Tài liệu Chương trình hỗ trợ lâm nghiệp xã hội bài giảng bảo tồn đa dạng sinh học (hà nội 2002) cao thị lý & trần minh đạt, 114 trang

Ch−¬ng tr×nh Hç trî L©m nghiÖp x· héi Bμi gi¶ng b¶o tån ®a d¹ng sinh häc Hμ Néi, 2002 1 Ch−¬ng tr×nh Hç trî L©m nghiÖp x· héi Bμi gi¶ng b¶o tån ®a d¹ng sinh häc Biªn tËp: Cao ThÞ Lý, TrÇn M¹nh §¹t Nhãm t¸c gi¶: Cao ThÞ Lý, NguyÔn ThÞ Mõng - §¹i Häc T©y Nguyªn TrÇn M¹nh §¹t, §inh ThÞ H−¬ng Duyªn - §¹i häc N«ng L©m HuÕ §ç Quang Huy, Ph¹m Quang Vinh - §¹i Häc L©m nghiÖp ViÖt Nam La Quang §é - §¹i Häc N«ng L©m Th¸i Nguyªn Hμ Néi, 2002 Môc lôc 2 Lêi nãi ®Çu 4 Lý do, môc ®Ých vμ vÞ trÝ m«n häc B¶o tån §DSH 6 Danh s¸ch c¸c tõ viÕt t¾t 7 Ch−¬ng 1: Tæng quan vÒ ®a d¹ng sinh häc ..........................................................1 Bμi 1: Mét sè kh¸i niÖm........................................................................................... 2 1 Kh¸i niÖm ®a d¹ng sinh häc ................................................................................2 2 Mét sè vïng giμu tÝnh ®a d¹ng sinh häc trªn thÕ giíi...........................................6 Bμi 2: Gi¸ trÞ cña ®a d¹ng sinh häc......................................................................... 8 1 §Þnh gi¸ gi¸ trÞ cña ®a d¹ng sinh häc .................................................................. 8 2 Gi¸ trÞ cña ®a d¹ng sinh häc.................................................................................8 Bμi 3: Suy tho¸i ®a d¹ng sinh häc.........................................................................12 1 Kh¸i niÖm suy tho¸i ®a d¹ng sinh häc................................................................12 2 Nguyªn nh©n g©y suy tho¸i ®a d¹ng sinh häc....................................................14 3 Thang bËc ph©n h¹ng møc ®e do¹ cña IUCN, 1994 .........................................15 Ch−¬ng 2: B¶o tån ®a d¹ng sinh häc....................................................................21 Bμi 4: Nguyªn lý cña b¶o tån ®a d¹ng sinh häc...................................................22 1 B¶o tån ®a d¹ng sinh häc...................................................................................22 2 C¸c c¬ së cña b¶o tån ®a d¹ng sinh häc.......................................................... 23 3 C¸c nguyªn t¾c c¬ b¶n cña b¶o tån ®a d¹ng sinh häc...................................... 23 Bμi 5: C¸c ph−¬ng thøc b¶o tån ®a d¹ng sinh häc............................................. 26 1 C¸c ph−¬ng thøc b¶o tån chÝnh......................................................................... 26 2 LuËt ph¸p liªn quan ®Õn b¶o tån ®a d¹ng sinh häc........................................... 29 Bμi 6: Tæ chøc qu¶n lý b¶o tån ®a d¹ng sinh häc............................................... 33 1 Tæ chøc qu¶n lý ®a d¹ng sinh häc t¹i c¸c khu b¶o tån...................................... 33 2 C¸c ho¹t ®éng phèi hîp, hç trî trong b¶o tån ®a d¹ng sinh häc....................... 39 Ch−¬ng 3: §a d¹ng sinh häc vμ b¶o tån ®a d¹ng sinh häc ë ViÖt Nam......... 43 Bμi 7: Giíi thiÖu ®a d¹ng sinh häc ë viÖt nam.................................................... 44 1 Cë së t¹o nªn ®a d¹ng sinh häc ë ViÖt Nam..................................................... 44 2 Møc ®é ®a d¹ng sinh häc ë ViÖt Nam.................................................................45 3 TÝnh ®a d¹ng trong c¸c vïng ®Þa lý sinh vËt ViÖt Nam....................................... 53 Bμi 8: Suy tho¸i ®a d¹ng sinh häc ë viÖt nam......................................................58 1 Thùc tr¹ng suy tho¸i ®a d¹ng sinh häc ë ViÖt Nam............................................58 2 Nguyªn nh©n g©y suy tho¸i ®a d¹ng sinh häc ë ViÖt Nam.................................61 Bμi 9: B¶o tån ®a d¹ng sinh häc ë ViÖt Nam........................................................ 66 1 LuËt ph¸p ViÖt Nam liªn quan ®Õn b¶o tån ®a d¹ng sinh häc........................... 66 2 Ho¹t ®éng b¶o tån ®a d¹ng sinh häc................................................................. 68 3 §Þnh h−íng trong ho¹t ®éng b¶o tån ®a d¹ng sinh häc..................................... 72 Ch−¬ng 4: Gi¸m s¸t vμ ®¸nh gi¸ ®a d¹ng sinh häc............................................ 76 Bμi 10: LËp kÕ ho¹ch ®iÒu tra, gi¸m s¸t ®a d¹ng sinh häc................................ 77 1 Sù cÇn thiÕt cña gi¸m s¸t, ®¸nh gi¸ ®a d¹ng sinh häc...................................... 77 2 Ph©n tÝch x¸c ®Þnh nhu cÇu gi¸m s¸t ®¸nh gi¸ ®a d¹ng sinh häc...................... 77 3 LËp kÕ ho¹ch gi¸m s¸t, ®¸nh gi¸ ®a d¹ng sinh häc...........................................81 Bμi 11. Ph−¬ng ph¸p gi¸m s¸t, ®¸nh gi¸ ®a d¹ng sinh häc.............................. 85 1 §iÒu tra gi¸m s¸t ®a d¹ng loμi ®éng vËt.............................................................85 2 §iÒu tra, gi¸m s¸t ®¸nh gi¸ ®a d¹ng loμi thùc vËt............................................. 95 3 Gi¸m s¸t t¸c ®éng cña con ng−êi ®Õn khu b¶o tån..........................................103 Tμi liÖu tham kh¶o.................................................................................................106 Khung ch−¬ng tr×nh tæng quan toμn ch−¬ng..................................................... 110 3 Lêi nãi ®Çu Sau héi th¶o lÇn 2 cña Ch−¬ng tr×nh Hç trî L©m nghiÖp x· héi (Social forestry Support Programme, viÕt t¾c lμ SFSP) vÒ ph¸t triÓn ch−¬ng tr×nh cã sù tham gia (PCD) ®−îc tæ chøc t¹i Hμ Néi trong n¨m 2000, trªn c¬ së kÕt qu¶ ph¸t triÓn ch−¬ng tr×nh 4 m«n häc