Tài liệu Quản lý hoạt động giáo dục đạo đức cho học sinh hệ trung học phổ thông ở trung tâm giáo dục thường xuyên Hai Bà Trưng - Hà Nội (Luận văn thạc sĩ)

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO HỌC VIỆN QUẢN LÝ GIÁO DỤC _____________ ______________ BÙI THU CHANG Qu¶n lý ho¹t ®éng gi¸o dôc ®¹o ®øc cho häc sinh hÖ TRUNG HäC PHæ TH¤NG ë TRUNG T¢M GI¸O DôC TH¦êNG XUY£N Hai Bµ Tr-ng - Hµ Néi Chuyên ngành: QUẢN LÝ GIÁO DỤC Mã số: 60.14.01.01 LUẬN VĂN THẠC SĨ QUẢN LÝ GIÁO DỤC Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. ĐỖ TIẾN SỸ HÀ NỘI - 2016 LỜI CẢM ƠN Lời đầu tiên, tác giả xin trân trọng gửi lời cảm ơn tới Phòng Đào tạo sau Đại học, Học viện Quản lý giáo dục, các thầy giáo, cô giáo tham gia giảng dạy lớp cao học Quản lý giáo dục K12 đã cung cấp những kiến thức quan trọng, sâu sắc, và động viên, tạo mọi điều kiện cho tác giả luận văn trong suốt quá trình học tập nghiên cứu và triển khai đề tài. Đặc biệt, tác giả xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới PGS.TS. Đỗ Tiễn Sỹ, đã nhiệt tình hướng dẫn, giúp đỡ, chỉ bảo tác giả trong quá trình thực hiện luận văn. Tác giả cũng xin gửi lời cảm ơn tới Ban giám đốc Trung tâm GDTX Hai Bà Trưng, các thầy cô giáo, các em học sinh, bạn bè và người thân trong gia đình đã quan tâm, động viên tác giả hoàn thành luận văn. Luận văn là kết quả học tập, nghiên cứu của tác giả trong suốt quá trình học tập tại trung tâm, cùng với sự dạy bảo của tập thể đội ngũ thầy giáo, cô giáo đã giúp cho tác giả hoàn thành luận văn. Mặc dù tác giả đã có nhiều cố gắng trong quá trình thực hiện luận văn, song không thể tránh khỏi những thiếu sót, tác giả kính mong sự đóng góp ý kiến của quý thầy giáo, cô giáo, đồng nghiệp để luận văn của tác giả được hoàn thiện hơn. Xin chân thành cảm ơn! Hà Nội, tháng 12 năm 2016 Tác giả luận văn Bùi Thu Chang MỤC LỤC LỜI CẢM ƠN ............................................................................................................. i MỤC LỤC .................................................................................................................. ii DANH MỤC BẢNG ...................................................................................................v MỞ ĐẦU ....................................................................................................................1 Chương 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN QUẢN LÝ HOẠT ĐỘNG GIÁO DỤC ĐẠO ĐỨC CHO HỌC SINH TRUNG HỌC PHỔ THÔNG..........................................6 1.1. Tổng quan nghiên cứu về vấn đề ..................................................................6 1.2. Một số khái niệm ..........................................................................................10 1.2.1. Khái niệm về đạo đức, chuẩn mực đạo đức ...........................................10 1.2.2. Giáo dục đạo đức ....................................................................................12 1.2.3. Quản lý và quản lý hoạt động giáo dục đạo đức ....................................13 1.2.4. Giá trị sống .............................................................................................14 1.3. Giáo dục đạo đức cho học sinh ở trường phổ thông - Trung tâm GDTX ...................................................................................................................15 1.3.1. Chủ trương của Đảng và nhà nước về giáo dục đạo đức cho học sinh ..15 1.3.2. Vị trí của TTGDTX trong hệ thống giáo dục Việt Nam ........................19 1.3.3. Đặc điểm của học sinh lứa tuổi THPT ...................................................20 1.3.4. Cơ sở pháp lý cho hoạt động GDĐĐ cho học sinh hệ phổ thông ở TTGDTX ..........................................................................................................22 1.3.5. Nội dung giáo dục đạo đức cho học sinh THPT ....................................25 1.4. Quản lý hoạt động giáo dục đạo đức cho học sinh THPT ........................28 1.4.1. Xây dựng kế hoạch giáo dục đạo đức cho học sinh THPT ....................28 1.4.2. Tổ chức thực hiện hoạt động giáo dục đạo