, th¸ng 10 n¨m 2002 Nhãm biªn tËp bμi gi¶ng 84 Lý do ph¸t triÓn m«n häc L©m s¶n ngoμi gç: L©m s¶n ngoμi gç lμ mét nguån tμi nguyªn cã gi¸ trÞ vμ cã vai trß quan träng trong viÖc ph¸t triÓn kinh tÕ, x· héi, b¶o vÖ m«i tr−êng vμ ®a d¹ng sinh häc. VÊn ®Ò qu¶n lý LSNG ch−a ®−îc chó träng ë cÊp ®é vÜ m«/ céng ®ång vμ trong ch−¬ng tr×nh ®μo t¹o. Ph¸t triÓn l©m LSNG sÏ gãp phÇn t¨ng thu nhËp cho céng ®ång n«ng th«n miÒn nói, t¹o thªm viÖc lμm, tõ ®ã thóc ®Èy viÖc qu¶n lý rõng bÒn v÷ng. Thùc tÕ ®ßi hái c¸c c¸n bé ngμnh l©m nghiÖp cÇn ®−îc cung cÊp nh÷ng kiÕn thøc vÒ qu¶n lý LSNG. Môc ®Ých cña m«n häc: Cung cÊp cho sinh viªn nh÷ng kiÕn thøc, kü n¨ng, th¸i ®é vÒ qu¶n lý nguån LSNG ®Ó gãp phÇn vμo viÖc ph¸t triÓn, sö dông cã hiÖu qu¶ nguån Tμi nguyªn nμy theo h−íng bÒn v÷ng. VÞ trÝ m«n häc L©m s¶n ngoμi gç trong ch−¬ng tr×nh ®μo t¹o kü s− l©m nghiÖp: • M«n häc nμy liªn quan víi mét sè m«n häc kh¸c trong ch−¬ng tr×nh ®μo t¹o kü s− l©m nghiÖp, nã ®−îc gi¶ng d¹y sau khi häc xong c¸c m«n: Thùc vËt rõng, §éng vËt rõng, L©m sinh häc, LNXH§C... • Lμ m«n häc ®−îc gi¶ng d¹y ë c¸c chuyªn ngμnh: QLBVR, LNXH, L©m sinh, CBLS. • Thêi l−îng gi¶ng d¹y m«n häc lμ 30 tiÕt. 85 Danh s¸ch c¸c ch÷ viÕt t¾t LSNG : L©m s¶n ngoμi gç Iucn Tæ chøc b¶o tån thiªn nhiªn thÕ giíi : Cifor : Trung t©m nghiªn cøu l©m nghiÖp quèc tÕ Fao Tæ chøc n«ng l−¬ng cña liªn hiÖp quèc : Cres : Trung t©m Tμi nguyªn m«i tr−êng H§bt : Héi ®ång Bé tr−ëng Fug Nhãm sö dông rõng : Fecofun : HiÖp héi nh÷ng ngêi sö dông rõng céng ®ång Pra : §¸nh gi¸ n«ng th«n cã sù tham gia UNDP : Ch−¬ng tr×nh ph¸t triÓn cña liªn hiÖp quèc Who : Tæ chøc y tÕ thÕ giíi USD : §« la mü Ubnd : Uû ban nh©n d©n Recoftc : Trung t©m ®μo t¹o l©m nghiÖp céng ®ång Icraf: Trung t©m nghiªn cøu n«ng l©m kÕt hîp quèc tÕ Idrc: Trung t©m nghiªn cøu vμ ph¸t triÓn quèc tÕ Ifad: Quü ph¸t triÓn n«ng nghiÖp quèc tÕ 86 Ch−¬ng 1 §¹I C−¬NG VÒ L©M S¶N NGOμI Gç Môc ®Ých: Cung cÊp cho sinh viªn kh¸i niÖm chung cïng c¸c hÖ thèng ph©n lo¹i vÒ L©m s¶n ngoμi gç vμ tæng quan vÒ qu¶n lý, sö dông LSNG ë mét sè n−íc trªn thÕ giíi vμ ViÖt nam. Môc tiªu: Sau khi häc xong ch−¬ng 1 sinh viªn cã thÓ: - §Þnh nghi· ®−îc thÕ nμo lμ LSNG - KÓ ra ®−îc mét sè hÖ thèng ph©n lo¹i LSNG trong vμ ngoμi n−íc - Tr×nh bμy ®−îc t×nh h×nh qñan lý, sö dông LSNG ë mét sè n−íc vμ ViÖt Nam - Tr×nh bμy ®−îc c¸c gÝa trÞ cña LSNG Khung ch−¬ng tr×nh chi tiÕt Môc tiªu Néi dung Ph−¬ng ph¸p VËt liÖu -M« t¶ kh¸i niÖm + C¸c kh¸i niÖm vÒ LSNG - Gi¶ng cã - §Ìn chiÕu LSNG + Ph©n lo¹i LSNG: minh ho¹ - ThÎ mμu, -Tr×nh bμy mét sè + Tæng quan vÒ LSNG trªn - N·o c«ng -Tμi liÖu ph¸t hÖ thèng ph©n lo¹i thÕ giíi: -Th¶o luËn tay, LSNG trong vμ - T×nh h×nh sö dông LSNG nhãm - slide ngoμi n−íc ë ch©u ¸ -Tr×nh bμy ®−îc - T×nh h×nh sö dông LSNG t×nh h×nh qu¶n lý ë ch©u Phi vμ sö dông LSNG - T×nh h×nh sö dông LSNG trong vμ ngoμi ë ch©u Mü n−íc + Tæng quan vÒ LSNG ë -Tr×nh bμy ®−îc ViÖt nam c¸c gÝa trÞ cña + Gi¸ trÞ kinh tÕ, x· héi, LSNG m«i tr−êng cña LSNG Sè tiÕt 6 +H−íng sö dông vμ ph¸t triÓn LSNG 87 C¸c kh¸i niÖm vÒ l©m s¶n ngoμi gç Tr−íc kia c¸c s¶n phÈm lÊy ra tõ rõng th−êng ®−îc ph©n lμm 2 lo¹i: s¶n phÈm “chÝnh” lμ gç vμ c¸c s¶n phÈm “phô”. Quan niÖm nμy ®· kh«ng cßn phï hîp. Ngμy nay c¸c s¶n phÈm nãi trªn ®−îc xÕp thμnh 2 nhãm: gç vμ l©m s¶n ngoμi gç. Tuy nhiªn ®Ó lμm râ h¬n , theo c¸c tμi liÖu n−íc ngoμi , cã mét sè kh¸i niÖm vÒ l©m s¶n ngoμi gç cã thÓ ®−a ra ®Ó chóng ta tham kh¶o. L©m s¶n ngoμi gç lμ tÊt c¶ nh÷ng s¶n phÈm cã nguån gèc sinh vËt kh«ng kÓ gç, còng nh− nh÷ng dÞch vô cã ®−îc tõ rõng vμ ®Êt rõng. DÞch vô trong ®Þnh nghÜa nμy lμ nh÷ng ho¹t ®éng tõ du lÞch sinh th¸i, lμm d©y leo, thu gom nhùa vμ c¸c ho¹t ®éng liªn quan ®Õn thu h¸i vμ chÕ biÕn c¸c s¶n vËt nμy (FAO,1995). L©m s¶n ngoμi gç ®−îc coi lμ c¸c s¶n vËt phô, theo truyÒn thèng, lÊy