chÝnh liªn quan ®Õn L©m nghiÖp x· héi, mét sè tr−êng §¹i häc trong sè 7 ®èi t¸c cña SFSP ®· ®Ò xuÊt vμ lËp kÕ ho¹ch cho viÖc tiÕp tôc ph¸t triÓn ch−¬ng tr×nh ®èi víi mét sè m«n häc míi, trong ®ã cã m«n häc B¶o tån ®a d¹ng sinh häc. Tham gia ph¸t triÓn ch−¬ng tr×nh m«n häc nμy lμ nhãm gi¸o viªn chuyªn ngμnh L©m nghiÖp cña 4 tr−êng §¹i häc trong c¶ nuíc: L©m nghiÖp ViÖt Nam, N«ng l©m Th¸i Nguyªn, N«ng l©m HuÕ vμ §¹i häc T©y Nguyªn. Trªn thùc tÕ, m«n häc nμy hiÖn chØ cã Tr−êng §¹i häc L©m nghiÖp ViÖt Nam (Xu©n Mai, Hμ T©y) tù biªn so¹n vμ gi¶ng d¹y cho sinh viªn chuyªn ngμnh Qu¶n lý b¶o vÖ tμi nguyªn rõng. Trong khi ®ã c¸c tr−êng §¹i häc N«ng l©m kh¸c vÉn ch−a ®−a m«n häc nμy vμo ch−¬ng tr×nh ®μo t¹o chÝnh khãa, hoÆc nÕu cã th× ë d¹ng giíi thiÖu kÕt hîp víi mét sè m«n häc liªn quan hoÆc c¸c chuyªn ®Ò. §iÒu ®ã ph¶n ¸nh mét thùc tÕ lμ nh÷ng kiÕn thøc, kü n¨ng còng nh− th¸i ®é cÇn thiÕt vÒ b¶o tån ®a d¹ng sinh häc ch−a ®−îc trang bÞ mét c¸ch ®Çy ®ñ vμ cã hÖ thèng trong ch−¬ng tr×nh ®μo t¹o kü s− l©m nghiÖp cña tÊt c¶ c¸c tr−êng §¹i häc n«ng l©m trong c¶ n−íc. MÆc kh¸c qua kÕt qu¶ ®¸nh gi¸ nhu cÇu ®μo t¹o ë mét sè ®Þa ph−¬ng cho thÊy hiÖn nay nhiÒu tæ chøc, c¸ nh©n còng cã nhu cÇu ®μo t¹o vÒ §a d¹ng sinh häc (§DSH). TËp bμi gi¶ng nμy lμ kÕt qu¶ hîp t¸c vμ lμm viÖc tËp thÓ cña nhãm gi¸o viªn ë 4 tr−êng §¹i häc, trªn c¬ së kÕ thõa nhòng kÕt qu¶ hiÖn cã cña mét sè tr−êng, tham kh¶o nhiÒu tμi liÖu cã liªn quan kÕt hîp víi nh÷ng kÕt qu¶ nghiªn cøu tõ thùc tÕ, víi tinh thÇn häc hái vμ cïng chia sÎ kinh nghiÖm trong qu¸ tr×nh tham gia PCD tõ viÖc thiÕt lËp khung ch−¬ng tr×nh cho ®Õn viÖc s¾p xÕp néi dung cña c¸c ch−¬ng mét c¸ch hîp lý. §a d¹ng sinh häc lμ mét vÊn ®Ò lín trong nghiªn cøu còng nh− ®μo t¹o, do vËy lμm thÕ nμo ®Ó cô thÓ hãa kiÕn thøc nμy trong ch−¬ng tr×nh ®μo t¹o kü s− l©m nghiÖp còng lμ mét vÊn ®Ò ®−îc nhãm gi¸o viªn biªn so¹n quan t©m, th¶o luËn vμ c©n nh¾c trong qu¸ tr×nh biªn so¹n c¸c ch−¬ng. Cuèi cïng, néi dung bμi gi¶ng cña m«n häc còng ®· ®−îc nhãm biªn so¹n thèng nhÊt gåm 4 ch−¬ng. ViÖc s¾p xÕp thø tù cña c¸c ch−¬ng bμi gi¶ng ®i tõ kh¸i qu¸t ®Õn c¸c vÊn ®Ò cô thÓ vÒ ®a d¹ng sinh häc. Víi bè côc bμi gi¶ng nμy, nhãm gi¸o viªn biªn so¹n hy väng r»ng khi ®−a vμo gi¶ng d¹y, sinh viªn sÏ tiÕp cËn víi vÊn ®Ò mét c¸ch logic, trªn c¬ së n¾m b¾t ®−îc c¸c kh¸i niÖm, ®Æc ®iÓm còng nh− thùc tr¹ng chung cña §DSH trªn thÕ giíi, x¸c ®Þnh ®−îc c¸c nguyªn nh©n g©y suy tho¸i, c¸c nguyªn lý cña b¶o tån §DSH nh»m lùa chän ®−îc c¸c ph−¬ng thøc b¶o tån hîp lý còng nh− x¸c ®Þnh vμ vËn dông ®−îc c¸c néi dung vμ ph−¬ng ph¸p tæ chøc qu¶n lý b¶o tån hiÖu qu¶. TiÕp theo lμ nh÷ng kiÕn thøc liªn quan trùc tiÕp ®Õn ®Æc ®iÓm §DSH vμ ho¹t ®éng b¶o tån §DSH ë ViÖt Nam. Mét vÊn ®Ò cô thÓ h¬n lμ x¸c ®Þnh nhu cÇu, môc tiªu vμ lËp kÕ ho¹ch gi¸m s¸t ®¸nh gi¸ §DSH trong c¸c khu b¶o tån. Néi dung cô thÓ nμy g¾n liÒn víi phÇn thùc tËp trªn hiÖn tr−êng nh»m t¹o c¬ héi cho sinh viªn kh¶ n¨ng ph©n tÝch, vËn dông phèi hîp víi mét sè m«n häc cã liªn quan vμ tham gia vμo trong tiÕn tr×nh lËp kÕ ho¹ch vμ thùc thi mét phÇn kÕ ho¹ch trong tiÕn tr×nh gi¸m s¸t, ®¸nh gi¸ §DSH trªn thùc tÕ. §ång thêi víi viÖc biªn so¹n bμi gi¶ng nμy, viÖc lùa chän ph−¬ng ph¸p, kü thuËt gi¶ng d¹y lÊy häc viªn lμm trung t©m còng ®· ®−îc nhãm gi¸o viªn biªn so¹n lång ghÐp vμ vËn dông. ChÝnh v× thÕ, nhãm biªn so¹n còng ®· x¸c ®Þnh viÖc hßan tÊt vμ bæ sung vËt liÖu gi¶ng d¹y cho bμi gi¶ng m«n häc lμ viÖc lμm cÇn thiÕt vμ th−êng xuyªn trong suèt qu¸ tr×nh gi¶ng d¹y m«n häc nμy. 4 Tham gia ph¸t triÓn ch−¬ng tr×nh m«n häc nμy, chóng t«i xin c¸m ¬n «ng PierreYves Suter, cè vÊn tr−ëng SFSP ®· t¹o ®iÒu kiÖn vμ quan t©m ®Õn ho¹t ®éng chung nμy, c¸c cè vÊn kü thuËt vμ t− vÊn ®μo t¹o ®· hç trî vμ cung cÊp cho chóng t«i vÒ ph−¬ng ph¸p còng nh− nhiÒu ý kiÕn quý b¸u trong suèt tiÕn tr×nh. Chóng t«i còng xin ch©n thμnh c¸m ¬n ®¬n vÞ hç trî (SU), ®Æc biÖt lμ c¸c trî lý kü thuËt phô tr¸ch phÇn ®μo t¹o, cô thÓ lμ c« Hμ TuyÕt Nhung ®· th−êng xuyªn theo dâi vμ thóc ®Èy viÖc thùc hiÖn kÕ häach ph¸t triÓn m«n häc trong suèt tiÕn tr×nh. Chóng t«i thμnh thËt c¸m ¬n TS. §Æng Huy Huúnh, TS. NguyÔn Hoμng NghÜa, ThÇy gi¸o tiÕng Anh: Mathew Parr ®· gãp ý ph¶n håi cho b¶n th¶o ®Çu tiªn Víi sù hîp t¸c vμ næ lùc trong vßng h¬n 1 n¨m, tËp thÓ nhãm gi¸o viªn tham gia ph¸t triÓn ch−¬ng tr×nh m«n häc B¶o tån ®a d¹ng sinh häc ®· cè g¾ng th¶o luËn, gãp ý vμ tËp trung biªn so¹n bμi gi¶ng tõng ch−¬ng theo khung ch−¬ng tr×nh ®· thèng nhÊt chung. Tuy nhiªn nhãm biªn so¹n còng x¸c ®Þnh r»ng nh÷ng thiÕu sãt trong bμi gi¶ng nμy lμ mét ®iÒu kh«ng thÓ tr¸nh khái. Do vËy, chóng t«i hy väng sÏ nhËn ®−îc nhiÒu ý kiÕn gãp ý ch©n thμnh cho viÖc cËp nhËt vμ t¸i b¶n ®èi víi tËp bμi gi¶ng nμy. Chóng t«i xin ch©n thμnh c¸m ¬n. Hμ Néi, th¸ng 10 n¨m 2002 Nhãm biªn tËp bμi gi¶ng 5 Lý do, môc ®Ých vμ vÞ trÝ m«n häc B¶o tån §DSH Lý do ph¸t triÓn m«n häc B¶o tån ®a d¹ng sinh häc • §DSH cã vai trß quan träng trong cuéc sèng con ng−êi • §DSH ®· vμ ®ang suy tho¸i nghiªm träng. • B¶o tån §DSH lμ mét néi dung c¬ b¶n trong ph¸t triÓn bÒn v÷ng cña mäi quèc gia. • ViÖt Nam ®· cã chiÕn l−îc b¶o tån §DSH. • KiÕn thøc, kü n¨ng vμ th¸i ®é vÒ b¶o tån §DSH ch−a ®−îc trang bÞ mét c¸ch ®Çy ®ñ vμ cã hÖ thèng trong ch−¬ng tr×nh ®μo t¹o kü s− l©m nghiÖp cña c¸c ®èi t¸c cña SFSP. • NhiÒu tæ chøc, c¸ nh©n cã nhu cÇu ®μo t¹o vÒ §DSH. VÞ trÝ m«n häc : • M«n häc liªn quan chÆt chÏ víi c¸c m«n häc c¬ së chuyªn ngμnh : Thùc vËt rõng, §éng vËt rõng, Sinh th¸i häc, Di truyÒn, Gièng c©y