đức cho học sinh THPT .....29 1.4.3. Chỉ đạo thực hiện hoạt động giáo dục đạo đức cho học sinh THPT ......29 1.4.4. Kiểm tra thực hiện hoạt động giáo dục đạo đức cho học sinh THPT ....30 1.5. Những yếu tố ảnh hưởng đến việc quản lý hoạt động giáo dục đạo đức cho học sinh THPT ......................................................................................31 1.5.1. Các yếu tố khách quan ............................................................................31 1.5.2. Các yếu tố chủ quan ...............................................................................33 Tiểu kết chương 1 ....................................................................................................35 Chương 2. THỰC TRẠNG QUẢN LÝ HOẠT ĐỘNG GIÁO DỤC ĐẠO ĐỨC CHO HỌC SINH HỆ TRUNG HỌC PHỔ THÔNG Ở TRUNG TÂM GIÁO DỤC THƯỜNG XUYÊN HAI BÀ TRƯNG - HÀ NỘI ...........................36 2.1. Khái quát về TTGDTX Hai Bà Trưng - Hà Nội .......................................36 2.1.1. Lịch sử hình thành và phát triển .............................................................36 2.1.2. Tình hình giáo dục của Trung tâm GDTX Hai Bà Trưng – Hà Nội ......39 2.2. Khảo sát thực trạng .....................................................................................50 2.2.1. Khái quát chung về khảo sát thực trạng .................................................50 2.2.2. Thực trạng biểu hiện các mặt đạo đức cho học sinh hệ THPT ở TTGDTX Hai Bà Trưng ...................................................................................52 2.2.3. Thực trạng giáo dục đạo đức cho học sinh hệ THPT ở TTGDTX Hai Bà Trưng ....................................................................................................64 2.3. Thực trạng quản lý hoạt động giáo dục đạo đức cho học sinh hệ THPT ở TTGDTX Hai Bà Trưng .....................................................................72 2.3.1. Thực trạng xây dựng kế hoạch giáo dục đạo đức cho học sinh hệ THPT ở TTHGTX Hai Bà Trưng .....................................................................72 2.3.2. Thực trạng tổ chức hoạt động giáo dục đạo đức cho học sinh hệ THPT ở TTHGTX Hai Bà Trưng .....................................................................74 2.3.3. Thực trạng chỉ đạo hoạt động giáo dục đạo đức cho học sinh hệ THPT ở TTHGTX Hai Bà Trưng .....................................................................76 2.3.4. Thực trạng kiểm tra, đánh giá hoạt động giáo dục đạo đức cho học sinh hệ THPT ở TTGTX Hai Bà Trưng ...........................................................77 2.3.5. Thực trạng các yếu tố ảnh hưởng đến hoạt động quản lý giáo dục đạo đức cho học sinh hệ THPT ở TTGTX Hai Bà Trưng ................................79 2.4. Đánh giá thực trạng quản lý hoạt động giáo dục đạo đức cho học sinh hệ THPT tại TTGDTX Hai Bà Trưng ......................................................80 2.4.1. Những ưu điểm .......................................................................................80 2.4.2. Những tồn tại, hạn chế ............................................................................81 2.5. Nguyên nhân của những tồn tại trên ...................................................... 823 2.5.1. Nguyên nhân khách quan .................................................................... 823 2.5.2. Nguyên nhân chủ quan ........................................................................ 834 Tiểu kết chương 2 ................................................................................................. 