ra tõ rõng cã gi¸ trÞ kinh tÕ kh«ng lín so víi gç ( ®Þnh nghÜa nμy hiÖn nay Ýt dïng). L©m s¶n ngoμi gç bao gåm “ tÊt c¶ s¶n phÈm sinh vËt ( trõ gç trßn c«ng nghiÖp, gç lμm d¨m, gç lμm bét giÊy) cã thÓ lÊy ra tõ hÖ sinh th¸i tù nhiªn, rõng trång ®−îc dïng trong gia ®×nh, mua b¸n, hoÆc cã ý nghÜa t«n gi¸o, v¨n hãa hoÆc x· héi. ViÖc sö dông hÖ sinh th¸i cho môc ®Ých gi¶i trÝ, b¶o tån thiªn nhiªn, qu¶n lý vïng ®Öm.... thuéc vÒ lÜnh vùc dÞch vô cña rõng” (Wickens,1991). L©m s¶n ngoμi gç lμ c¸c s¶n phÈm nguån gèc sinh vËt, lo¹i trõ gç lín, cã ë rõng, ë ®Êt rõng vμ ë c¸c c©y bªn ngoμi rõng (FAO,1999). L©m s¶n ngoμi bao gåm tÊt c¶ c¸c s¶n phÈm cô thÓ, cã thÓ t¸i t¹o, ngoμi gç, cñi vμ than. L©m s¶n ngoμi gç ®−îc khai th¸c tõ rõng, ®Êt rõng hoÆc tõ c¸c c©y th©n gç. V× vËy, c¸c s¶n phÈm nh− c¸t ®¸, n−íc, du lÞch sinh th¸i kh«ng ph¶i lμ c¸c l©m s¶n ngoμi gç. (Héi nghÞ LSNG t¹i ThaÝ lan th¸ng 11 n¨m 1991). L©m s¶n ngoμi gç bao gåm c¸c nguyªn liÖu cã nguån gèc sinh vËt, kh«ng ph¶i lμ gç, ®−îc khai th¸c tõ rõng ®Ó phôc vô con ng−êi. Chóng bao gåm thùc phÈm, thuèc, gia vÞ, tinh dÇu, nhùa, nhùa mñ, tanin, thuèc nhuém, c©y c¶nh, ®éng vËt hoang d· (cßn sèng hay s¶n phÈm cña chóng), cñi vμ c¸c nguyªn liÖu th« nh− tre, nøa, m©y song, gç nhá vμ sîi (J.H.De Beer, 1996). Theo c¸c quan niÖm trªn LSNG lμ mét phÇn tμi nguyªn rõng. ë ViÖt nam ch−a cã t¸c gØa nμo ®−a ra mét ®Þnh nghÜa vÒ LSNG. Lª Méng Ch©n cho r»ng “tμi nguyªn thùc vËt rõng lμ mét bé phËn cÊu thμnh quan träng cña tμi nguyªn rõng, nã bao gåm toμn bé s¶n phÈm thùc vËt cña rõng” vμ “V× vËy tμi nguyªn thùc vËt rõng ë ®©y rÊt phong phó vμ cã gÝa trÞ nhiÒu mÆt” vμ 88 “NhiÒu loμi c©y rõng cßn cho c¸c s¶n phÈm tù nhiªn, ngßai gç ®ã lμ c©y ®Æc s¶n”(Lª Méng Ch©n,Qu¶n lý b¶o tån tμi nguyªn thùc vËt rõng, 1993). T¸c gØa TrÇn Hîp cã ®−a ra 6 nhãm c©y lμm c¶nh phôc vô ®êi sèng tinh thÇn cña con ng−êi (TrÇn Hîp, C©y c¶nh, hoa ViÖt nam, 1993). D−îc sÜ §ç TÊt Lîi chuyªn nghiªn cøu vÒ c¸c c©y thuèc ViÖt nam. ¤ng thÊy xuÊt xø cña nguån d−îc liÖu nμy hÇu hÕt lμ c¸c s¶n phÈm cña rõng, cã gÝa trÞ ch¼ng nh÷ng ®èi víi y häc cæ truyÒn mμ cßn víi y häc hiÖn ®¹i. Nh− vËy ®i t×m chØ mét ®Þnh nghÜa cho L©m s¶n ngßai gç lμ kh«ng thÓ. §Þnh nghÜa nμy cã thÓ thay ®æi phô thuéc vμo ®iÒu kiÖn kinh tÕ, x· héi, vμo quan ®iÓm sö dông, ph¸t triÓn tμi nguyªn vμ nhu cÇu kh¸c. Tuy nhiªn qua c¸c kh¸i niÖm trªn chóng ta cã thÓ cã nh÷ng c¸ch nh×n chung vÒ L©m s¶n ngoμi gç, vμ h¬n n÷a cã thÓ dùa vμo ®ã cho mét ®Þnh nghÜa cña chóng ta. §Ó hoμ nhËp víi quèc tÕ chóng ta cã thÓ xem xÐt, sö dông khaÝ niÖm LSNG cña FAO (1999), hoÆc cña Héi nghÞ Th¸i lan n¨m 1991 ®· nªu ë trªn. Tõ xa x−a, mÆc dï con ng−êi g¾n víi L©m s¶n ngoμi gç rÊt chÆt chÏ vμ th−êng xuyªn, nh−ng do gi¸ trÞ vÒ kinh tÕ cña c¸c lo¹i nμy kh«ng lín khi so víi s¶n phÈm chÝnh cña rõng lμ gç nªn chóng kh«ng ®−îc chó ý nhiÒu trong phÇn lín d©n chóng. Cã ch¨ng th× chØ c¸c nguyªn liÖu, d−îc liÖu ®Æc biÖt vμ thó qóy míi ®−îc quan t©m. Khi rõng bÞ tμn ph¸ do khai th¸c quy m« c«ng nghiÖp ngoμi sù kiÓm so¸t vμ do ®ãi nghÌo, dÉn ®Õn rõng bÞ kiÖt quÖ th× ng−êi ta míi thÊy gi¸ trÞ nhiÒu mÆt cña L©m s¶n ngoμi gç vμ míi cã nh÷ng nghiªn cøu nghiªm tóc vÒ qu¶n lý nguån tμi nguyªn nμy. Mét nguyªn nh©n n÷a lμ ng−êi ta cho r»ng gÝa trÞ th−¬ng m¹i cña L©m s¶n ngßai gç lμ nhá, chØ ë quy m« céng ®ång hoÆc gia ®×nh, nã th−êng xuÊt hiÖn khiªm tèn ë c¸c chî n«ng th«n. V× vËy ch−a cã mét tiªu chuÈn nμo ®Ó ®¸nh gi¸ cho L©m s¶n ngoμi gç vμ gÝa c¶ cña chóng còng biÕn ®éng lín theo tõng vïng vμ tõng thêi ®iÓm. Nh÷ng ng−êi khai th¸c, thu h¸i vμ c¶ chÕ biÕn c¸c s¶n phÈm tõ L©m s¶n ngßai gç ch−a cã ®ñ th«ng tin vÒ thÞ tr−êng, gÝa c¶ ë ph¹m vi ®Þa ph−¬ng chø ch−a nãi ®Õn vïng vμ quèc tÕ . ë n−íc ta tõ l©u c¸c l©m s¶n ngoμi gç ®−îc gäi lμ "L©m s¶n phô” vμ khi nãi vÒ chóng