rõng, C«n trïng, BÖnh c©y, L©m sinh häc ... • M«n häc nμy nªn bè trÝ sau khi sinh viªn häc xong c¸c m«n : Thùc vËt rõng, §éng vËt rõng, Sinh th¸i häc, Di truyÒn. • M«n häc gióp cho SV häc tèt c¸c m«n kh¸c nh− : L©m s¶n ngoμi gç, N«ng l©m kÕt hîp, Qu¶n lý rõng bÒn v÷ng, C¶i thiÖn gièng c©y rõng. • Sè tiÕt : 45 tiÕt lý thuyÕt (2 - 3 §VHT) + 1 tuÇn thùc tËp (1 §VHT) Môc ®Ých cña m«n häc Cung cÊp cho ng−êi häc hÖ thèng kiÕn thøc, kü n¨ng vμ th¸i ®é cÇn thiÕt vÒ ®a d¹ng sinh häc vμ b¶o tån ®a d¹ng sinh häc ®Ó hä cã kh¶ n¨ng vËn dông vμo viÖc qu¶n lý vμ ph¸t triÓn bÒn v÷ng tμi nguyªn rõng. 6 Danh s¸ch c¸c tõ viÕt t¾t BGCS BTTN CGIAR CITES §DSH §VCXS §VHT §VKXS FAO GDP GEF HST ICBP IUCN KBT KHH§§DS/ BAP MAB NXB ¤tc PCD SFSP SU UNCED UNDP UNEP UNESCO VH-LS-MT VQG WB WRI WWF : Ban th− kü b¶o tån c¸c v−ên thùc vËt/ Botanical Gardens Conservation Secretariat : B¶o tån thiªn nhiªn : Nhãm t− vÊn vÒ nghiªn cøu n«ng nghiÖp Quèc tÕ/ Consultative Group on International Agricultural Research : C«ng −íc quèc tÕ vÒ bu«n b¸n c¸c loμi ®éng thùc vËt cã nguy c¬ bÞ tuyÖt chñng/ Convention on International Trade in Endangered Srecies : §a d¹ng sinh häc : §éng vËt cã x−¬ng sèng : §¬n vÞ häc tr×nh : §éng vËt kh«ng x−¬ng sèng : Tæ chøc n«ng l−¬ng thÕ giíi/ : Tæng thu nhËp quèc d©n/ Gross Domestic Product : Quü m«i tr−êng toμn cÇu/ Global Environment Facility : HÖ sinh th¸i : Tæ chøc b¶o vÖ chim quèc tÕ/ The International Council for Bird Protection : HiÖp héi b¶o tån thiªn nhiªn Quèc tÕ/ The World Conservation Union : Khu b¶o tån : KÕ ho¹ch hμnh ®éng ®a d¹ng sinh häc/ Biodiversity Activity Plan : Ch−¬ng tr×nh con ng−êi vμ sinh quyÓn (cña UNESCO)/ Man and the Biosphere Program : Nhμ xuÊt b¶n : ¤ tiªu chuÈn : Ph¸t triÓn ch−¬ng tr×nh cã sù tham gia/ Participatory Curriculum Development : Ch−¬ng tr×nh Hç trî L©m nghiÖp x· héi/ Social Forestry Support Programme : §¬n vÞ hç trî cña SFSP t¹i Hμ Néi/ Support Unit : Héi nghÞ Liªn hiÖp quèc vÒ m«i tr−êng vμ ph¸t triÓn/ Conference on Environment and Development. : Ch−¬ng tr×nh ph¸t triÓn Liªn hiÖp quèc/ United Nations Development Programme : Ch−¬ng tr×nh m«i tr−êng Liªn hiÖp quèc/ United Nations Enviromental Programme. : Tæ chøc gi¸o dôc, khoa häc vμ v¨n hãa Liªn hiÖp quèc/ United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization. : V¨n hãa lÞch sö m«i tr−êng : V−ên Quèc gia : Ng©n hμng thÕ giíi/ World Bank : ViÖn tμi nguyªn thÕ giíi/ World Resources Institule : Quü Quèc tÕ vÒ b¶o vÖ thiªn nhiªn/ World Wide Fund for Nature 7 Ch−¬ng 1 Tæng quan vÒ ®a d¹ng sinh häc Môc ®Ých: Ch−¬ng nμy nh»m cung cÊp cho sinh viªn nh÷ng kiÕn thøc tæng quan vÒ ®a d¹ng sinh häc. Môc tiªu: Sau khi häc xong ch−¬ng nμy, sinh viªn cã kh¶ n¨ng: • Tr×nh bμy ®−îc c¸c kh¸i niÖm vÒ ®a d¹ng sinh häc vμ c¸c gi¸ trÞ cña ®a d¹ng sinh häc • Gi¶i thÝch ®−îc sù suy thãai vμ c¸c nguyªn nh©n chÝnh g©y suy tho¸i ®a d¹ng sinh häc . Khung ch−¬ng tr×nh tæng quan toμn ch−¬ng: Bμi Bμi 1: Kh¸i niÖm vÒ ®a d¹ng sinh häc Bμi 2: Gi¸ trÞ cña §DSH Bμi 3: Suy tho¸i ®a d¹ng sinh häc Môc tiªu Néi dung Gi¶i thÝch c¸c kh¸i niÖm vÒ §DSH • Nªu ®−îc mét sè vïng giμu tÝnh §DSH M« t¶ ®−îc c¸c gi¸ trÞ cña ®a d¹ng sinh häc • Tr×nh bμy ®−îc kh¸i niÖm vμ qu¸ tr×nh suy tho¸i §DSH Gi¶i thÝch ®−îc c¸c nguyªn nh©n g©y suy tho¸i, thang bËc ph©n h¹ng møc ®e däa §DSH • • • • • • • Kh¸i niÖm §DSH + §a d¹ng di truyÒn + §a d¹ng lßai + §a d¹ng hÖ sinh th¸i Mét sè vïng giμu tÝnh §DSH trªn thÕ giíi Ph−¬ng ph¸p VËt liÖu + Tr×nh bμy + Gi¶ng cã minh häa + C©u hái më + OHP + Tμi liÖu ph¸t tay + A0 + OHP + Gi¶ng cã minh häa §Þnh gi¸ gi¸ trÞ cña ®a d¹ng sinh häc Gi¸ trÞ trùc tiÕp Gi¸ trÞ gi¸n tiÕp + Tr×nh bμy + Bμi giao nhiÖm vô Kh¸i niÖm suy tho¸i §DSH Qu¸ tr×nh suy tho¸i §DSH Nguyªn nh©n suy tho¸i §DSH Thang bËc ph©n h¹ng møc ®e däa §DSH + Gi¶ng cã minh häa + §éng n·o 8 + Tr×nh bμy + Th¶o luËn nhãm + Tμi liÖu ph¸t tay + OHP + OHP, Slides + Tμi liÖu ph¸t tay + Card mμu + GiÊy A0 + Tμi liÖu ph¸t tay Thêi gian 3 2 4 Bμi 1: Mét sè kh¸i niÖm Môc tiªu: KÕt thóc bμi nμy, sinh viªn cã kh¶ n¨ng: • Tr×nh bμy ®−îc c¸c kh¸i niÖm vÒ ®a d¹ng sinh häc • M« t¶ ®−îc c¸c vïng giμu tÝnh ®a d¹ng sinh häc trªn thÕ giíi. 1 Kh¸i niÖm ®a d¹ng sinh häc ThuËt ng÷ §a d¹ng sinh häc ®−îc dïng lÇn ®Çu tiªn vμo n¨m 1988 (Wilson, 1988) vμ sau khi C«ng −íc §a d¹ng sinh häc ®−îc ký kÕt (1993), ®· ®−îc dïng phæ biÕn. Theo Tõ ®iÓn §a d¹ng sinh häc vμ ph¸t triÓn bÒn v÷ng cña Bé Khoa häc C«ng nghÖ vμ m«i tr−êng (NXB Khoa häc vμ kü thuËt, 2001): “§a d¹ng sinh häc lμ thuËt ng÷ dïng ®Ó m« t¶ sù phong phó vμ ®a d¹ng cña giíi tù nhiªn. §a d¹ng sinh häc lμ sù phong phó cña mäi c¬ thÓ sèng tõ mäi nguån, trong c¸c hÖ sinh th¸i trªn ®Êt liÒn, d−íi biÓn vμ c¸c hÖ sinh th¸i d−íi n−íc kh¸c vμ mäi tæ hîp sinh th¸i mμ chóng t¹o nªn.” §a d¹ng sinh häc bao gåm c¶ c¸c nguån tμi nguyªn di truyÒn, c¸c c¬ thÓ hay c¸c phÇn cña c¬ thÓ, c¸c quÇn thÓ hay c¸c hîp phÇn sinh häc kh¸c cña hÖ sinh th¸i, hiÖn ®ang cã gi¸ trÞ sö dông hay cã tiÒm n¨ng sö dông cho loμi ng−êi. §a d¹ng sinh häc bao gåm sù ®a d¹ng trong loμi (®a d¹ng di truyÒn hay ®a d¹ng gen), gi÷a c¸c lßai (®a d¹ng loμi) vμ c¸c hÖ sinh th¸i (®a d¹ng hÖ sinh th¸i). §ã còng chÝnh lμ 3 ph¹m trï (cÊp ®é) mμ ®a d¹ng sinh häc thÓ hiÖn. 1.1 §a d¹ng di truyÒn 1.1.1 Kh¸i niÖm §a d¹ng di truyÒn lμ ph¹m trï chØ møc ®é da d¹ng cña biÕn dÞ di truyÒn, sù kh¸c biÖt vÒ di truyÒn gi÷a c¸c xuÊt xø, quÇn thÓ vμ gi÷a c¸c c¸ thÓ trong mét loμi hay mét quÇn thÓ. Sù ®a d¹ng vÒ di truyÒn trong loμi th−êng bÞ ¶nh h−ëng bëi nh÷ng tËp tÝnh sinh s¶n cña c¸c c¸ thÓ trong quÇn thÓ. Mét quÇn thÓ cã thÓ chØ cã vμi c¸ thÓ ®Õn hμng triÖu c¸ thÓ. C¸c c¸ thÓ trong mét quÇn thÓ th−êng cã kiÓu gen kh¸c nhau. Sù kh¸c nhau gi÷a c¸c c¸ thÓ (kiÓu h×nh) lμ do t−¬ng t¸c gi÷a kiÓu gen vμ m«i tr−êng t¹o ra. H×nh 1.1: KiÓu h×nh cña c¸ thÓ ®−îc quyÕt ®Þnh do kiÓu gen vμ m«i tr−êng (Alcock, 1993), (nguån: C¬ së sinh häc b¶o tån, 1999) 9 Sù kh¸c biÖt vÒ gen (®a d¹ng di truyÒn) cho phÐp c¸c loμi thÝch øng ®−îc víi sù thay ®æi cña m«i tr−êng. Thùc tÕ cho thÊy, nh÷ng loμi quý hiÕm, ph©n bè hÑp th−êng ®¬n ®iÖu vÒ gen so víi c¸c loμi phæ biÕn, ph©n bè réng; do vËy chóng th−êng rÊt nh¹y c¶m víi sù biÕn ®æi cña m«i tr−êng vμ hËu qu¶ lμ dÔ bÞ tuyÖt chñng. 