845 Chương 3. ĐỀ XUẤT BIỆN PHÁP QUẢN LÝ HOẠT ĐỘNG GIÁO DỤC ĐẠO ĐỨC CHO HỌC SINH HỆ TRUNG HỌC PHỔ THÔNG Ở TRUNG TÂM GIÁO DỤC THƯỜNG XUYÊN HAI BÀ TRƯNG - HÀ NỘI ...................85 3.1. Nguyên tắc đề xuất hệ thống biện pháp quản lý giáo dục đạo đức cho học sinh hệ THPT ở TTGDTX Hai Bà Trưng .........................................85 3.1.1. Nguyên tắc đảm bảo tính kế thừa ...........................................................85 3.1.2. Nguyên tắc đảm bảo tính khả thi ............................................................85 3.1.3. Nguyên tắc đảm bảo tính thực tiễn .........................................................85 3.1.3. Nguyên tắc đảm bảo tính đồng bộ ..........................................................85 3.2. Một số biện pháp quản lý giáo dục đạo đức cho học sinh hệ THPT ở TTGDTX Hai Bà Trưng.....................................................................................86 3.2.1. Tăng cường xây dựng kế hoạch và tổ chức chỉ đạo thực hiện kế hoạch giáo dục đạo đức cho học sinh ...............................................................86 3.2.2. Bồi dưỡng công tác giáo viên chủ nhiệm về giáo dục đạo đức cho học sinh .............................................................................................................94 3.2.3. Tăng cường quản lý việc phối hợp các lực lượng giáo dục: Giữa nhà trường với gia đình và xã hội trong công tác giáo dục đạo đức học sinh hệ THPT ở TTGDTX Hai Bà Trưng .....................................................................98 3.2.4. Chỉ đạo tích hợp giáo dục đạo đức thông qua dạy học môn học và các hoạt động giáo dục ngoài giờ lên lớp .......................................................103 3.2.5. Đổi mới công tác kiểm tra, đánh giá chất lượng hoạt động giáo dục đạo đức học sinh hệ THPT .............................................................................106 3.2.6. Tăng cường xây dựng và hoàn thiện nội quy cho học sinh tại Trung tâm GDTX Hai Bà Trưng ...............................................................................109 3.3. Mối quan hệ giữa các biện pháp quản lý giáo dục đạo đức ...................110 3.4. Khảo nghiệm tính hợp lý và khả thi của biện pháp quản lý giáo dục đạo đức cho học sinh .........................................................................................112 3.4.1. Về tính cần thiết ....................................................................................112 3.4.2. Về tính khả thi ......................................................................................114 Tiểu kết chương 3 ..................................................................................................119 KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ .......................................................................120 1. Kết luận ...........................................................................................................120 2. Khuyến nghị ....................................................................................................121 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO .............................................................123 PHỤ LỤC DANH MỤC BẢNG Bảng 2.1. Bảng 2.2. Bảng 2.3. Bảng 2.4. Đội ngũ cán bộ giáo viên trung tâm GDTX Hai Bà Trưng .................40 Các hình thức giáo dục tại trung tâm GDTX Hai Bà Trưng ..............42 Đối tượng và quy mô điều tra khảo sát ...............................................51 Thực trạng nhận thức, thái độ của học sinh về các phẩm chất đạo đức .......................................................................................................54 Bảng 2.5. Kết quả xếp loại văn hóa và hạnh kiểm của học sinh Trung tâm GDTX Hai Bà Trưng ...........................................................................56 Bảng 2.6. Mức độ vi phạm nội quy, đạo đức của học sinh Trung tâm GDTX Hai Bà Trưng ...........................................................................57 Bảng 2.7. Nguyên nhân vi phạm đạo đức của học sinh Trung tâm GDTX Hai Bà Trưng .......................................................................................59 Bảng 2.8. Nguyên nhân vi phạm các chuẩn mực đạo đức của học sinh Trung tâm GDTX Hai Bà Trưng .........................................................62 Bảng 2.9. Biện pháp GDĐĐ cho học sinh tại Trung tâm GDTX và hiệu quả ....65 Bảng 2.10. Phân công GVCN năm học 2016 - 2017 .............................................69 Bảng 2.11. Thực trạng phối hợp giữa nhà trường, gia đình và xã hội trong công tác GDĐĐ cho học sinh tại Trung tâm GDTX Hai Bà Trưng ...................................................................................................71 Bảng 2.12. Xây dựng kế hoạch quản lý GDĐĐ cho học sinh tại Trung tâm GDTX Hai Bà Trưng ...........................................................................73 Bảng 2.13. Tổ chức phân công thực hiện kế hoạch GDĐĐ cho học sinh tại Trung tâm GDTX Hai Bà Trưng .........................................................75 Bảng 2.14. Thực trạng công tác chỉ đạo thực hiện kế hoạch GDĐĐ cho học sinh Trung tâm GDTX Hai Bà Trưng .................................................76 Bảng 2.15. Thực trạng công tác đánh giá hoạt động GDĐĐ cho học sinh Trung tâm GDTX Hai Bà Trưng .........................................................78 Bảng 3.1. Kết quả khảo nghiệm về tính cần thiết các biện pháp quản lý công tác giáo dục đạo đức cho học sinh tại Trung tâm GDTX Hai Bà Trưng .................................................................................................113 Bảng 3.2. Kết quả khảo nghiệm về tính khả thi của các biện pháp quản lý công tác giáo dục đạo đức cho học sinh tại Trung tâm GDTX Hai Bà Trưng .....................................................................................115 Bảng 3.3. Tổng hợp kết quả khảo nghiệm về tính cần thiết và tính khả thi các biện pháp quản lý công tác giáo dục đạo đức cho học sinh tại Trung tâm GDTX Hai Bà Trưng ..................................................116 1 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Luật Giáo dục năm 2005 sửa đổi đã khẳng định “Mục tiêu của giáo dục phổ thông là giúp học sinh phát triển toàn diện về đạo đức, trí tuệ, thể chất, thẩm mỹ và các kỹ năng cơ bản nhằm hình thành nhân cách con người Việt Nam xã hội chủ nghĩa, xây dựng tư cách và trách nhiệm công dân”. Giáo dục đạo đức cho học sinh là một trong những vấn đề quan trọng, thể hiện mục tiêu giáo dục toàn diện, có một ý nghĩa rất lớn đối với việc giáo dục lòng yêu nước, giáo dục lòng nhân nghĩa, xây dựng quan hệ thầy trò, quan hệ bạn bè nói riêng, quan hệ xã hội nói chung. Giáo dục đạo đức còn giúp cho học sinh xây dựng được động cơ thái độ đúng đắn trong học tập và hoạt động xã hội. Giáo dục đạo đức (GDĐĐ) là góp phần duy trì, phát triển nội lực của chiến lược phát triển giáo dục, khai thác nguồn lực con người của thời kỳ công nghiệp hoá, hiện đại hoá. Theo đúng mục tiêu đã nêu trong Nghị quyết TW 29 về đổi mới căn bản và toàn diện giáo dục: “Giáo dục con người Việt Nam phát triển toàn diện và phát huy tốt nhất tiềm năng, khả năng sáng tạo của mỗi cá nhân; yêu gia đình, yêu Tổ quốc, yêu đồng bào; sống tốt và làm việc hiệu quả”. GDĐĐ không là vấn đề mới nhưng luôn cấp thiết trong bất kỳ nhà trường nào, thể hiện quan điểm giáo dục nhân văn truyền thống của dân tộc “hài hòa đức, trí, thể mỹ; dạy người, dạy chữ”,“Chú trọng giáo dục nhân cách, đạo đức, lối sống” (NQTW 29). Mặt khác thực trạng đạo đức của học sinh hiện nay đang ở tình trạng báo động: Dưới ảnh hưởng của cơ chế thị trường, văn hóa ngoại lai đã tác động tích cực lẫn tiêu cực đến tầng lớp học sinh, làm băng hoại, xói mòn đạo đức truyền thống của dân tộc. Một bộ phận học sinh hiện nay đang sống rất thực dụng, vô cảm ở các em thiếu đi những chuẩn mực đạo đức xã hội. Trung tâm Giáo dục thường xuyên Hai Bà Trưng (TTGDTX HBT) nằm ngay giữa trung tâm thành phố Hà Nội, đón nhận tất cả những đổi thay trong dòng chảy của nhịp sống sôi động, bon chen. Tất cả đã tạo nên một môi trường độc đáo, hội tụ 2 tất cả những gì gọi là “tiêu biểu nhất” của TTGDTX, mà trong đó đạo đức của học sinh luôn là vấn đề nổi cộm. Các em sống thiếu ý thức, không có ước mơ, hoài bão, mục đích sống, không có trách nhiệm đối với bản thân, cuộc đời của chính mình. Có những em do hoàn cảnh gia đình bố mẹ bỏ nhau, không người nuôi dưỡng quan tâm nên đã có những hành vi trộm cắp, thậm chí ra ngoài đường tụ tập đánh nhau chỉ để thể hiện bản lĩnh “đại ca” của mình. Nguy hiểm hơn nữa có em còn tổ chức cướp giật ngay trên địa bàn quận. Học sinh tại trung tâm đa phần thiếu những chuẩn mực đạo đức thông thường nhất như danh dự, lòng tự trong… các em có thể ôm hôn nhau, có những