ng−êi ta còng míi chØ chó ý tíi m©y, tre vμ mét sè nguyªn liÖu, d−îc liÖu cã gi¸ trÞ kinh tÕ lμ chÝnh. Ch−a cã mét m«n häc “L©m s¶n ngoμi gç” ®−îc gi¶ng d¹y trong ch−¬ng tr×nh ®μo t¹o cña c¸c tr−êng ®μo t¹o c¸n bé cho ngμnh L©m nghiÖp. Râ rμng kh«ng thÓ qu¶n lý tμi nguyªn rõng, b¶o tån c¸c gi¸ trÞ ®a d¹ng sinh häc, n©ng cao ®êi sèng cña céng ®ång phô thuéc vμo rõng mμ l¹i bá qua nh÷ng hiÓu biÕt vÒ c¸c lo¹i l©m s¶n nμy. D−íi ®©y kh¸i qu¸t vÒ tÝnh cÇn thiÕt nghiªn cøu vÒ L©m s¶n ngßai gç. 89 L©m s¶n ngoμi gç cã tÇm quan träng vÒ kinh tÕ, m«i tr−êng vμ x· héi. Chóng cã gÝa trÞ cao vμ cã thÓ t¹o ra nhiÒu c«ng viÖc lμm cho kh«ng chØ céng ®ång t¹i chç, ®ãng gãp vμo thu nhËp cña ng−êi d©n, gãp phÇn xo¸ ®ãi gi¶m nghÌo, lμm râ vai trß cña phô n÷ trong gia ®×nh.... L©m s¶n ngoμi gç cã gi¸ trÞ ®èi víi sù giμu cã cña hÖ sinh th¸i rõng. Chóng ®ãng gãp vμo ®a d¹ng sinh häc cña rõng. Chóng lμ nguån gen hoang d· qóy, cã thÓ b¶o tån ®Ó phôc vô trång c«ng nghiÖp. L©m s¶n ngoμi gç hiÖn bÞ c¹n kiÖt cïng víi sù suy tho¸i cña rõng bëi ¶nh h−ëng cña sù bu«ng láng qu¶n lý, cña s− t¨ng d©n sè, më réng canh t¸c n«ng nghiÖp, ch¨n th¶ gia sóc kh«ng kiÓm so¸t, khai th¸c gç, thu h¸i lμm chÊt ®èt. HiÓu biÕt mét c¸ch hÖ thèng vÒ L©m s¶n ngoμi gç lμ thùc sù cÇn thiÕt kh«ng chØ ®èi víi c¸n bé ngμnh L©m nghiÖp mμ víi toμn d©n, ®Ó gãp phÇn qu¶n lý mét c¸ch khoa häc nguån tμi nguyªn nμy theo h−íng bÒn v÷ng. Ph©n lo¹i l©m s¶n ngoμi gç HiÖn nay, rÊt nhiÒu lo¹i l©m s¶n ngoμi gç kh¸c nhau ®· ®−îc ®iÒu tra, ph¸t hiÖn vμ khai th¸c sö dông, chÝnh v× vËy viÖc ph©n lo¹i chóng cã rÊt nhiÒu quan ®iÓm kh¸c nhau. Trªn thÕ giíi còng ®· cã nhiÒu hÖ thèng ph©n lo¹i L©m s¶n ngoμi gç ®−îc ®Ò xuÊt, mét sè hÖ thèng ph©n lo¹i dùa vμo d¹ng sèng cña c©y t¹o ra c¸c s¶n phÈm nh−: nhãm c©y gç, c©y bôi, c©y th¶o, d©y leo gç, d©y leo th©n th¶o.....HÖ thèng ph©n lo¹i kh¸c l¹i dùa vμo c¸c s¶n phÈm l©m s¶n ngoμi gç, nh− hÖ thèng ph©n lo¹i ®· th«ng qua trong héi nghÞ th¸ng 11/1991 t¹i B¨ngkok. Trong hÖ thèng nμy l©m s¶n ngoμi gç ®−îc chia lμm 6 nhãm: Nhãm 1- C¸c s¶n phÈm cã sîi: Tre nøa, song m©y, l¸ vμ th©n cã sîi vμ c¸c lo¹i cá Nhãm 2 - S¶n phÈm lμm thùc phÈm. C¸c s¶n phÈm nguån gèc thùc vËt: th©n, chåi, rÔ, cñ, l¸, hoa, qu¶, qu¶ h¹ch, gia vÞ, h¹t cã dÇu vμ nÊm. C¸c s¶n phÈm nguån gèc ®éng vËt: mËt ong, thÞt ®éng vËt rõng, c¸, trai èc, tæ chim ¨n ®−îc, trøng vμ c«n trïng. Nhãm 3 - Thuèc vμ mü phÈm cã nguån gèc thùc vËt Nhãm 4 - C¸c s¶n phÈm chiÕt xuÊt: g«m, nhùa dÇu, nhùa mñ, ta nanh vμ thuèc nhuém, dÇu bÐo vμ tinh dÇu. Nhãm 5 - §éng vËt vμ c¸c s¶n phÈm tõ ®éng vËt kh«ng lμm thùc phÈm: t¬, ®éng vËt sèng, chim, c«n trïng, l«ng mao, l«ng vò, da, sõng, ngμ, x−¬ng vμ nhùa c¸nh kiÕn ®á. Nhãm 6 - C¸c s¶n phÈm kh¸c: nh− l¸ Bidi (l¸ thÞ rõng dïng gãi thuèc l¸ ë Ên §é) 90 Bèn n¨m sau, chuyªn gia vÒ l©m s¶n ngoμi gç cña FAO, lμ C. Chandrasekharan (1995) ®· ®Ò xuÊt hÖ thèng ph©n lo¹i l©m s¶n ngoμi gç gåm 4 nhãm chÝnh nh− sau: • C©y sèng vμ c¸c bé phËn cña c©y • §éng vËt vμ c¸c s¶n phÈm cña ®éng vËt • C¸c s¶n phÈm ®−îc chÕ biÕn (c¸c gia vÞ, dÇu nhùa thùc vËt...) • C¸c dÞch vô tõ rõng. ë Ên ®é ng−êi ta ®Ò xuÊt mét hÖ thèng ph©n lo¹i l©m s¶n ngoμi gç tiªu chuÈn (Shiva & Mathur, 1997). HÖ thèng ph©n lo¹i nμy ®−îc chia lμm 2 nhãm chÝnh: nhãm c¸c s¶n phÈm (I) vμ nhãm c¸c dÞch vô (II). Trong ®ã nhãm I bao gåm 3 nhãm s¶n phÈm phô ®ã lμ: (a)L©m s¶n ngoμi gç cã nguån gèc tõ thùc vËt; (b) L©m s¶n ngoμi gç cã nguån gèc tõ ®éng vËt vμ (c) l©m s¶n ngoμi gç cã nguån gèc kho¸ng vËt. Nhãm II gåm c¸c dÞch vô nh− : du lÞch, gi¶i trÝ, xem ®éng vËt hoang d·..... Toμn bé hÖ thèng ®−îc chia thμnh 26 nhãm nhá xÕp thø tù tõ A ®Õn Z. §©y lμ mét hÖ thèng ph©n lo¹i míi x©y dùng dùa trªn c¬ së c¶i tiÕn c¸c hÖ thèng ph©n lo¹i cñ, tuy nhiªn viÖc ph©n chia c¸c nhãm s¶n phÈm ë ®©y qu¸ chi tiÕt