1.1.2 Mét sè nh©n tè lμm gi¶m hoÆc t¨ng ®a d¹ng di truyÒn: • Nh÷ng nh©n tè lμm gi¶m ®a d¹ng di truyÒn bao gåm: + L¹c dßng gen (Genetic drift): th−êng xuÊt hiÖn trong c¸c quÇn thÓ nhá, cã thÓ lμm gi¶m kÝch th−íc, tÝnh ®a d¹ng quÇn thÓ vμ sù suy tho¸i trong giao phèi gÇn + Chän läc tù nhiªn vμ nh©n t¹o (Natural and artificial selection) • Nh÷ng nh©n tè lμm t¨ng ®a d¹ng di truyÒn bao gåm: + §ét biÕn gen (Genetic mutation) + Sù di tró (Migration) 1.2 §a d¹ng loμi 1.2.1 Kh¸i niÖm §a d¹ng loμi lμ ph¹m trï chØ møc ®é phong phó vÒ sè l−îng loμi hoÆc sè l−îng c¸c ph©n loμi (loμi phô) trªn qu¶ ®Êt, ë mét vïng ®Þa lý, trong mét quèc gia hay trong mét sinh c¶nh nhÊt ®Þnh. Loμi lμ nh÷ng nhãm c¸ thÓ kh¸c biÖt víi c¸c nhãm kh¸c vÒ mÆt sinh häc vμ sinh th¸i. C¸c c¸ thÓ trong loμi cã vËt chÊt di truyÒn gièng nhau vμ cã kh¶ n¨ng trao ®æi th«ng tin di truyÒn (giao phèi, thô phÊn) víi nhau vμ cho c¸c thÕ hÖ con c¸i cã kh¶ n¨ng tiÕp tôc sinh s¶n. Nh− vËy c¸c c¸ thÓ trong loμi chøa toμn bé th«ng tin di truyÒn cña loμi, v× vËy tÝnh ®a d¹ng loμi hoμn toμn bao trïm tÝnh ®a d¹ng di truyÒn vμ nã ®−îc coi lμ quan träng nhÊt khi ®Ò cËp ®Õn tÝnh ®a d¹ng sinh häc. Sù ®a d¹ng vÒ loμi trªn thÕ giíi ®−îc thÓ hiÖn b»ng tæng sè loμi cã mÆt trªn toμn cÇu trong c¸c nhãm ®¬n vÞ ph©n lo¹i. Theo dù ®o¸n cña c¸c nhμ ph©n lo¹i häc, cã thÓ cã tõ 5 - 30 triÖu loμi sinh vËt trªn qu¶ ®Êt vμ chiÕm phÇn lín lμ vi sinh vËt vμ c«n trïng. Thùc tÕ hiÖn chØ cã kho¶ng trªn 1,4 triÖu lßai sinh vËt ®· ®−îc m« t¶ (Wilson, 1988), trong ®ã tËp trung chñ yÕu lμ c¸c loμi ®éng thùc vËt cì lín, cã gi¸ trÞ vÒ nhiÒu mÆt (b¶ng 1.1). B¶ng 1.1:Sè lßai sinh vËt ®· ®−îc m« t¶ trªn thÕ giíi (Wilson, 1988 - cã bæ sung) Nhãm Virus Thùc vËt ®¬n bμo NÊm T¶o §Þa y Rªu D−¬ng xØ H¹t trÇn H¹t kÝn Sè lßai ®· m« t¶ Nhãm 1.000 §éng vËt ®¬n bμo 4.760 C«n trïng 70.000 §VKXS kh¸c 26.900 §VCXS bËc thÊp 18.000 C¸ 22.000 Õch nh¸i 12.000 Bß s¸t 750 Chim 250.000 Thó 405.410 lßai 1.470.453 loμi (nguån:Ph¹m NhËt, 2002) 10 Sè lßai ®· m« t¶ 30.800 751.000 238.761 1.273 19.056 4.184 6.300 9.040 4.629 1.065.043 lßai Trong nghiªn cøu ®a d¹ng sinh häc,viÖc m« t¶ quy m« cña ®a d¹ng loμi lμ rÊt quan träng. Robert Whittaker ®· sö dông mét hÖ thèng 3 bËc ®¬n gi¶n m« t¶ quy m« cña ®a d¹ng loμi gåm: • §a d¹ng alpha (α): lμ tÝnh ®a d¹ng xuÊt hiÖn trong mét sinh c¶nh hay trong mét quÇn x·. VÝ dô: Sù ®a d¹ng cña c¸c loμi c©y gç, c¸c loμi thó, chim... trong mét kiÓu rõng ®Æc tr−ng. • §a d¹ng beta (β): lμ tÝnh ®a d¹ng tån t¹i trong vïng gi¸p ranh gi÷a c¸c sinh c¶nh hoÆc quÇn x·. VÝ dô: Sù ®a d¹ng cña c¸c loμi c©y gç, c¸c loμi thó, chim... trong sinh c¶nh chuyÓn tiÕp gi÷a 2 kiÓu rõng. • §a d¹ng gama (γ):lμ tÝnh ®a d¹ng tån t¹i trong mét quy m« ®Þa lý. VÝ dô: Sù ®a d¹ng cña c¸c loμi c©y gç, c¸c loμi thó, chim... trong nh÷ng sinh c¶nh kh¸c nhau, c¸ch xa nhau cña cïng mét vïng ®Þa lý. Nghiªn cøu quy m« ®a d¹ng sinh häc theo hÖ thèng trªn cã ý nghÜa quan träng ®èi víi viÖc xem xÐt quy m« khi thiÕt lËp c¸c −u tiªn trong c«ng t¸c b¶o tån. Sù ®a d¹ng vÒ loμi ®· t¹o cho c¸c quÇn x· sinh vËt kh¶ n¨ng ph¶n øng vμ thÝch nghi tèt h¬n ®èi víi nh÷ng thay ®æi cña ®iÒu kiÖn ngo¹i c¶nh. Chøc n¨ng sinh th¸i cña mét lßai cã ¶nh h−ëng trùc tiÕp ®Õn cÊu tróc cña quÇn x· sinh vËt vμ bao trïm h¬n lμ lªn c¶ hÖ sinh th¸i. VÝ dô: Sù cã mÆt cña mét loμi c©y gç (Sung, Si, DÎ...) kh«ng chØ t¨ng thªm tÝnh ®a d¹ng cña quÇn x· sinh vËt mμ cßn gãp phÇn t¨ng tÝnh æn ®Þnh cña chÝnh loμi ®ã th«ng qua mèi quan hÖ kh¾ng khÝt gi÷a chóng víi c¸c loμi kh¸c. C¸c lßai sinh vËt kh¸c phô thuéc vμo loμi c©y nμy v× ®ã lμ nguån thøc ¨n cña chóng (KhØ, V−în, Sãc, CÇy vßi mèc, Cu rèc, Hång hoμng...) hoÆc loμi c©y nμy ph¸t triÓn hay më réng vïng ph©n bè (thô phÊn, ph¸t t¸n h¹t gièng...) nhê c¸c lßai kh¸c. 1.2.2 Nh÷ng nh©n tè ¶nh h−ëng ®Õn ®a d¹ng loμi • Sù h×nh thμnh loμi míi Mét loμi míi ®−îc h×nh thμnh th«ng qua qu¸ tr×nh tiÕn ho¸. Qu¸ tr×nh tiÕn ho¸ liªn quan ®Õn h×nh thμnh loμi míi tõ nh÷ng loμi ®ang tån t¹i v× chóng thÝch nghi víi nh÷ng ®iÒu kiÖn m«i tr−êng míi, hoÆc ®¬n gi¶n lμ t¸ch riªng ra tõ c¸c loμi gèc vμ dÇn dÇn thay ®æi th«ng qua chän läc tù nhiªn, ®ét biÕn vμ t¸i tæ hîp. Lý thuyÕt tiÕn hãa hiÖn t¹i cho thÊy hÇu hÕt sinh vËt h×nh thμnh loμi míi th«ng qua c¸ch ly ®Þa lý, c¸ch ly sinh s¶n vμ qu¸ tr×nh nμy ®−îc gäi lμ sù h×nh thμnh lßai kh¸c vïng ph©n bè (Allopatric speciaton). VÝ dô: H¹t gièng cña mét loμi c©y tõ ®Êt liÒn ®−îc ph¸t t¸n ra ®¶o th«ng qua giã, b·o hoÆc c¸c loμi chim, ... quÇn thÓ loμi c©y ®ã ®−îc t¹o thμnh trªn ®¶o qua nhiÒu n¨m, nhiÒu thÕ hÖ cã thÓ sÏ kh¸c víi quÇn thÓ ë ®Êt liÒn. Tuy nhiªn còng cã nh÷ng loμi míi ®−îc h×nh thμnh ngay trong cïng mét vïng ph©n bè (Sympatric speciation) khi nh÷ng quÇn thÓ c¸ch ly bëi mét hoÆc nhiÒu c¬ chÕ sinh häc. VÝ dô: Nh÷ng quÇn thÓ ®éng vËt cã thÓ ph¸t triÓn ë nh÷ng kh«ng gian kh¸c nhau n¬i mμ chóng giao phèi vμ do vËy trë nªn c¸ch ly vÒ sinh s¶n. Cã quÇn thÓ giao phèi vμo mïa xu©n vμ quÇn thÓ kh¸c l¹i giao phèi vμo mïa thu. • Ph¸t t¸n thÝch nghi 11 Ph¸t t¸n thÝch nghi lμ sù h×nh thμnh c¸c loμi kh¸c tõ mét loμi bè mÑ, v× c¸c quÇn thÓ ë nh÷ng ®iÒu kiÖn sèng kh¸c nhau còng sÏ cã sù thÝch nghi kh¸c nhau. 1.3 §a d¹ng quÇn x· sinh vËt vμ hÖ sinh th¸i 1.3.1 Kh¸i niÖm §a d¹ng hÖ sinh th¸i lμ ph¹m trï chØ sù phong phó cña m«i tr−êng trªn c¹n vμ d−íi n−íc trªn qu¶ ®Êt t¹o lªn mét sè l−îng lín c¸c hÖ sinh th¸i kh¸c nhau. Sù ®a d¹ng c¸c hÖ sinh th¸i ®−îc ph¶n ¸nh bëi sù ®a d¹ng vÒ sinh c¶nh qua mèi quan hÖ gi÷a c¸c quÇn x· sinh vËt vμ c¸c qu¸ tr×nh sinh th¸i trong sinh quyÓn (chu tr×nh vËt chÊt, c¸c quan hÖ vÒ c¸ch sèng, ...). HÖ sinh th¸i lμ mét ®¬n vÞ cÊu tróc vμ chøc n¨ng cña sinh quyÓn gåm: C¸c quÇn x· thùc vËt, c¸c quÇn x· ®éng vËt, c¸c quÇn x· vi sinh vËt, ®Êt ®ai vμ c¸c yÕu tè khÝ hËu. QuÇn x· sinh vËt ®−îc x¸c ®Þnh bëi c¸c loμi sinh vËt trong mét sinh c¶nh nhÊt ®Þnh cïng víi c¸c quan hÖ qua l¹i gi÷a c¸c c¸ thÓ trong loμi vμ gi÷a c¸c loμi víi nhau. QuÇn x· sinh vËt còng quan hÖ víi m«i tr−êng vËt lý t¹o thμnh mét hÖ sinh th¸i. ViÖc x¸c ®Þnh hÖ sinh th¸i hay sinh c¶nh trªn thùc tÕ lμ rÊt khã kh¨n v× ranh giíi cña chóng kh«ng râ rμng. Nh÷ng sinh c¶nh réng lín trªn qu¶ ®Êt bao gåm rõng nhiÖt ®íi, nh÷ng c¸nh ®ång cá, ®Êt ngËp n−íc, rõng ngËp mÆn... Nh÷ng hÖ sinh th¸i nhá còng cã thÓ x¸c ®Þnh nh− lμ mét hå n−íc vμ thËm chÝ lμ mét gèc c©y. Theo Miklos Udvardi (Walters and Hamilton, 1993) th× trªn thÕ giíi bao gåm nhiÒu chØnh thÓ sinh vËt. Sù ph©n chia ®ã tuú thuéc vμo ®iÒu kiÖn khÝ hËu vμ c¸c sinh vËt sèng trªn ®ã. Mét chØnh thÓ bao gåm nhiÒu hÖ sinh th¸i kh¸c nhau bao gåm: 1. Rõng m−a nhiÖt ®íi 8. §Çm rªu (Tundra) vμ sa m¹c 2. Rõng m−a ¸ nhiÖt ®íi - «n ®íi 9. Sa m¹c, b¸n sa m¹c l¹nh 3. Rõng l¸ kim «n ®íi 10. Tr¶ng cá vμ ®ång cá nhiÖt ®íi 4. Rõng kh« nhiÖt ®íi 11. §ång cá «n ®íi 5. Rõng l¸ réng «n ®íi 12. Th¶m thùc vËt vïng nói 6. Th¶m thùc vËt §Þa Trung H¶i 13. Th¶m thùc vËt vïng ®¶o 7. Sa m¹c vμ b¸n sa m¹c Èm 14. Th¶m thùc vËt vïng hå 1.3.2 Nh÷ng nh©n tè ¶nh h−ëng M«i tr−êng vËt lý cã ¶nh h−ëng ®Õn cÊu tróc vμ tÝnh chÊt cña quÇn x· sinh vËt, ng−îc l¹i quÇn x· sinh vËt còng cã nh÷ng ¶nh h−ëng tíi tÝnh chÊt vËt lý cña hÖ sinh th¸i. VÝ dô ë c¸c hÖ sinh th¸i trªn c¹n, tèc ®é giã, ®é Èm, nhiÖt ®é ë mét ®Þa ®iÓm nhÊt ®Þnh cã thÓ bÞ chi phèi bëi th¶m thùc vËt, hÖ ®éng vËt cã mÆt ë ®ã. Trong hÖ sinh th¸i thuû vùc, nh÷ng ®Æc ®iÓm cña n−íc nh− ®é trong, ®é ®ôc, ®é muèi vμ c¸c lo¹i ho¸ chÊt kh¸c, ®é n«ng s©u ®· chi phèi ®Õn c¸c loμi sinh vËt vμ cÊu tróc quÇn x· sinh vËt. Nh−ng ng−îc l¹i, c¸c quÇn x· sinh vËt nh− quÇn x· t¶o, r¹n san h« ®· cã ¶nh h−ëng ®Õn m«i tr−êng vËt lý. Trong nh÷ng quÇn x· sinh häc, cã mét sè loμi cã vai trß quyÕt ®Þnh kh¶ n¨ng tån t¹i, ph¸t triÓn cña mét sè lín c¸c loμi kh¸c, ng−êi ta gäi ®ã lμ nh÷ng loμi −u thÕ. Nh÷ng loμi −u thÕ (chñ yÕu) nμy cã ¶nh h−ëng quan träng ®Õn cÊu tróc quÇn x· nhiÒu h¬n so víi tæng sè c¸ thÓ cña c¸c loμi hay sinh khèi cña chóng (Terborgh, 1976). 12 Trong mét quÇn x· sinh vËt, mçi loμi cÇn vμ t¹o cho m×nh mét tËp hîp nhÊt ®Þnh c¸c loμi sinh vËt kh¸c quanh nã, ®ã chÝnh lμ æ sinh th¸i cña loμi. æ sinh th¸i cña mét loμi lμ kho¶ng kh«ng gian n¬i mμ loμi tån t¹i trong tù nhiªn vμ kh«ng bÞ c¹nh tranh gay g¾t bëi c¸c loμi kh¸c. æ sinh th¸i cña mét loμi thùc vËt cã thÓ gåm mét d¹ng ®Êt cïng víi c¸c ®iÒu kiÖn sèng kh¸c nh− n¨ng l−îng ¸nh s¸nh nhËn ®−îc, ®é Èm cÇn thiÕt, hÖ thèng giao phÊn vμ c¬ chÕ ph¸t t¸n h¹t gièng. æ sinh th¸i cña mét loμi ®éng vËt cã thÓ bao gåm kho¶ng kh«ng gian chiÕm cø, c¸c lo¹i thøc ¨n ®−îc sö dông trong n¨m, n−íc uèng vμ nhu cÇu hang hèc tró Èn. æ sinh th¸i cña mét loμi th−êng bao gåm c¶ giai ®o¹n diÔn thÕ mμ loμi chiÕm gi÷ (diÔn thÕ lμ qu¸ tr×nh thay ®æi dÇn dÇn vÒ thμnh phÇn loμi, cÊu tróc quÇn x· vμ tÝnh chÊt vËt lý ®−îc xuÊt hiÖn kÕ tiÕp nhau, do nh÷ng biÕn ®æi tù nhiªn hoÆc nh©n t¹o ®èi víi quÇn x·). Nh− vËy sè l−îng loμi cña mét hÖ sinh th¸i nμo ®ã còng th−êng xuyªn biÕn ®æi theo thêi gian. Nghiªn cøu ®a d¹ng sinh häc còng ®−îc tiÕn hμnh ë c¸c møc ®é kh¸c nhau, tõ mét hÖ sinh th¸i ®Õn toμn bé khu vùc chøa nhiÒu hÖ sinh th¸i. C¸c khu vùc chøa ®ùng nhiÒu hÖ sinh th¸i kh¸c nhau th−êng giμu cã vÒ ®a d¹ng sinh häc nh−ng nh÷ng hÖ sinh th¸i riªng biÖt th−êng chøa ®ùng nhiÒu loμi ®Æc h÷u. 2 Mét sè vïng giμu tÝnh ®a d¹ng sinh häc trªn thÕ giíi Giμu tÝnh ®a d¹ng sinh häc nhÊt lμ vïng nhiÖt ®íi vμ tËp trung chñ yÕu lμ c¸c c¸nh rõng nhiÖt ®íi, c¸c r¹n san h« nhiÖt ®íi. Rõng nhiÖt ®íi tuy chØ chiÕm 7% diÖn tÝch bÒ mÆt tr¸i ®Êt, nh−ng chóng chøa Ýt nhÊt lμ 50%, thËm chÝ cã thÓ ®Õn 90% tæng sè loμi ®éng, thùc vËt cña tr¸i ®Êt (McNeely et al,1990). VÒ thùc vËt, ®Õn nay ®· thèng kª ®−îc kho¶ng 90.000 loμi cã mÆt ë vïng nhiÖt ®íi. Vïng nhiÖt ®íi Nam Mü lμ n¬i giμu loμi nhÊt, chiÕm 1/3 tæng sè loμi: Braxin cã 55.000 loμi; Colombia cã 35.000 loμi; Venezuela cã 15.000 - 25.000 loμi. Vïng ch©u Phi kÐm ®a d¹ng h¬n Nam Mü: Tanzania 10.000 loμi, Cam¬run 8.000 loμi. Trong khi ®ã, toμn bé vïng B¾c Mü, ¢u, ¸ chØ cã 50.000 loμi. Vïng §«ng Nam ¸ cã tÝnh ®a d¹ng kh¸ cao, theo Van Steenis, 1971 vμ Yap, 1994, cã tíi 25.000 loμi, chiÕm 10% sè loμi thùc vËt cã hoa trªn thÕ giíi, trong ®ã cã 40% lμ loμi ®Æc h÷u. Indonesia 20.000 loμi, Malaysia vμ Th¸i Lan cã 12.000 loμi, §«ng D−¬ng cã 15.000 loμi. Tuy nhiªn chóng ta míi chØ −íc l−îng sè l−îng