hành động thái quá ngay trong lớp học, trước mặt giáo viên. Công tác GDĐĐ tại trung tâm thời gian qua đã đạt những kết quả nhất định, có sự đổi mới tích cực hiệu quả được cấp trên ghi nhận. Tuy nhiên do đặc thù của trung tâm nằm trên một khu vực mà các hoạt động thương mại, mua bán diễn ra tấp nập, sôi động nên công tác GDĐĐ cho học sinh nhiều lúc chưa bắt kịp với sự thay đổi phát triển nhanh chóng của xã hội. Bên cạnh việc tập trung “dạy chữ” công tác “dạy người” còn nhiều khó khăn hạn chế như: Chương trình nội dung kế hoạch cụ thể trong việc GDĐĐ chưa phù hợp với tình hình thực tế, từ đó dẫn tới cách thức tổ chức hoạt động giáo dục đạo đức còn đơn điệu nhàm chán. Đa phần các nội dung GDĐĐ được truyền tải qua giờ dạy giáo dục công dân, tiết sinh hoạt chưa có sự tích hợp nhiều với các môn học khác. Học sinh nắm vững được một số chuẩn mực đạo đức nhưng lại không thực hành áp dụng cụ thể vào cuộc sống, chưa biến thành hành động. Mặt khác, do đặc thù của trung tâm, có những đối tượng học sinh đã từng có tiền án, đang bị công an theo dõi hay đã trải qua thời gian sống trong trại giáo dưỡng, hoặc có em vừa đi học vừa đi làm để kiếm sống nên chịu tác động rất nhiều những bon chen xô bồ giành giật trong cuộc mưu sinh, ảnh hưởng trực tiếp tới hành vi đạo đức của chính học sinh đó; hay có trường hợp học sinh sử dụng ma túy sẽ khiến giáo viên có tâm lý ngại, sợ, cho qua và muốn tránh “va chạm”. Nên đôi khi học sinh có vi phạm kỉ luật nhưng thường chỉ dừng lại ở việc nhắc nhở, viết bản kiểm điểm… không có biện pháp giáo dục triệt để. Trên thực tế có những giáo viên do xử lý tình huống sư phạm chưa tốt đã để xảy ra những sự việc ngoài ý muốn. 3 Quản lý hoạt động giáo dục (QLHĐGD) tại trung tâm GDTX Hai Bà Trưng hiện nay còn nhiều bất cập. Chưa nhận được nhiều sự quan tâm của lãnh đạo, không được đầu tư đúng mức, chưa có kế hoạch, chương trình quản lý và chỉ đạo thực hiện giáo dục đạo đức một cách cụ thể. Mặt khác việc đánh giá kết quả giáo dục đạo đức của lãnh đạo đối với giáo viên chưa khoa học, khách quan dẫn tới tình trạng nhìn nhau để tị nạnh, làm cũng như không làm. Với những lý do trên đây, chúng tôi chọn đề tài “Quản lý hoạt động giáo dục đạo đức cho học sinh hệ THPT ở TTGDTX Hai Bà Trưng - Hà Nội”. 2. Mục đích nghiên cứu Trên cơ sở nghiên cứu lý luận và thực tiễn đề xuất một số biện pháp quản lý hoạt động giáo dục đạo đức cho học sinh hệ THPT ở TTGDTX Hai Bà Trưng - Hà Nội trong giai đoạn hiện nay. 3. Khách thể và đối tượng nghiên cứu 3.1. Khách thể nghiên cứu Hoạt động giáo dục đạo đức học sinh hệ THPT ở TTGDTX. 3.2. Đối tượng nghiên cứu Các biện pháp quản lý giáo dục đạo đức cho học sinh hệ THPT ở TTGDTX Hai Bà Trưng - Hà Nội. 4. Giả thuyết khoa học Công tác giáo dục đạo đức cho học sinh tại TTGDTX Hai Bà Trưng đã đạt được những kết quả nhất định song vẫn còn một số hạn chế. Nếu xác định đúng những giá trị đạo đức thích hợp với học sinh, đề xuất được những biện pháp quản lý giáo dục đạo đức học sinh hệ THPT một cách khoa học, khả thi, phù hợp với thực tiễn của Trung tâm thì sẽ nâng cao chất lượng giáo dục đạo đức học sinh hệ THPT, chất lượng giáo dục toàn diện của Trung tâm. 5. Nhiệm vụ nghiên cứu 5.1. Xác định cơ sở lý luận về quản lý hoạt động giáo dục đạo đức cho học sinh hệ THPT. 5.2. Khảo sát, phân tích đánh giá thực trạng về quản lý hoạt động giáo dục đạo đức cho học sinh hệ THPT ở TTGDTX Hai Bà Trưng - Hà Nội hiện nay. 4 5.3. Đề xuất một số biện pháp quản lý của Giám đốc trong hoạt động giáo dục đạo đức nhằm nâng cao chất lượng công tác giáo dục đạo đức ở TTGDTX Hai Bà Trưng. 