nªn gÆp khã kh¨n trong viÖc s¾p xÕp c¸c s¶n phÈm cña c¸c loμi nhiÒu c«ng dông. ë ViÖt Nam, khung ph©n lo¹i l©m s¶n ngoμi gç ®Çu tiªn ®−îc chÝnh thøc thõa nhËn b»ng v¨n b¶n lμ “Danh lôc c¸c loμi ®Æc s¶n rõng ®−îc qu¶n lý thèng nhÊt theo ngμnh”. §©y lμ v¨n b¶n kÌm theo NghÞ ®Þnh 160-H§BT ngμy 10/12/1984 cña Héi ®ång bé tr−ëng vÒ viÖc thèng nhÊt qu¶n lý c¸c ®Æc s¶n rõng (nay gäi lμ l©m s¶n ngoμi gç). Theo danh môc nμy ®Æc s¶n rõng ®−îc chia thμnh 2 nhãm lín: HÖ c©y rõng vμ HÖ ®éng vËt rõng. Mçi nhãm lín l¹i chia lμm nhiÒu nhãm phô sau: • HÖ c©y rõng: + Nhãm c©y rõng cho nhùa, ta nanh, dÇu vμ tinh dÇu nh−: th«ng, quÕ, håi, trμm, ®−íc, vÑt, tr¸m, b¹ch ®μn, bå ®Ò. + Nhãm c©y rõng cho d−îc liÖu nh−: ba kÝch, sa nh©n, thiªn niªn kiÖn, th¶o qu¶, hμ thñ «, ®¼ng s©m, kú nam, hoμng ®»ng... + Nhãm c©y rõng cho nguyªn liÖu lμm c¸c lo¹i hμng tiÓu thñ c«ng vμ mü nghÖ nh−: song, m©y, tre, tróc, l¸ bu«ng .... + C¸c s¶n phÈm c«ng nghiÖp ®−îc chÕ biÕn tõ nguyªn liÖu cã nguån gèc tõ c¸c loμi c©y rõng nh−: c¸nh kiÕn Shellac, dÇu th«ng, tïng h−¬ng, dÇu trong, chai côc... 91 • HÖ ®éng vËt rõng: Bao gåm c¸c nhãm ®éng vËt rõng cho da, l«ng, sõng, x−¬ng, ngμ, thÞt, x¹, mËt, d−îc liÖu nh−: voi, hæ, b¸o, gÊu, tr©u rõng, bß rõng, h−¬u, nai, tr¨n, r¾n, kú ®μ, t¾c kÌ, khØ, v−în, nhÝm, ong rõng, c¸c loμi chim quÝ, c¸c nhãm ®éng vËt rõng cã ®Æc dông kh¸c. C¸c s¶n phÈm ®−îc chÕ biÕn tõ nguyªn liÖu do c¸c lo¹i ®éng vËt rõng nãi trªn cung cÊp. MÆc dï cßn vμi ®iÓm ch−a thËt hîp lý nh− : coi Shellac (lo¹i nhùa c¸nh kiÕn ®á ®· ®−îc chÕ biÕn) lμ s¶n phÈm cã nguån g«c thùc vËt?. C¸c tiªu chÝ kh¸c cña l©m s¶n ngoμi gç quan träng ë ViÖt Nam, kh«ng thuéc hÖ thèng ph©n lo¹i trªn lμ:(1) c¸c loμi c©y cã chøa chÊt ®éc, (2) C©y c¶nh, vμ (3) l¸ ®Ó gãi ®å ¨n vμ c¸c s¶n phÈm kh¸c. Tuy nhiªn cã hÖ thèng ph©n lo¹i l©m s¶n ngoμi gç trªn lμ mét mèc quan träng, ®¸nh gi¸ sù tiÕn bé vÒ nhËn thøc, sù hiÓu biÕt vÒ l©m s¶n ngoμi gç cña ViÖt Nam Ngoμi c¸c c¸ch ph©n lo¹i trªn cã mét sè t¸c gi¶ ®Ò xuÊt ph©n lo¹i l©m s¶n ngoμi gç theo hÖ thèng sinh vμ ph©n lo¹i theo kh«ng gian rõng tuy nhiªn nh÷ng tiªu chÝ ®Ò ra cho viÖc ph©n lo¹i nμy ch−a ®−îc hoμn thiÖn Tæng quan vÒ l©m s¶n ngoμi gç trªn thÕ giíi T×nh h×nh sö dông L©m s¶n ngoμi gç ë Ch©u ¸: Trªn thÕ giíi, ®Æc biÖt lμ ë c¸c n−íc §«ng Nam ¸, n¬i cã mét phÇn n¨m diÖn tÝch rõng nhiÖt ®íi cña thÕ giíi/ 1/, L©m s¶n ngoμi gç ë ®©y rÊt phong phó vμ lu«n lμ nguån cung cÊp nh÷ng s¶n phÈm ®Ó ®¸p øng nhu cÇu thiÕt yÕu nhÊt cu¶ nh©n d©n vïng n«ng th«n. Sù giμu cã cña hÖ sinh th¸i ®· ban cho vïng nμy nguån tμi nguyªn v« gÝa. Cã ®Õn 25000 loμi c©y (thùc vËt cã m¹ch) vμ còng kh«ng Ýt h¬n c¸c loμi con /1/. ë c¸c n−íc nμy còng xuÊt hiÖn bu«n b¸n trao ®æi quèc tÕ sím nhÊt, tõ nhiÒu thÕ kû tr−íc. Bu«n b¸n c¸c L©m s¶n ngßai gç tõ c¸c ®¶o phÝa T©y Indonesia tíi Trung hoa ®−îc ghi nhËn tõ ®Çu thÕ kû thø n¨m. Ho¹t ®éng th−¬ng m¹i chñ yÕu trong thêi gian nμy lμ trao ®æi c¸c chÊt dÇu nhùa lμm h−¬ng liÖu vμ lμm thuèc. Brunei th× cèng n¹p cho c¸c Hoμng ®Õ Trung hoa tinh dÇu long n·o, ®åi måi, gç h−¬ng vμ ngμ voi. Trung §«ng bu«n b¸n c¸c s¶n vËt cña rõng víi b¸n ®¶o Malaysia tõ n¨m 850 cßn Ch©u ¢u b¾t ®Çu nhËp khÈu tõ thÕ kû 15. Cuèi thÕ kû 19 vμ ®Çu thÕ kû 20 l−îng L©m s¶n ngßai gç nhËp khÈu sang Ch©u ¢u t¨ng lªn. ThÝ dô n¨m 1938 khèi l−îng L©m s¶n ngßai gç tõ Ên ®é xuÊt sang gÊp 2 lÇn khèi l−îng gç. Sau ThÕ chiÕn thø hai, nhu cÇu vÒ gç vμ xuÊt khÈu gç 92 t¨ng, nh−ng tÇm quan träng cña L©m s¶n ngßai gç vÉn gi÷ nguyªn mÆc dÇu khèi l−îng xuÊt khÈu cã gØam ®i. HiÖn nay, Ýt nhÊt ba m−¬i triÖu ng−êi phô thuéc vμo nguån tμi nguyªn nμy vμ dÜ nhiªn sè ng−êi nhËn ®−îc lîi Ých tõ nguån ®ã cßn lín h¬n. NhiÒu tû dollars gi¸ trÞ L©m s¶n ngßai gç H×nh 1.1: Thu h¸i l©m s¶n ngoμi gç trong rõng ®−îc trao ®æi, bu«n b¸n hμng n¨m ë c¸c n−íc §«ng Nam ¸. ChØ riªng hμng song m©y thμnh phÈm ®· cã gÇn 3 tû dollars trao ®æi th−¬ng m¹i hμng n¨m. TÝnh khiªm tèn th× gi¸ trÞ xuÊt khÈu cña L©m s¶n ngoμi gç cña Th¸i lan n¨m 1987 lμ 32 triÖu dollars vμ víi Indonesia lμ 238 triÖu dollars. Cßn Malaysia th× n¨m 1986 ®¹t con sè 11 triÖu dollars. Chóng ta h·y ®i xem xÐt t×nh h×nh sö dông c¸c lo¹i L©m s¶n ngßai gç cña mét sè n−íc quanh vïng. Tõ ®iÓn c¸c s¶n phÈm kinh tÕ cu¶ b¸n ®¶o Malaysia liÖt kª 2432 loμi l©m s¶n vμ mét phÇn s¸u trong sè ®ã cã thÓ cã Ých trùc tiÕp cho con ng−êi. Mét loμi cã thÓ dïng lμm ra nhiÒu s¶n phÈm, vμ mét s¶n phÈm cã thÓ kÕt hîp lμm tõ nhiÒu lo¹i l©m s¶n. Mét vÝ dô minh ho¹ nh− c©y dõa n−íc (Nypa), mäc ë nhiÒu n¬i trªn thÕ giíi t¹i c¸c vïng ®Êt ngËp n−íc (c¶ triÖu ha ë Indonesia) lμ loμi c©y ®−îc sö dông réng r·i vμ cã Ých cho d©n c− n¬i ®ã. Dõa n−íc cã l¸ dïng lîp nhμ, tr¸i cã thÓ lμm ra ®−êng, r−îu, bÑ c©y cã thÓ lμm nguyªn liÖu cho v¸n d¨m, l¸ non dïng cuèn thuèc l¸. L¸ dõa cßn dïng bÖn d©y thõng, lμm chiÕu, giá x¸ch, mò, ¸o m−a, c¸c dông cô ®an l¸t kh¸c. BÑ nã còng cã thÓ lμm chæi, cñi ®un. H¹t th× ¨n nh− kÑo, ph¬i kh« cã thÓ lμm khuy ¸o, ®å trang søc. C©y dõa n−íc nμy còng cã nhiÒu ë ®ång b»ng s«ng Cöu long cña n−íc ta. Th«ng th−êng viÖc thu h¸i LSNG ®−îc lμm thñ c«ng, vμ nh− vËy tèn nhiÒu lao ®éng. §a sè ng−êi thu h¸i LSNG theo mïa vô, chØ cã rÊt Ýt lμ chuyªn nghiÖp. Hä thu h¸i cã khi v× gi¶i trÝ, 93 th¸m hiÓm, kiÕm thªm Ýt tiÒn, v× thêi gian rçi kh«ng cã c¸c c«ng viÖc kh¸c, vμ v× nhiÒu môc ®Ých kh¸c n÷a. ë vïng Kinabatangan, Sabah, Malaysia khai th¸c m©y lμ nguån thu nhËp chÝnh cña hÇu hÕt d©n c− , ngoμi viÖc dïng cho gia ®×nh (Theo Marsh,1988). Cã 73 % trong sè 41 ng−êi ®−îc hái lμ nh÷ng ng−êi khai th¸c m©y hoÆc ng−êi m«i giíi. §· cã 12 ng−êi trong sè hä kh«ng cã thu nhËp nμo kh¸c ngßai khai th¸c m©y. Ngoμi m©y cßn cã nh÷ng lμng thu l−îm mËt ong, chñ yÕu dïng cho gia ®×nh ¨n vμ lμm thuèc, rÊt Ýt ng−êi b¸n. ë Kedah cã c¶ hμng ngμn nhãm thu l−îm mËt ong rõng. Thu nhËp cña ng−êi d©n Palawan tõ m©y cßn h¬n tõ n«ng s¶n. Theo nghiªn cøu cña Dunn (1975) th× m©y sÏ cßn lμ mét s¶n phÈm cã ý nghi· th−¬ng m¹i lín nhÊt cña vïng Temia, Malaysia. Mét sè gia ®×nh ë ®©y còng thu h¸i nhùa c©y ®Ó b¸n. Ngoμi ra cßn mét sè s¶n phÈm kh¸c còng ®−îc khai th¸c: tæ chim, c¸ suèi, thÞt rõng, chim thó sèng, ngμ voi, lan rõng vμ cßn nhiÒu lo¹i kh¸c , ®−îc trao ®æi bu«n b¸n ë vïng §«ng Nam ¸. Tæng gÝa trÞ LSNG (kh«ng kÓ ®éng vËt) ë phÇn b¸n ®¶o Malaysia n¨m 1994 vμo kho¶ng 6.142.476 ®¬n vÞ tiÒn Malaysia (gÇn 2 triÖu USD), cßn ë vïng Sarawak lμ trªn 100.000 USD xuÊt khÈu n¨m 1986, vïng Sabah trªn 10 triÖu USD vμo n¨m 1988. C¸ tù nhiªn n−íc ngät dÜ nhiªn lμ mét nguån thu nhËp vμ lμ nguån thùc phÈm cho d©n c− vïng rõng nói. Theo nghiªn cøu cña Giesen n¨m 1987, ë vïng lßng ch¶o Kapuas , B¾c Kalimantan gÝa trÞ tæng sè c¸ b¾t ®−îc n¨m 1985 lμ 4,3 triÖu USD. C¸ cßn cã nhiÒu ë vïng rõng ®−íc. Rõng ®−íc ë Sarawak vμo n¨m 1984 ®· cho sè c¸ gÝa trÞ 28 triÖu USD vμ t¹o viÖc lμm cho 13.400 ng−êi. ë Th¸i lan, mét ®Êt n−íc ®· bÞ mÊt nhiÒu rõng tù nhiªn , hä ®ang ¸p dông c¸c biÖn ph¸p , cã thÓ lμ kinh nghiÖm cho c¸c n−íc cßn t−¬ng ®èi giμu rõng. Xu h−íng cña n−íc nμy lμ ®ang nhËp khÈu nh÷ng lo¹i LSNG mμ tr−íc kia hä xuÊt khÈu vμ t¨ng tû lÖ lîi tøc tõ LSNG so víi lîi tøc chung tõ rõng. N¨m 1987 Th¸i lan xuÊt khÈu LSNG th« víi gi¸ trÞ b»ng 80% xuÊt khÈu gç trßn vμ gç xÎ. Riªng víi song m©y, Th¸i lan kh«ng xuÊt khÈu th« tõ n¨m 1978 mμ chØ xuÊt khÈu s¶n phÈm m©y ®Ó n©ng cao gÝa trÞ cu¶ mÆt hμng nμy. Hä t¨ng nhËp khÈu m©y th« vμ t¨ng xuÊt khÈu s¶n phÈm ®· tinh chÕ. N−íc nμy cã tíi 200 nhμ s¶n xuÊt ®å m©y. S¶n phÈm tre còng lμ mÆt hμng xuÊt khÈu quan träng, theo Thammincha th× n¨m 1984 tre xuÊt khÈu cã gi¸ trÞ 3 triÖu USD. Thuèc ch÷a bÖnh cã nguån gèc tõ thùc vËt ®¹t