t−¬ng ®èi c¸c loμi sinh vËt trong c¸c hÖ sinh th¸i, vμ cã kho¶ng 80% sè loμi ë c¹n. Con sè nμy hoμn toμn ch−a chÝnh x¸c, cã thÓ ë ®¹i d−¬ng vμ c¸c vïng bê biÓn l¹i cã møc ®a d¹ng cao h¬n. B¶ng 1.2: §a d¹ng loμi thùc vËt ë mét sè vïng ®Þa lý kh¸c nhau Vïng Sè loμi thùc vËt Sè loμi thùc vËt ®Æc h÷u Madagasca 6.000 4.900 Rõng §¹i T©y D−¬ng, Braxin 10.000 5.000 T©y Ecuador 10.000 2.500 Colombia 10.000 2.500 Amazon (vïng ®Êt cao) 20.000 5.000 §«ng Himalaya 9.000 3.500 13 Malaysia 8.500 2.400 B¾c Borneo 9.000 3.500 Philipin 8.500 3.700 New Cledonia 1.580 1.400 (Theo N. Myers, "Threatened Biotas") 14 Bμi 2: Gi¸ trÞ cña ®a d¹ng sinh häc Môc tiªu: KÕt thóc bμi nμy, sinh viªn cã kh¶ n¨ng: • Tr×nh bμy ®−îc c¸c gi¸ trÞ cña ®a d¹ng sinh häc 1. §Þnh gi¸ gi¸ trÞ cña ®a d¹ng sinh häc NhiÒu nguån tμi nguyªn thiªn nhiªn nh− kh«ng khÝ, n−íc, ®Êt, nh÷ng loμi ®éng thùc vËt, vi sinh vËt quý hiÕm, c¶nh quan thiªn nhiªn... ®−îc coi lμ nh÷ng nguån tμi nguyªn chung, thuéc quyÒn së h÷u cña toμn x· héi. Nh÷ng nguån tμi nguyªn nμy th−êng kh«ng quy ®æi thμnh tiÒn ®−îc. Con ng−êi víi c¸c ho¹t ®éng kinh tÕ cña m×nh, khi sö dông ®· v« t×nh hoÆc cè ý hñy ho¹i nh÷ng nguån tμi nguyªn nμy mμ kh«ng bao giê hoμn tr¶ l¹i. ë nhiÒu quèc gia, sù suy gi¶m tμi nguyªn thiªn nhiªn vμ sù xuèng cÊp cña m«i tr−êng ®−îc x¸c ®Þnh chñ yÕu do nguyªn nh©n kinh tÕ, nªn c¸c gi¶i ph¸p ng¨n chÆn ph¶i dùa trªn c¸c nguyªn t¾c kinh tÕ. ViÖc ®Þnh gi¸ gi¸ trÞ cña tμi nguyªn thiªn nhiªn vμ ®a d¹ng sinh häc lμ mét viÖc rÊt khã nh−ng cÇn thiÕt. ViÖc ®Þnh gi¸ gi¸ trÞ cña ®a d¹ng sinh häc ph¶i dùa trªn sù kÕt hîp c¸c m«n khoa häc vÒ kinh tÕ, ph©n tÝch kinh tÕ, khoa häc m«i tr−êng vμ chÝnh s¸ch chung. HiÖn nay ®Ó cã thÓ −íc l−îng ®−îc sù mÊt m¸t tæng sè vÒ tμi nguyªn, ng−êi ta c¨n cø vμo viÖc tÝnh to¸n tæng thu nhËp quèc d©n (GDP) cïng mét sè chØ sè ®Þnh gi¸ chÊt l−îng cuéc sèng con ng−êi. §Ó diÔn t¶ vμ ®¸nh gi¸ gi¸ trÞ cña ®a d¹ng sinh häc, ng−êi ta th−êng ph¶i sö dông hμng lo¹t tiªu chÝ vÒ kinh tÕ còng nh− vÒ gi¸ trÞ ®¹o ®øc kh¸c nhau. MÆt kh¸c còng cÇn ph¶i thÊy r»ng tÊt c¶ c¸c loμi sinh vËt ®Òu cã mét chøc n¨ng nhÊt ®Þnh trªn tr¸i ®Êt, do ®ã ®a d¹ng sinh häc cã nh÷ng gi¸ trÞ kh«ng thÓ thay thÕ ®−îc. Ph−¬ng ph¸p th«ng dông nhÊt do Mc Neely (1988); Mc Neely vμ ®ång nghiÖp (1990) sö dông. Trong ®ã gi¸ trÞ ®a d¹ng sinh häc ®−îc ph©n chia thμnh gi¸ trÞ kinh tÕ trùc tiÕp vμ gi¸ trÞ kinh tÕ gi¸n tiÕp. 2. Gi¸ trÞ cña ®a d¹ng sinh häc Gi¸ trÞ kinh tÕ trùc tiÕp Gi¸ trÞ kinh tÕ trùc tiÕp lμ nh÷ng gi¸ trÞ cña c¸c s¶n phÈm sinh vËt ®−îc con ng−êi trùc tiÕp khai th¸c vμ sö dông. C¸c gi¸ trÞ nμy th−êng ®−îc tÝnh to¸n dùa trªn sè liÖu ®iÒu tra ë nh÷ng ®iÓm khai th¸c vμ ®èi chiÕu víi sè liÖu thèng kª viÖc xuÊt nhËp khÈu cña c¶ n−íc. Gi¸ trÞ kinh tÕ trùc tiÕp ®−îc chia thμnh gi¸ trÞ sö dông cho tiªu thô vμ gi¸ trÞ sö dông cho s¶n xuÊt. 2.1.1 Gi¸ trÞ sö dông cho tiªu thô Gi¸ trÞ sö dông cho tiªu thô ®−îc ®¸nh gi¸ bao gåm c¸c s¶n phÈm tiªu dïng cho cuéc sèng hμng ngμy nh−: cñi ®èt vμ c¸c lo¹i s¶n phÈm kh¸c cho tiªu dïng cho gia ®×nh. C¸c s¶n ph¶m nμy kh«ng xuÊt hiÖn trªn thÞ tr−êng nªn hÇu nh− chóng kh«ng ®ãng gãp g× vμo tæng thu nhËp quèc d©n (GDP), nh−ng nÕu kh«ng cã nh÷ng nguån tμi nguyªn nμy th× cuéc sèng con ng−êi sÏ gÆp nh÷ng khã kh¨n nhÊt ®Þnh. Sù tån t¹i cña con ng−êi kh«ng thÓ t¸ch rêi c¸c loμi sinh vËt. ThÕ giíi sinh vËt mang l¹i cho con ng−êi nhiÒu s¶n phÈm mμ con ng−êi ®·, ®ang vμ sÏ sö dông nh−: thøc ¨n, n−íc uèng, gç, cñi, nguyªn liÖu, d−îc liÖu... 15 Mét trong nh÷ng nhu cÇu cÇn thiÕt cña con ng−êi ®èi víi tμi nguyªn sinh vËt lμ nguån ®¹m ®éng vËt. Ngoμi nguån tõ vËt nu«i, ë nhiÒu vïng miÒn nói hμng n¨m cßn thu ®−îc mét l−îng thÞt ®éng vËt rõng kh«ng nhá. ë nhiÒu vïng ch©u Phi, thÞt ®éng vËt hoang d· chiÕm mét tû lÖ lín trong b÷a ¨n hμng ngμy, vÝ dô nh− ë Botswana kho¶ng 40%; Nigeria 20%; Zaire 75% (Myers 1988). ë Zaire kho¶ng 1 triÖu tÊn thÞt chuét ®−îc tiªu thô hμng n¨m. ë Botswana kho¶ng 3 triÖu tÊn thÞt thá bÞ b¾n hμng n¨m. C¸ còng lμ nguån ®¹m quan träng, hμng n¨m trªn thÕ giíi tiªu thô kho¶ng 100 triÖu tÊn c¸ (FAO 1988). PhÇn lín sè c¸ ®¸nh b¾t nμy ®−îc sö dông ngay t¹i ®Þa ph−¬ng. ë ViÖt Nam theo thèng kª ban ®Çu cã kho¶ng 73 loμi thó, 130 loμi chim vμ h¬n 50 loμi bß s¸t cã gi¸ trÞ s¨n b¾t. C¸ biÓn còng lμ nguån thùc phÈm quan träng, hμng n¨m n−íc ta khai th¸c kho¶ng 1,2 - 1,3 triÖu tÊn c¸ (Ph¹m Th−îc 1993). Ngoμi ra, con ng−êi cßn sö dông hμng ngμn loμi c©y lμm thøc ¨n, thøc ¨n gia sóc, lÊy gç, chiÕt xuÊt tinh dÇu vμ phôc vô cho nhiÒu môc ®Ých kh¸c n÷a. Gi¸ trÞ tiªu thô cña tõng s¶n phÈm cã thÓ x¸c ®Þnh b»ng c¸ch kh¶o s¸t xem ph¶i cÇn bao nhiªu tiÒn ®Ó mua mét s¶n phÈm t−¬ng tù trªn thÞ tr−êng khi céng ®ång kh«ng cßn khai th¸c tμi nguyªn thiªn nhiªn xung quanh. Theo Mayr (1988): nÕu qu¶n lý tèt 1ha rõng nhiÖt ®íi th× hμng n¨m nã cã thÓ cung cÊp cho con ng−êi mét l−îng s¶n phÈm sinh vËt hoang d· lμ 200 ®« la Mü. 2.1.2 Gi¸ trÞ sö dông cho s¶n xuÊt Gi¸ trÞ sö dông cho s¶n xuÊt lμ gi¸ trÞ thu ®−îc th«ng qua viÖc b¸n c¸c s¶n phÈm thu h¸i, khai th¸c ®−îc tõ thiªn nhiªn trªn thÞ tr−êng nh− cñi, gç, song m©y, c©y d−îc liÖu, hoa qu¶, thÞt vμ da ®éng vËt hoang d·... Gi¸ trÞ s¶n xuÊt cña c¸c nguån tμi nguyªn thiªn nhiªn lμ rÊt lín ngay c¶ ë nh÷ng n−íc c«ng nghiÖp. T¹i Mü hμng n¨m cã kho¶ng 4,5% gi¸ trÞ GDP t−¬ng ®−¬ng 87 tû ®« la thu ®−îc b»ng c¸ch nμy hay c¸ch kh¸c tõ c¸c loμi hoang d· (Perscott 1986). ë c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn do ho¹t ®éng c«ng nghiÖp cßn Ýt, ®Æc biÖt lμ vïng n«ng th«n miÒn nói th× gi¸ trÞ nμy cßn cao h¬n nhiÒu. Gi¸ trÞ s¶n xuÊt lín nhÊt cña nhiÒu loμi lμ kh¶ n¨ng cung cÊp nguån nguyªn vËt liÖu cho c«ng nghiÖp, n«ng nghiÖp vμ lμ c¬ së ®Ó c¶i tiÕn gièng vËt nu«i, c©y trång trong s¶n xuÊt n«ng l©m nghiÖp. §Æc biÖt quan träng lμ nguån gen lÊy tõ c¸c loμi hoang d· cã kh¶ n¨ng kh¸ng bÖnh cao vμ chèng chÞu ®−îc ®iÒu kiÖn ngo¹i c¶nh bÊt lîi tèt h¬n. C¸c loμi hoang d· cßn cung cÊp nguån d−îc liÖu quan träng. ë Mü cã tíi 25% c¸c ®¬n thuèc sö dông c¸c chÕ phÈm ®iÒu chÕ tõ c©y, cá, nÊm vμ c¸c loμi vi sinh vËt (Fam Sworth 1988, Eisner 1991)... ë ViÖt Nam qua ®iÒu tra s¬ bé cã kho¶ng 3.200 loμi c©y vμ 64 loμi ®éng vËt ®· ®−îc con ng−êi sö dông lμm d−îc liÖu, ch÷a bÖnh (Vâ V¨n Chi, 1997). 