6. Phạm vi nghiên cứu - Hoạt động quản lý GDĐĐ cho học sinh hệ THPT ở TTGDTX Hai Bà Trưng Hà Nội thời gian năm 2016. - Đối tượng khảo sát:  Học sinh từ lớp 10 – 12: số lượng khoảng 180 học sinh  Số cán bộ quản lý, giáo viên của trường: 15 người  Phụ huynh học sinh: 30 người 7. Phương pháp nghiên cứu - Nhóm phương pháp nghiên cứu lý luận: Nghiên cứu tài liệu, phân tích, so sánh, tổng hợp các thông tin, tư liệu có liên quan đến nội dung nghiên cứu. - Nhóm phương pháp nghiên cứu thực tiễn: + Phương pháp quan sát: Tìm hiểu hoạt động tổ chức và quản lý giáo dục đạo đức cho học sinh hệ THPT ở TTGDTX Hai Bà Trưng. + Phương pháp phỏng vấn / trò chuyện: Xin ý kiến từ cán bộ quản lý, giáo viên, nhân viên về thực trạng hoạt động giáo dục đạo đức cho học sinh, về quản lý hoạt động giáo dục đạo đức của trung tâm, bài học kinh nghiệm.... Cũng như trò truyện với học sinh để tìm hiểu tâm tư, tình cảm của học sinh, đâu là nguyên nhân dẫn tới hành vi vi phạm đạo đức... + Phương pháp điều tra, khảo sát: Xây dựng phiếu điều tra, kiểm tra trực tiếp các hoạt động giáo dục đạo đức cho học sinh, kết quả của những hoạt động đó. Bước 1: Xây dựng phiếu điều tra Bước 2: Tiến hành điều tra Bước 3: Thu thập phiếu điều tra và xử lý số liệu - Nhóm phương pháp thống kê toán học Xử lý và phân tích các số liệu, kết quả điều tra, đồng thời xác định mức độ tin cậy của việc điều tra và kết quả nghiên cứu. 5 8. Cấu trúc luận văn Ngoài phần mở đầu, phần kết luận, danh mục tài liệu tham khảo và phụ lục, luận văn gồm có 3 chương: Chương 1. Cơ sở lý luận quản lý hoạt động giáo dục đạo đức cho học sinh THPT. Chương 2. Thực trạng quản lý hoạt động giáo dục đạo đức cho học sinh hệ THPT ở TTGDTX Hai Bà Trưng - Hà Nội. Chương 3. Đề xuất biện pháp quản lý hoạt động giáo dục đạo đức cho học sinh hệ THPT ở TTGDTX Hai Bà Trưng - Hà Nội. 6 Chương 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN QUẢN LÝ HOẠT ĐỘNG GIÁO DỤC ĐẠO ĐỨC CHO HỌC SINH TRUNG HỌC PHỔ THÔNG 1.1. Tổng quan nghiên cứu về vấn đề Đạo đức từ xa xưa vẫn được coi là cái gốc để đánh giá, nhận xét một con người. Trong tiềm thức văn hóa dân tộc cha ông luôn răn dạy con người ta “ăn ngay ở lành”, “ác giả ác báo”. Xuyên suốt hành trình phát triển của dân tộc không thể thiếu lời ru của bà, của mẹ những trưa hè khuyên nhủ chân tình về tình yêu đồng loại, lời dạy làm người. Thời kì Trung đại văn chương được sáng tác theo quan niệm “Văn dĩ tải đạo”. Đạo ở đây là đạo đức đạo làm người. Xã hội ngày càng phát triển, đạo đức ngày nay bao gồm nhiều lãnh vực, chứ không gói gọn trong cách học làm người như: Đạo đức sinh học, đạo đức trong kinh doanh, đạo đức trong nhà trường, đạo đức trong tôn giáo… mỗi một trong những nền đạo đức này nói lên một khía cạnh nào đó của cuộc sống con người. Tuy nhiên dù ở giai đoạn nào của lịch sử loài người thì chuẩn mực chung của đạo đức vẫn là hướng tới Chân - Thiện - Mỹ, đề cao cái thiện, chống lại cái ác hướng con người vào những mối quan hệ tốt đẹp đảm bảo một cuộc sống hạnh phúc, nhân văn. Văn minh phương Đông sâu sắc thâm thúy đến nay vẫn còn nguyên giá trị, một trong những ánh hào quang đó chính là đạo làm người mà đại diện tiêu biểu là Khổng Tử (551 - 479 TCN) với tư tưởng “đức trị” để quốc thái dân an. Ông quan niệm đạo đức là gốc của con người, nói đến con người trước hết là đề cập đến đạo đức. Nội dung quan điểm đạo đức của Khổng Tử bao gồm nhiều mặt như “nhân, lễ, nghĩa, trí, tín” mà ở đó chữ “nhân” được đặt lên hàng đầu, và xây dựng học thuyết “Nhân - Lễ - Chính danh”. Làm người theo Khổng Tử trước hết phải có "đức", rồi mới học văn. Ở phương Tây, nhà triết học Socrate (469 – 399 TCN) cho rằng cái gốc của đạo đức là tính thiện. Con người chỉ có thể tìm thấy hạnh phúc - điều mà con người 7 luôn khao khát tìm kiếm - khi con người sống đúng đắn, nghĩa là sống hợp với những quy tắc đạo đức; còn nếu không, con người chỉ chuốc lấy đau khổ. Theo ông chuẩn mực đạo đức phải được nhận thức bằng tri thức, trí tuệ. Aristote lại cho rằng con người muốn hạnh phúc, phải sống có nhân đức. Nhân đức là một thói quen cần được tập luyện thường xuyên chứ không phải là nhất thời. Aristote chia nhân đức làm hai loại nhân đức tinh thần và nhân đức luân lý. Nhiều nhà tâm lý học và giáo dục trên thế giới cũng có những nghiên cứu về giáo dục đạo đức, tiêu biểu là nhà giáo dục học và tâm lý học Liên Xô A.X. Makarenco (1888-1939). Nhờ có những phương pháp giáo dục đầy sáng tạo tính, ông đã thành công một cách vẻ vang. Ông đề ra các nguyên tắc giáo dục đạo đức trong tập thể và thông qua tập thể, giáo dục trong lao động và trong kỷ luật mà bao trùm lên nó là chủ nghĩa nhân đạo xã