gÝa trÞ xuÊt khÈu n¨m 1979 lμ 17 triÖu USD vμ dïng trong n−íc cßn h¬n con sè nμy. Th¸i lan hy väng sÏ t¨ng c−êng thay thÕ thuèc nhËp b»ng thuèc s¶n xuÊt trong n−íc. Indonesia ®· t¨ng xuÊt khÈu LSNG tõ nh÷ng n¨m 1960 c¶ vÒ sè l−îng vμ gÝa trÞ. Trong khi sè l−îng LSNG xuÊt khÈu n¨m 1979 t¨ng 2 lÇn so víi n¨m 1969 th× gÝa trÞ cña nã t¨ng 20 lÇn. 94 Gi¸ trÞ LSNG xuÊt khÈu cu¶ hä ®¹t 238 triÖu USD vμo n¨m 1987. N¨m 1979 ghi nhËn cã 150.000 chç lμm viÖc do ngμnh khai th¸c vμ chÕ biÕn LSNG t¹o ra. ë Indonesia, song m©y lμ LSNG chÝnh nÕu tÝnh vÒ gÝa trÞ xuÊt khÈu. Lμ n−íc cung cÊp song m©y chñ yÕu trªn thÕ giíi, song m©y Indonesi¹ chiÕm tõ 70% ®Õn 90% thÞ tr−êng toμn cÇu. Indonesia, tr−íc n¨m 1989 hÇu nh− xuÊt khÈu song m©y th« cho Hång k«ng vμ Singapore vμ c¸c n−íc nμy l¹i xuÊt tiÕp ®i Ch©u ¢u, NhËt, Mü sau khi lμm s¹ch, ph©n lo¹i. V× vËy, n−íc nμy mÊt ®i mét sè tiÒn lín khi xuÊt th«. Theo tÝnh to¸n gi¸ trÞ cña song m©y sau khi chÕ biÕn t¨ng 24 ®Õn 28 lÇn. ThÊy ®−îc ®iÒu ®ã, tõ n¨m 1989 chÝnh phñ chØ cho xuÊt s¶n phÈm song m©y tinh chÕ. ChÝnh s¸ch nμy l¹i t¸c ®éng lªn nh÷ng ng−êi khai th¸c m©y v× m©y gi¶m gÝa do chØ cßn c¸c nhμ s¶n xuÊt mua m©y th« t¹i thÞ tr−êng trong n−íc. Còng v× vËy mμ ¸p lùc khai th¸c song m©y l¹i lan sang c¸c n−íc l©n cËn cßn cã kh¶ n¨ng cung cÊp nh− Malaysia, Thailand vμ c¸c n−íc §«ng Nam ¸ kh¸c l©u nay vÉn mua m©y th« tõ Indonesia. ChÝnh phñ khuyÕn khÝch tinh chÕ m©y do ®ã ®· cã Ýt nhÊt 200 x−ëng tinh chÕ m©y ®Ó xuÊt khÈu, −íc tÝnh ®¹t gÝa trÞ th−¬ng m¹i 2,7 tû dollars (n¨m1988). Ngoμi ra Indonesia cßn xuÊt khÈu thó rõng, chim vμ tæ yÕn. Víi Philippines, viÖc khai th¸c sö dông LSNG rÊt réng r·i vμ mang l¹i nhiÒu lîi Ých cho c¸c hé gia ®×nh còng nh− nhμ n−íc. ThÊy ®−îc tÇm quan träng, c¸c khãa häc vÒ LSNG lu«n ®−îc më ®Þnh kú. C¸c s¶n phÈm LSNG chñ yÕu cña Philippines bao gåm song m©y, tre nøa, c¸c chÊt dÇu nhùa, c©y lμm thuèc,c©y kiÓng, thó kiÓng, ®éng vËt hoang d·. ThÝ dô nh− vïng Palawan phÝa T©y Nam Philippines, nh÷ng ng−êi ë ®©y cã tμi s¨n b¾n, hä lμm n«ng nghiÖp rÊt Ýt vμ chñ yÕu hä sèng phô thuéc vμo rõng. Bé téc Tagbanua dμnh phÇn lín thêi gian cho viÖc thu h¸i nhùa c©y, m©y vμ c¸c LSNG kh¸c cho thu nhËp cña hä. Tõ nh÷ng n¨m 1960 Bé m«i tr−êng vμ tμi nguyªn ®· b¾t ®Çu cÊp phÐp cho khai th¸c LSNG theo ®Êu gÝa c«ng khai. Nh÷ng cuéc ®Êu gÝa nh− vËy tiÕn hμnh hμng n¨m ë Manila. V× c¸c bé l¹c ®Þa ph−¬ng kh«ng cã ®ñ tμi chÝnh vμ th«ng tin vÒ thÞ tr−êng nªn cuèi cïng th× kÕt qña ®Êu thÇu l¹i r¬i vμo tay nh÷ng ng−êi giμu thμnh phè. Ng−êi d©n ®Þa ph−¬ng l¹i chØ thu h¸i LSNG vμ b¸n qua trung gian. Nh÷ng n¨m 1970, 1980 viÖc khai th¸c gç xuÊt khÈu ë Philippines t¨ng m¹nh, Palawan ®−îc coi lμ phÇn cßn l¹i cuèi cïng rõng tù nhiªn nguyªn sinh cña ®Êt n−íc. Tuy nhiªn trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y, do khai th¸c c«ng nghiÖp céng víi më réng canh t¸c n«ng nghiÖp, d©n di c− tõ ven biÓn lªn vïng cao vμ viÖc khai th¸c LSNG thiÕu thËn träng ®· lμm cho rõng Palawan bÞ ®e do¹ nghiªm träng. N¨m 1991, Philippines ®ãng cöa rõng tõng phÇn. Trong n¨m 1989 ë Palawan ®· lËp ra Liªn hiÖp c¸c bé téc víi môc tiªu mang l¹i sù c«ng nhËn c¸c quyÒn h−ëng lîi, tiÕp cËn vμ kiÓm so¸t tμi nguyªn rõng vμ ®Êt rõng. Môc tiªu kÌm theo lμ n©ng cao vÞ trÝ 95 kinh tÕ cña d©n téc ®Þa ph−¬ng bëi ®Èy m¹nh qu¶n lý bÒn v÷ng vμ bu«n b¸n LSNG. M«t n¨m sau Bé tμi nguyªn vμ m«i tr−êng trao cuéc ®Êu gÝa cho céng ®ång vÒ khai th¸c , bu«n b¸n m©y qua nh÷ng hîp ®ång. Tuy nhiªn d©n ®Þa ph−¬ng chØ khai th¸c, cßn kh¶ n¨ng chÕ biÕn cña hä h¹n chÕ, cÇn cã sù gióp ®ì cña bªn ngßai. Cè g¾ng thø hai cña hä lμ khai th¸c mËt ong rõng, lμm ®å thñ c«ng b¸n cho thÞ tr−êng du lÞch. ChÝnh phñ Philippines nhËn râ tÇm quan träng cña viÖc cæ vò c¸c ph−¬ng thøc b¶n ®Þa vÒ qu¶n lý bÒn v÷ng tμi nguyªn thiªn nhiªn. Bé