2.2 Gi¸ trÞ gi¸n tiÕp Gi¸ trÞ kinh tÕ gi¸n tiÕp lμ lîi Ých do ®a d¹ng sinh häc mang l¹i cho c¶ céng ®ång. Nh− vËy gi¸ trÞ kinh tÕ gi¸n tiÕp cña ®a d¹ng sinh häc bao gåm c¶ chÊt l−îng n−íc, b¶o vÖ ®Êt, dÞch vô nghØ m¸t, thÈm mü, phôc vô gi¸o dôc, nghiªn cøu khoa häc, ®iÒu hoμ khÝ hËu vμ tÝch lòy cho x· héi t−¬ng lai. Gi¸ trÞ gi¸n tiÕp ®−îc hiÓu theo mét khÝa c¹nh kh¸c bao gåm c¸c qu¸ tr×nh x¶y ra trong m«i tr−êng vμ c¸c chøc n¨ng b¶o vÖ cña hÖ sinh th¸i. §ã lμ nh÷ng mèi lîi kh«ng ®o ®Õm ®−îc vμ nhiÒu khi lμ v« gi¸. V× nh÷ng lîi Ých nμy kh«ng ph¶i lμ hμng ho¸ nªn 16 th−êng kh«ng ®−îc tÝnh ®Õn trong qu¸ tr×nh tÝnh GDP cña quèc gia. Tuy nhiªn chóng l¹i ®ãng vai trß rÊt quan träng trong viÖc duy tr× nh÷ng s¶n phÈm tù nhiªn mμ nÒn kinh tÕ quèc gia phô thuéc. Gi¸ trÞ kinh tÕ gi¸n tiÕp cã thÓ kÓ ®Õn gåm: • Gi¸ trÞ sinh th¸i: C¸c hÖ sinh th¸i lμ c¬ së sinh tån cña sù sèng trªn tr¸i ®Êt trong ®ã cã loμi ng−êi. HÖ sinh th¸i rõng nhiÖt ®íi ®−îc xem nh− lμ l¸ phæi xanh cña thÕ giíi. §a d¹ng sinh häc lμ nh©n tè quan träng ®Ó duy tr× c¸c qu¸ tr×nh sinh th¸i c¬ b¶n nh−: quang hîp cña thùc vËt, mèi quan hÖ gi÷a c¸c lßai, ®iÒu hßa nguån n−íc, ®iÒu hßa khÝ hËu, b¶o vÖ vμ lμm t¨ng ®é ph× ®Êt, h¹n chÕ sù xãi mßn cña ®Êt vμ bê biÓn,... t¹o m«i tr−êng sèng æn ®Þnh vμ bÒn v÷ng cho con ng−êi. Con ng−êi kh«ng thÓ sèng ®−îc nÕu thiÕu kh«ng khÝ, chÝnh hÖ thùc vËt ®· vμ ®ang cung cÊp miÔn phÝ l−îng oxy khæng lå cho cuéc sèng cña hμng tû ng−êi trªn tr¸i ®Êt trong suèt cuéc ®êi cña m×nh. §a d¹ng sinh häc cßn gãp phÇn t¹o ra c¸c dÞch vô nghØ ng¬i vμ du lÞch sinh th¸i Du lÞch sinh th¸i cã thÓ lμ mét trong nh÷ng biÖn ph¸p hiÖu qu¶ ®èi víi viÖc b¶o vÖ da d¹ng sinh häc, nhÊt lμ khi chóng ®−îc tæ chøc, phèi hîp chÆt chÏ víi ch−¬ng tr×nh qu¶n lý vμ b¶o tån tæng hîp (Munn, 1992). Tuy vËy, cÇn chó ý ®Õn viÖc tæ chøc cho du kh¸ch quan s¸t nh÷ng vÊn ®Ò cÇn thiÕt liªn quan ®Õn b¶o vÖ m«i tr−êng, tμi nguyªn; tr¸nh nh÷ng hμnh ®éng tiªu cùc hay viÖc x©y dùng nh÷ng c¬ së h¹ tÇng qu¸ khang trang, hiÖn ®¹i cã thÓ sÏ trë thμnh mèi ®e däa ®èi víi ®a d¹ng sinh häc. • Gi¸ trÞ gi¸o dôc vμ khoa häc: NhiÒu s¸ch gi¸o khoa ®uîc biªn so¹n, nhiÒu ch−¬ng tr×nh v« tuyÕn vμ phim ¶nh ®−îc x©y dùng vÒ chñ ®Ò b¶o tån thiªn nhiªn víi môc ®Ých gi¸o dôc vμ gi¶i trÝ. Thªm vμo ®ã nh÷ng tμi liÖu vÒ lÞch sö tù nhiªn còng ®−îc ®−a vμo gi¸o tr×nh gi¶ng d¹y trong c¸c tr−êng häc (Hair vμ Pomerantz, 1987). Mét sè l−îng lín c¸c nhμ khoa häc chuyªn ngμnh vμ nh÷ng ng−êi yªu thÝch sinh th¸i häc ®· t×m hiÓu hÖ sinh th¸i mμ kh«ng ph¶i tiªu tèn nhiÒu tiÒn vμ kh«ng ®ßi hái nhiÒu lo¹i dÞch vô cao cÊp. Nh÷ng ho¹t ®éng khoa häc nμy mang l¹i lîi nhuËn kinh tÕ cho nh÷ng khu vùc n¬i hä tiÕn hμnh quan s¸t nghiªn cøu. Gi¸ trÞ thùc sù cßn lμ kh¶ n¨ng n©ng cao kiÕn thøc, t¨ng c−êng tÝnh gi¸o dôc vμ t¨ng vèn sèng cho con ng−êi. Ng−îc l¹i th«ng qua c¸c ho¹t ®éng nghiªn cøu khoa häc vμ gi¸o dôc con ng−êi hiÓu râ h¬n vÒ gi¸ trÞ cña ®a d¹ng sinh häc. Sù ®a d¹ng cña c¸c loμi trªn thÕ giíi cã thÓ ®−îc coi nh− lμ cÈm nang ®Ó gi÷ cho qu¶ ®Êt cña chóng ta vËn hμnh mét c¸ch h÷u hiÖu. Sù mÊt m¸t cña c¸c lßai cã thÓ vÝ nh− sù mÊt ®i nh÷ng trang s¸ch cña cuèn cÈm nang cÇn thiÕt. NÕu nh− mét lóc nμo ®ã, chóng ta cÇn ®Õn nh÷ng th«ng tin cña cuèn cÈm nang nμy ®Ó b¶o vÖ chóng ta vμ nh÷ng loμi kh¸c trªn thÕ giíi th× chóng ta kh«ng t×m ®©u ra ®−îc n÷a. • Gi¸ trÞ v¨n hãa vμ d©n téc häc: Ngoμi nh÷ng gi¸ trÞ nªu trªn, ®a d¹ng sinh häc cßn cã nhiÒu gi¸ trÞ vÒ v¨n hãa vμ d©n téc häc mμ nã dùa trªn c¸c nÒn t¶ng vÒ ®¹o ®øc còng nh− kinh tÕ. HÖ thèng gi¸ trÞ cña hÇu hÕt c¸c t«n gi¸o, triÕt häc vμ v¨n hãa cung cÊp nh÷ng nguyªn t¾c vμ ®¹o lý cho viÖc b¶o tån loμi. Nh÷ng nguyªn t¾c, triÕt lý nμy ®−îc con ng−êi hiÓu vμ qu¸n triÖt mét c¸ch dÔ dμng, gióp cho loμi ng−êi biÕt b¶o vÖ c¶ nh÷ng loμi kh«ng mang l¹i gi¸ trÞ kinh tÕ lín. 17 Mét trong nh÷ng quan niÖm ®¹o ®øc lín lμ mçi loμi sinh vËt sinh ra ®Òu cã quyÒn ®Ó tån t¹i. Con ng−êi hoμn toμn kh«ng cã quyÒn tiªu diÖt c¸c loμi mμ ng−îc l¹i ph¶i nç lùc hμnh ®éng nh»m h¹n chÕ sù tuyÖt chñng cña loμi. Sù t«n träng cuéc sèng con ng−êi vμ ®a d¹ng v¨n hãa ph¶i ®−îc ®Æt ngang hμng víi sù t«n träng ®a d¹ng sinh häc. Con ng−êi ph¶i chÞu tr¸ch nhiÖm qu¶n lý tr¸i ®Êt, nÕu nh− chóng ta lμm tæn h¹i nguån tμi nguyªn thiªn nhiªn trªn tr¸i ®Êt vμ lμm cho nhiÒu loμi bÞ ®e däa tuyÖt chñng, th× nh÷ng thÕ hÖ tiÕp sau sÏ ph¶i tr¶ gi¸ trong cuéc sèng bëi sù mÊt m¸t nμy. 18 Bμi 3: Suy tho¸i ®a d¹ng sinh häc Môc tiªu: KÕt thóc bμi nμy, sinh viªn cã kh¶ n¨ng: • Tr×nh bμy kh¸i niÖm vμ qu¸ tr×nh suy tho¸i ®a d¹ng sinh häc • Gi¶i thÝch ®−îc c¸c nguyªn nh©n chÝnh g©y suy tho¸i ®a d¹ng sinh häc • Tr×nh bμy ®−îc thang bËc ph©n h¹ng møc ®e däa ®a d¹ng sinh häc. Kh¸i niÖm suy tho¸i ®a d¹ng sinh häc 2.3 Kh¸i niÖm Suy tho¸i ®a d¹ng