hội chủ nghĩa. Makarenco cho rằng: “Nguyên tắc cơ bản của chúng ta luôn luôn là: Làm thế nào để nêu lên cho con người nhiều yêu cầu nhất, nhưng đồng thời cũng phải làm thế nào tôn kính con người nhiều nhất”. Quan điểm này rất phù hợp với môi trường thực tế tại các TTGDTX. [19] Đi suốt chiều dài lịch sử dân tộc ta sẽ bắt gặp sự nghiệp dựng nước và giữ nước của các bậc tiền nhân được Nguyễn Trãi đã đề cập tới trong “Bình Ngô đại cáo”: “Như nước Đại Việt ta Vốn xưng nền văn hiến đã lâu” Chúng ta không chỉ dựng, giữ nước ở phương diện giang sơn bờ cõi mà gốc rễ để có thể tồn tại phát triển đến ngày nay là dân tộc ta đã dựng và giữ cho mình một nền văn hiến riêng biệt độc đáo. Trong đó xây dựng mô hình giáo dục tiếp thu những tinh hoa của nhân loại, coi trọng cả hai mặt đạo đức và tài năng trong mỗi con người: “Hiền tài là nguyên khí quốc gia”, mà đạo đức được coi là gốc rễ, căn bản, dạy người xong đến dạy chữ “tiên học lễ hậu học văn”. Sống gần trọn một thế kỷ, Nguyễn Bỉnh Khiêm (1491 - 1585) với tư tưởng nhân đạo, thân dân, yêu hoà bình, khoan dung, gắn con người với thiên nhiên, tin tưởng vào khả năng của thế hệ trẻ… khiến cho Nguyễn Bỉnh Khiêm trở thành nhà văn hoá lớn của nhân dân Việt Nam. Trong giai đoạn lịch sử đầy biến động ông đặc 8 biệt quan tâm đến vấn đề đạo đức nhân cách của kẻ sĩ. Nguyễn Bỉnh Khiêm luôn khuyên dạy học trò biết giữ mình sống theo tam cương ngũ thường, làm điều thiện, và nhớ báo đáp ân chúa. Chủ tịch Hồ Chí Minh cũng để lại những bài học sâu sắc mà giản dị về đạo đức, và bản thân người cũng chính là một tấm gương về đạo đức. Hồ Chí Minh quan niệm đạo đức là nền tảng và là sức mạnh của người cách mạng, coi đó là cái gốc của cây, ngọn nguồn của sông nước cách mạng vẻ vang vì sự nghiệp độc lập dân tộc và chủ nghĩa xã hội. Người viết “Cây phải có gốc, không có gốc thì cây héo. Người cách mạng phải có đạo đức, không có đạo đức thì dù tài giỏi mấy cũng không lãnh đạo được nhân dân”. [9] Quan niệm lấy đức làm gốc của Hồ Chí Minh không có nghĩa là tuyệt đối hoá mặt đức, coi nhẹ mặt tài. Người cho rằng “Có tài mà không có đức là người vô dụng nhưng có đức mà không có tài thì làm việc gì cũng khó”. Cho nên, đức là gốc nhưng đức và tài phải kết hợp với nhau để hoàn thành nhiệm vụ cách mạng. Theo Hồ Chí Minh những chuẩn mực chung nhất của nền đạo đức cách mạng Việt Nam gồm những điểm sau: Trung với nước hiếu với dân; yêu thương con người; cần kiệm liêm chính, chí công vô tư; tinh thần quốc tế trong sáng. Bác đặc biệt chú trọng công tác giáo dục đạo đức cho thế hệ trẻ “Dạy cũng như học, phải chú trọng cả tài lẫn đức. Đức là đạo đức cách mạng. Đó là cái gốc quan trọng. Nếu thiếu đạo đức, con người sẽ không phải là con người bình thường và cuộc sống xã hội sẽ không phải là cuộc sống xã hội bình thường, ổn định”. Xã hội ngày càng phát triển, dòng đời vẫn ngược xuôi tất bật con người mải miết với những tham vọng, mưu tính của riêng mình mà hờ hững phai nhạt dần những truyền thống tốt đẹp của dân tộc. Trong suy nghĩ của một bộ phận các bạn trẻ thì đạo đức ngàn đời của cha ông đang trở thành rào cản, mất thời gian trong cuộc sống vốn đang diễn ra hối hả, đua chen. Đó là suy nghĩ sai lầm chỉ cần có tài vì có tài thì ở môi trường nào cũng tồn tại được, làm kinh tế không cần bận tâm lắm đến đạo đức nếu không sẽ “chùn bước” không vượt qua được đối thủ… Vô hình chung đã tạo ra lối sống thực dụng, coi trọng vật chất, có tiền là có tất cả những gì không 9 mua được bằng tiền thì sẽ mua được bằng nhiều tiền. Vấn đề đặt ra là phải làm gì đây để quét sạch những cọng rác làm dơ bẩn ở sân chơi của cuộc đời, để con người đến với nhau bằng tình nghĩa “người với người sống để yêu nhau”. Chính vì vậy mà nhiều tác giả trong và ngoài nước dưới những góc độ tiếp cận khác nhau đã có những công trình nghiên cứu về giáo dục đạo đức nói chung cũng như giáo dục đạo đức cho học sinh nói riêng. Tiêu biểu như Giáo trình đạo đức học (GS-TS. Nguyễn Ngọc Long - chủ biên, NXB Chính trị quốc gia, 2000); Giáo trình triết học Mac - LêNin (PGS-TS. Vũ Trọng Dung, NXB Chính trị quốc gia, 2005); Tư tưởng Hồ Chí Minh về đạo