tμi nguyªn vμ m«i tr−êng tiÕp tôc ®¶m b¶o quyÒn cña d©n ®Þa ph−¬ng b»ng c¸ch trao l¹i ®Êt tæ tiªn vμ l·nh ®Þa cho hä ( n¨m 1996). Ên §é còng lμ ®iÓn h×nh cu¶ viÖc sö dông hiÖu qña LSNG. Ng−êi ta −íc tÝnh r»ng LSNG ®ãng gãp h¬n 50% gi¸ trÞ L©m s¶n chung vμ 70% gi¸ trÞ xuÊt khÈu L©m s¶n. LSNG t¹o ra 1600 triÖu ngμy c«ng lao ®éng hμng n¨m qua viÖc thu haÝ quy m« gia ®×nh hoÆc ë rõng c«ng céng bëi phô n÷ vμ c¸c d©n téc ®Þa ph−¬ng ( Theo Khotari vμ céng t¸c viªn, 1998). C¸c “Tæ hîp” LSNG lμ mét thμnh phÇn chñ chèt trong chiÕn l−îc ®a d¹ng nguån sèng cña gia ®×nh n«ng th«n Aán ®é. C¸c “Tæ hîp” LSNG th−êng theo mïa vô, quy m« nhá, dïng c«ng nghÖ ®¬n gØan, h−íng vμo thÞ trõ¬ng ®Þa ph−¬ng, kh«ng sinh lîi lín ( Tewari vμ Campbell, 1995). §μ t¨ng cao cña lîi nhuËn ®· l«i kÐo nh÷ng ng−êi míi nhËp cuéc vμ lμm t¨ng ¸p lùc vμo tμi nguyªn rõng, trõ khi cã sù tæ chøc hîp lý vÒ vÒ khai th¸c, chÕ biÕn vμ x¸c lËp c¸c quyÒn tiÕp cËn tμi nguyªn cña d©n ®Þa ph−¬ng. Cã 16000 loμi c©y ë Ên §é th× 3000 loμi LSNG cã lîi, hÇu hÕt tiªu thô néi ®Þa. Nh÷ng LSNG xuÊt khÈu chñ yÕu lμ nguyªn liÖu th«. HiÖn ë ®©y còng thiÕu kü thuËt chÕ biÕn, thiÕu th«ng tin thÞ tr−êng, thiÕu vèn, thiÕu ph−¬ng tiÖn v©n chuyÓn vμ kho b·i, nguån nguyªn liÖu th« c¹n kiÖt. Ng−êi d©n b¸n qua trung gian vμ v× vËy th−êng hä chØ h−ëng 10% ®Õn 20% gÝa trÞ cña nguyªn liÖu th«. Vμo nh÷ng n¨m 1970 – 1980 ChÝnh phñ Ên §é quèc h÷u ho¸ vμ ®éc quyÒn bu«n b¸n mét sè LSNG chñ yÕu. Nhμ n−íc còng quy ®Þnh mét sè s¶n phÈm chÕ biÕn vμ vËn chuyÓn. Liªn hiÖp ph¸t triÓn L©m nghiÖp quèc gia ®−îc thμnh lËp ®Ó qu¶n lý khai th¸c, bu«n b¸n, b¶o tån, ph¸t triÓn LSNG vμ gióp æn ®Þnh gÝa c¶ cho nh÷ng ng−êi thu h¸i. Tõ gi÷a nh÷ng n¨m 1980 nhiÒu héi tËp thÓ nh÷ng ng−êi trång c©y ®−îc thμnh lËp cæ vò cho phôc håi nguån n−íc vμ trång rõng ë ®Êt hoang ho¸ ®Ó cung cÊp cñi, gç nhá, cá vμ c¸c LSNG kh¸c. ViÖc khai th¸c LSNG ®· ®−îc quèc h÷u hãa thùc hiÖn qua c¸c hîp ®ång. Ng−êi khai th¸c ®ãng tiÒn d¹ng “thuÕ l©m s¶n” cho nhμ n−íc theo khèi l−îng hä khai th¸c. Thùc tÕ c¸c tæ hîp vÒ l©m nghiÖp ®−îc hç trî bëi nhμ n−íc, lμm viÖc quan liªu, kh«ng hiÖu qña vμ thiÕu râ rμng nªn kh«ng thu hót c¸c thμnh viªn. Sù ®éc quyÒn cña nhμ n−íc chuyÓn thμnh ®éc quyÒn t− nh©n v× ¶nh h−ëng cña mét sè c¸ nh©n. Tuy nhiªn còng cã 96 mét sè bang hÖ thèng ®éc quyÒn nhμ n−íc víi LSNG còng chøng tá hiÖu qña theo quan ®iÓm võa n©ng cao møc sèng vμ võa b¶o vÖ nguån tμi nguyªn /2/. ë Papua New Guinea th× c©y cä Sago (Metroxylon) lμ mét tμi nguyªn ®¸ng kÓ cña ®Êt n−íc nμy. DiÖn tÝch rõng cä nμy kho¶ng mét triÖu ha. Sago lμm thøc ¨n vμ vËt liÖu x©y dùng. Tuy nhiªn c¸c tμi liÖu vÒ l©m nghiÖp th× th−êng quªn kh«ng coi Sago lμ mét nguån tμi nguyªn. C¸c n−íc gÇn ViÖt Nam nh− Lμo, Campuchia còng ch−a chó ý tíi qñan lý nguån LSNG mÆc dÇu ®ãng gãp cña nã vμo kinh tÕ vμ x· héi kh«ng ph¶i lμ nhá. Theo mét nghiªn cøu cña Sounthone Ketphanh (Lμo), ng−êi d©n n«ng th«n dïng LSNG ®Ó ¨n (m¨ng tre nøa, l¸ mét sè lo¹i c©y, c¸ suèi vμ thÞt chim thó), lμm vËt liÖu x©y dùng(m©y tre, l¸ lîp...), c«ng cô s¨n b¾n vμ canh t¸c . Víi 90% d©n c− sèng ë vïng n«ng th«n, cã ®Õn 50% thu nhËp cña c¸c hé d©n n«ng th«n lμ tõ LSNG. QuyÒn khai th¸c LSNG ch−a x¸c ®Þnh còng trë thμnh nh÷ng m©u thuÉn gi÷a c¸c c«ng ®ång. Mét khu rõng cã thÓ cã nhiÒu nhãm, nhiÒu b¶n cïng c¹nh tranh nhau khai th¸c ( ThÝ dô vïng b¶o tån quèc gia ë tØnh Salavan). Tuy nhiªn LSNG vÉn ch−a lμ ®èi t−îng qu¶n lý cu¶ c¸c nhμ qu¶n lý vμ lμm chÝnh s¸ch ë c¸c cÊp. ThÝ dô nh− mét lo¹i LSNG Helminthostachys zeylanica (mét loμi r¸ng) ®Ó lμm thuèc , xuÊt khÈu chñ yÕu sang Trung quèc ®Õn 13,6 tÊn hμng n¨m nh−ng vÉn ngoμi tÇm kiÓm so¸t cña nhμ n−íc vμ do ®ã nguån LSNG nμy ®ang trë nªn khan hiÕm T×nh h×nh sö dông L©m s¶n ngoμi gç ë Ch©u Phi: ë c¸c n−íc §«ng vμ Nam Ch©u Phi th× dÇu nhùa