sinh häc cã thÓ hiÓu lμ sù suy gi¶m tÝnh ®a d¹ng, bao gåm sù suy gi¶m loμi, nguån gen vμ hÖ sinh th¸i, tõ ®ã lμm suy gi¶m gi¸ trÞ, chøc n¨ng cña ®a d¹ng sinh häc. Sù suy tho¸i ®a d¹ng sinh häc ®−îc thÓ hiÖn ë c¸c mÆt: • HÖ sinh th¸i bÞ biÕn ®æi • MÊt loμi • MÊt ®a d¹ng di truyÒn MÊt loμi, sù xãi mßn di truyÒn, sù du nhËp x©m lÊn cña c¸c loμi sinh vËt l¹, sù suy tho¸i c¸c hÖ sinh th¸i tù nhiªn, nhÊt lμ rõng nhiÖt ®íi ®ang diÔn ra mét c¸ch nhanh chãng ch−a tõng cã mμ nguyªn nh©n chñ yÕu lμ do t¸c ®éng cña con ng−êi. Mét quÇn x· sinh vËt, hÖ sinh th¸i cã thÓ bÞ suy tho¸i trong mét vïng, song nÕu tÊt c¶ c¸c loμi nguyªn b¶n vÉn cßn sèng sãt th× quÇn x· vμ hÖ sinh th¸i ®ã vÉn cßn tiÒm n¨ng phôc håi. T−¬ng tù, ®a d¹ng di truyÒn sÏ gi¶m khi kÝch th−íc quÇn thÓ bÞ gi¶m, nh−ng loμi vÉn cã kh¶ n¨ng t¸i t¹o l¹i sù ®a d¹ng di truyÒn nhê ®ét biÕn, t¸i tæ hîp. Loμi bÞ tuyÖt chñng th× nh÷ng th«ng tin di truyÒn chøa trong bé m¸y di truyÒn cña loμi sÏ mÊt ®i, loμi ®ã khã cã kh¶ n¨ng ®Ó phôc håi vμ con ng−êi sÏ khã cßn c¬ héi ®Ó nhËn biÕt tiÒm n¨ng cña loμi ®ã. 2.4 Qu¸ tr×nh suy tho¸i ®a d¹ng sinh häc Cïng víi nh÷ng biÕn cè vÒ lÞch sö, vÒ kinh tÕ x· héi, ®a d¹ng sinh häc trªn tßan cÇu ®· vμ ®ang bÞ suy tho¸i nghiªm träng. Mét trong nh÷ng dÊu hiÖu quan träng nhÊt cña sù suy tho¸i ®a d¹ng sinh häc lμ sù tuyÖt chñng loμi do m«i tr−êng sèng bÞ tæn h¹i. Kh¸i niÖm tuyÖt chñng cã nhiÒu nghÜa kh¸c nhau. Mét loμi bÞ coi lμ tuyÖt chñng khi kh«ng cßn mét c¸ thÓ nμo cña loμi ®ã cßn sèng sãt ë bÊt kú ®©u trªn thÕ giíi. VÝ dô: loμi chim Vermivora bachmanii, c¸ thÓ cuèi cïng cña loμi nμy ®−îc nh×n thÊy trong nh÷ng n¨m cña thËp kû 60. Loμi mμ chØ cßn mét sè c¸ thÓ cßn sãt l¹i nhê sù ch¨m sãc, nu«i trång cña con ng−êi th× ®−îc coi lμ ®· bÞ tuyÖt chñng trong hoang d·, vÝ dô loμi H−¬u sao (Cervus nippon) ë ViÖt Nam. Mét loμi ®−îc coi lμ tuyÖt chñng côc bé nÕu nh− nã kh«ng cßn sèng sãt t¹i nh÷ng n¬i chóng ®· tõng sèng, nh−ng ng−êi ta vÉn t×m thÊy chóng t¹i nh÷ng n¬i kh¸c trong thiªn nhiªn. Mét sè nhμ sinh th¸i häc sö dông côm tõ “loμi bÞ tuyÖt chñng vÒ ph−¬ng diÖn sinh th¸i häc”, ®iÒu ®ã cã nghÜa lμ sè l−îng loμi cßn l¹i Ýt ®Õn møc ¶nh h−ëng cña nã kh«ng cßn ý nghÜa ®Õn nh÷ng loμi kh¸c trong quÇn x·. VÝ dô: Loμi Hæ (Panthera tigris) 19 hiÖn nay bÞ tuyÖt chñng vÒ ph−¬ng diÖn sinh th¸i häc, ®iÒu nμy cã nghÜa lμ sè l−îng Hæ hiÖn cßn trong thiªn nhiªn rÊt Ýt vμ t¸c ®éng cña chóng ®Õn quÇn thÓ ®éng vËt måi lμ kh«ng ®¸ng kÓ. Ngoμi ra, trong nghiªn cøu ®a d¹ng sinh häc cßn gäi mét hiÖn t−êng kh¸c, ®ã lμ "c¸i chÕt ®ang sèng". Khi quÇn thÓ cña loμi cã sè l−îng c¸ thÓ d−íi møc b¸o ®éng, nhiÒu kh¶ n¨ng loμi sÏ bÞ tuyÖt chñng. §èi víi mét sè quÇn thÓ trong tù nhiªn, mét vμi c¸ thÓ vÉn cßn cã thÓ sèng sãt dai d½ng vμi n¨m, vμi chôc n¨m; chóng cã thÓ vÉn sinh s¶n nh−ng sè phËn cuèi cïng cña chóng vÉn lμ sù tuyÖt chñng (nÕu kh«ng cã sù can thiÖp cña c«ng nghÖ sinh häc). C©y lÊy gç lμ mét vÝ dô ®iÓn h×nh, mét c©y sèng t¸ch biÖt, kh«ng sinh s¶n cã thÓ sèng ®Õn hμng tr¨m n¨m. Nh÷ng loμi nμy ®−îc coi lμ hiÖn th©n cña “c¸i chÕt ®ang sèng”, mÆc dï vÒ ph−¬ng diÖn chuyªn m«n nã ch−a bÞ tuyÖt chñng nÕu nh− mét vμi c¸ thÓ cña loμi vÉn sèng, nh−ng lóc nμy quÇn thÓ kh«ng thÓ tån t¹i vμ sinh s¶n mét c¸ch kháe m¹nh, sung søc n÷a. Dï muèn hay kh«ng t−¬ng lai cña loμi còng chØ giíi h¹n trong vßng ®êi cña nh÷ng c¸ thÓ cßn sèng sãt ®ã (Gentry, 1986; Janzen, 1986b). Sù sèng xuÊt hiÖn c¸ch ®©y 3 - 4 tû n¨m vμ tÝnh phøc t¹p cña sù sèng b¾t ®Çu t¨ng dÇn tõ ®Çu thÕ kû Cambrian (c¸ch ngμy nay kho¶ng 600 triÖu n¨m). Cïng víi sù t¨ng tÝnh ®a d¹ng sinh häc lμ sù tuyÖt chñng b¾t ®Çu xuÊt hiÖn. Trong giai ®o¹n tõ kû Cambrian ®Õn nay, c¸c nhμ cæ sinh häc cho r»ng cã Ýt nhÊt 5 lÇn bÞ tuyÖt chñng hμng lo¹t : • TuyÖt chñng lÇn thø nhÊt diÔn ra vμo cuèi kû Ordovican (c¸ch ®©y kho¶ng 450 triÖu n¨m ), kho¶ng 12% c¸c hä ®éng vËt biÓn vμ 60% sè loμi ®éng thùc vËt bÞ tuyÖt chñng. • TuyÖt chñng lÇn thø hai diÔn ra vμo cuèi kû Devon (c¸ch ®©y kho¶ng 365 triÖu n¨m) vμ kÐo dμi kho¶ng 7 triÖu n¨m ®· g©y lªn sù biÕn mÊt cña 60% tæng sè loμi cßn l¹i sau lÇn tuyÖt chñng lÇn thø nhÊt. • TuyÖt chñng lÇn thø ba lμ nghiªm träng nhÊt kÐo dμi kho¶ng 1 triÖu n¨m diÔn ra vμo kû Permian (c¸ch ®©y kho¶ng 245 triÖu n¨m) ®· xo¸ sæ 54% sè hä vμ kho¶ng 77 96% sè loμi ®éng vËt biÓn, 2/3 sè loμi bß s¸t, Õch nh¸i vμ 30% sè bé c«n trïng. • TuyÖt chñng lÇn thø t− xÈy ra vμo cuèi kû Triassic (c¸ch ®©y kho¶ng 210 triÖu n¨m) víi kho¶ng 20% sè loμi sinh vËt trªn tr¸i ®Êt bÞ tiªu diÖt. Hai ®ît tuyÖt chñng ba vμ bèn qu¸ gÇn nhau v× vËy qu¸ tr×nh phôc håi l¹i hoμn toμn ph¶i mÊt 100 triÖu n¨m (Wilson, 1992). • TuyÖt chñng lÇn thø n¨m diÔn ra vμo cuèi kû Cretacis vμ ®Çu kû Tertiary (c¸ch ®©y kho¶ng 65 triÖu n¨m). §©y ®−îc coi lμ lÇn tuyÖt chñng næi tiÕng nhÊt. Ngoμi c¸c loμi th»n l»n khæng lå, h¬n mét nöa loμi bß s¸t vμ mét nöa loμi sèng ë biÓn ®· bÞ tuyÖt chñng. Theo Wilson (1992) th× ngoμi nguyªn nh©n do thiªn th¹ch ë lÇn tuyÖt chñng thø n¨m vμ mét phÇn do nói löa phun trμo ë lÇn thø ba, sù tuyÖt chñng cßn l¹i lμ do hiÖn t−îng b¨ng hμ toμn cÇu. Theo c¸ch tÝnh cña c¸c nhμ khoa häc th× tèc ®é tuyÖt chñng trung b×nh trong qu¸ khø vμo kho¶ng 9% trªn mét triÖu n¨m (Rauf, 1998), tøc kho¶ng 0,000009% trong mét n¨m. Nh− vËy cø 5 n¨m mÊt kho¶ng mét loμi trong 2 triÖu loμi cã trong qu¸ khø. §iÒu nμy cã thÓ thÊp h¬n so víi thùc tÕ v× c¸c nhμ khoa häc ®· kh«ng tÝnh ®−îc sù mÊt ®i cña c¸c loμi ®Æc h÷u. NÕu vËy tèc ®é tuyÖt chñng cao nhÊt chØ cã thÓ lμ 2 loμi mçi n¨m. 20