c©y, c©y thuèc, mËt ong, c©y lμm thùc phÈm, thÞt khØ lμ nh÷ng LSNG chñ yÕu. C¸c LSNG nμy th−êng ®−îc trång vμ thu h¸i lÉn víi c©y n«ng nghiÖp cho nªn kh«ng ph©n biÖt ®−îc r¹ch rßi. Nh÷ng thèng nhÊt vÒ thuËt ng÷ , kh¸i niÖm vμ ®Þnh nghÜa vÒ LSNG cïng víi c¶i thiÖn ph−¬ng ph¸p thu thËp sè liÖu vμ gi¸m s¸t sö dông LSNG lμ ®iÒu cÇn thiÕt ®Ó cμng hiÓu râ ý nghi· cña tμi nguyªn nμy víi x· héi. M−êi n¨m cuèi thÕ kû 20 do nhËn thøc vai trß cña LSNG nªn ®· cã nhiÒu nghiªn cøu vμ dù ¸n liªn quan ®Õn thóc ®Èy vμ khuyÕn khÝch sö dông LSNG. Nh−ng c¸c tμi liÖu khoa häc vÒ sö dông bÒn v÷ng nguån tμi nguyªn nμy th× cßn thiÕu. ë møc ®é quèc gia nhËn thøc ®Çy ®ñ vÒ gÝa trÞ LSNG bÞ c¶n trë bëi thiÕu th«ng tin vÒ s¶n xuÊt, tiªu thô vμ bu«n b¸n c¸c lo¹i nμy. Vμi n¨m gÇn ®©y, mÆc dï cã nh÷ng nghiªn cøu vÒ gÝa trÞ kinh tÕ x· héi vμ ®a d¹ng sinh häc cña LSNG, nh−ng ph−¬ng ph¸p ®¸nh gÝa LSNG còng nh− qu¶n lý chóng ch−a cã ®Çy ®ñ. Ng−êi d©n n«ng th«n Ch©u Phi phô thuéc rÊt nÆng nÒ vμo rõng, vμo LSNG cho nh÷ng nhu cÇu vÒ thùc phÈm, thuèc men, vËt liÖu lμm nhμ, sîi dÖt, thuèc nhuém, dÇu nhùa, chÊt th¬m, mËt ong, thÞt thó... 97 C¸c lo¹i LSNG nμy lμ nguån thu nhËp vμt¹o cho ng−êi d©n n«ng th«n cã c«ng ¨n, viÖc lμm, trong ®ã mét vμi lo¹i ®−îc bu«n b¸n xuÊt khÈu. Cã nhiÒu tiªu chÝ x¸c ®Þnh lo¹i nμo ®−îc coi lμ chñ yÕu. T¹i mét cuéc héi th¶o ë Trung Phi th× 2 tiªu chÝ ®−îc nªu ra: mét lμ s¶n phÈm nμo cã gÝa trÞ cao trong tiªu thô néi ®Þa, hai lμ s¶n phÈm nμo gi¸ trÞ cao mμ “cÇu” v−ît qóa ”cung”. Do ®ã tr×nh tù tuyÓn chän hai b−íc ®−îc ®−a ra: b−íc mét x¸c ®Þnh xem lo¹i nμo gi¸ trÞ cao, b−íc hai x¸c ®Þnh lo¹i nμo bÞ khai th¸c qóa møc ®· ®Õn giíi h¹n mÊt bÒn v÷ng. Mét nghiªn cøu tiÕn hμnh ë Madagascar cho thÊy, LSNG ®ãng vai trß quan träng träng trong cung cÊp thùc phÈm. T¹i vïng nghiªn cøu cã ®Õn 76% gia ®×nh dïng thùc phÈm nguån gèc tõ LSNG. C¸c lo¹i thùc phÈm nμy bao gåm thÞt thó, chim, c«n trïng, mËt ong, c¸ suèi vμ mét sè tõ nguån thùc vËt rõng nh− lâi cä, c©y Dioscorea. Mét sè c©y dïng lμm vËt liÖu lμm nhμ, m¸i che, t−êng vμ trÇn. ë B¾c Phi c©y rõng lμ nguån thùc phÈm vμ d−îc liÖu quan träng. Mét cuéc ®iÒu tra t¹i vïng d©n téc thiÓu sè ë Burkina Faso vμ Benin cho thÊy r»ng h¬n hai phÇn ba loμi c©y ë ®©y ®−îc ng−êi d©n sö dông. D©n chóng rÊt Ýt ®Õn bÖnh viÖn v× hä dïng thuèc d©n téc cã s½n vμ gÝa thÊp. ë Tanzania th× cã 4 nhãm LSNG ®−îc dïng chñ yÕu. MËt ong ®øng hμng ®Çu, sau ®ã lμ c¸c vá c©y, l¸ vμ th©n c©y, c¸c lo¹i nÊm. ë Cameroon vá mét lo¹i c©y lμm thuèc lμ Prunus ( hä Rosaceae) ®−îc khai th¸c ®Ó xuÊt khÈu. Trong nh÷ng n¨m 1990 cã ®Õn 3000 tÊn lo¹i nμy xuÊt khÈu hμng n¨m cho gÝa trÞ kho¶ng 220 triÖuUSD. Khai th¸c vá c©y nμy ph¶i cã giÊy phÐp. Tuy nhiªn, truyÒn thèng ë ®©y vÉn coi rõng lμ nguån tμi nguyªn c«ng céng vμ v× gÝa cao nªn d©n chóng vÉn khai th¸c lÐn lót vμ cã thÓ lμm tuyÖt chñng loμi c©y qóy nμy. T¹i Zimbabwe nÊm rõng lμ mãn ¨n th−êng ngμy cña ng−êi d©n. Ng−êi ta thÊy d©n ®Þa ph−¬ng b¸n nÊm ë ven ®−êng giao th«ng. ChØ theo dâi ë hai lμng Liwonde vμ Perekezi, ng−êi ta thÊy nÊm ¨n ®−îc b¸n ë chî tõ th¸ng Giªng ®Õn th¸ng T− n¨m 2000 vμo kháang 10 ngμn tÊn. Cßn cã nhiÒu chî nh− thÕ nμy ë kh¾p ®Êt n−íc mμ kh«ng cã tμi liÖu nμo thèng kª cho hÕt. T×nh h×nh sö dông L©m s¶n ngoμi gç ë Ch©u Mü: ë Ch©u Mü còng vËy, nh÷ng n−íc ®ang ph¸t triÓn n»m trong khu vùc rõng nhiÖt ®íi còng cßn phô thuéc rÊt nhiÒu vμo rõng nãi chung vμ LSNG nãi riªng. T¹i Mexico d©n Maya cã truyÒn thèng vμ kinh nghiÖm qu¶n lý hÖ sinh th¸i cña hä theo h−íng bÒn v÷ng. MÆc dï cã nh÷ng kiÓu sö dông ®Êt míi nh−ng vÉn cßn hÖ thèng qu¶n lý rõng céng ®ång. Rõng vμ LSNG vÉn lμ nguån thu nhËp quan träng cña ng−êi Maya, 18% so víi 27% tõ n«ng nghiÖp. Ng−êi Maya kh«ng b¸n LSNG mμ chñ yÕu ®Ó sö dông trong gia ®×nh. ChØ nh÷ng gia ®×nh kh¸ gi¶ míi khai 98