đức (PGS-TS. Đinh Xuân Dũng, NXB Giáo dục, 2008). Cuốn sách này là tập hợp những bài nghiên cứu, những trích dẫn tiêu biểu về tư tưởng đạo đức Hồ Chí Minh và một số mẩu chuyện chân thật, sinh động, ngắn gọn về tấm gương đạo đức Hồ Chí Minh để phục vụ việc học tập của cán bộ, đảng viện, quảng đại quần chúng nói chung và đối với cán bộ, giáo viên, học sinh, sinh viên trong các nhà trường nói riêng. Tác giả Phạm Minh Hạc trong cuốn “Về phát triển toàn diện con người thời kỳ công nghiệp hóa, hiện đại hóa” đã bàn về nguyên nhân dẫn đến thực trạng đạo đức đáng buồn của học sinh hiện nay, những việc cần làm để xây dựng nhân cách con người Việt Nam trong thời đại mới. Tác giả Đặng Quốc Bảo trong bài viết “Rèn luyện lòng tự trọng trong giáo dục hiện nay” đăng trên báo Giáo dục và Thời đại tháng 5/ 2012 ghi nhận gia đình nhà trường và xã hội đã có nhiều cố gắng trong việc giáo dục đạo đức cho thế hệ trẻ; nhưng cần chú trọng hơn tới “giáo dục hướng nội” đó là nhân cách, lòng tự trọng, lương tâm phẩm giá của một con người. Ngoài ra còn nhiều công trình nghiên cứu khác về giáo dục đạo đức cho thế hệ tương lai của đất nước như: - Luận văn thạc sĩ: “Quản lý hoạt động giáo dục đạo đức học sinh ở trường trung học cơ sở Vân Nội, Đông Anh, Hà Nội trong giai đoạn hiện nay” của tác giả Hoàng Ngọc Thắng. - Luận văn thạc sĩ: “Phương pháp giáo dục học sinh hư ở các trường phổ thông trung học thuộc thành phố Hạ Long - tỉnh Quảng Ninh” của tác giả Trần Thị Minh. 10 - Luận văn thạc sĩ: “Những giải pháp tăng cường quản lý công tác giáo dục học sinh yếu kém về đạo đức ở Trung tâm Giáo dục thường xuyên quận Ba Đình Hà Nội” của tác giả Lê Ngọc Lan. Những luận văn trên đều nhận định rằng hoạt động giáo dục đạo đức cho học sinh nói chung và học sinh THPT nói riêng là công việc hết sức khó khăn, không thể có hiệu quả tốt chuyển biến trong mọt sớm một chiều. Nó đòi hỏi một quá trình dài lâu, sự hợp tác đầy trách nhiệm giữa nhà trường, gia đình và các lực lượng giáo dục khác trong xã hội. Nhận ra một mảng tối trong xã hội không đúng với chuẩn mực đạo đức của dân tộc, trong Nghị quyết 29 đã tập trung vào công tác giáo dục đạo đức cho thế hệ trẻ chú trọng phát triển nhân cách, dạy người rồi mới đến dạy chữ. 1.2. Một số khái niệm 1.2.1. Khái niệm về đạo đức, chuẩn mực đạo đức 1.2.1.1. Đạo đức Đạo đức là một từ Hán Việt được dùng từ xa xưa để chỉ một thành tố trong tính cách và giá trị của một con người. Theo từ điển tiếng Việt đạo đức là “những tiêu chuẩn, nguyên tắc được dư luận xã hội thừa nhận, quy định hành vi, quan hệ của con người đối với nhau và đối với xã hội”[32]. Trong “Hán - Việt Từ điển” của Đào Duy Anh, đạo đức bao gồm “Nguyên lý tự nhiên là đạo, được vào trong lòng người là đức - Cái lý pháp người ta nên noi theo”. (Đào Duy Anh, 1957). Còn theo “Từ điển Phật học Huệ Quang” của Thích Minh Cảnh, “Đạo đức” là “nguyên lý thiện ác, chánh tà có liên quan đến hành vi của nhân loại”. Khái niệm đạo đức đầu tiên xuất hiện trong kinh văn đời nhà Chu và từ đó trở đi nó được người Trung Quốc cắt nghĩa theo “đạo” và “đức”. Đạo là con đường, đường đi còn có nghĩa là đường sống, lối sống, cách sống của con người trong xã hội. Đức là tính tốt hoặc những công trạng tạo nên. Khi nói một người có đạo đức là ý nói người đó có sự rèn luyện thực hành các lời răn dạy về đạo đức, sống chuẩn mực và có nét đẹp trong đời sống và tâm hồn. Ở phương Tây đạo đức bắt nguồn từ tiếng La tinh là mos (moris) - lề thói, (moralis nghĩa là có liên quan đến lề thói, đạo nghĩa). Còn “luân lí” thường xem 11 như đồng nghĩa với “đạo đức” thì gốc ở chữ Hy Lạp là Êthicos nghĩa là lề thói; tập tục. Hai danh từ đó cho thấy, khi ta nói đến đạo đức, tức là nói đến những lề thói tập tục và biểu hiện mối quan hệ nhất định giữa người và người trong sự giao tiếp với nhau hàng ngày. Có nhiều học giả đưa ra các quan niệm về đạo đức khác nhau Duberstin và Linchevski cho rằng đạo đức là hình thái của sự nhận thức xã hội, là tất cả những nguyên tắc, những quy định, tiêu chuẩn mà mọi người cần phải tuân theo trong hành vi của mình. Trong từ điển Liên Xô do M.M.Rodenta chủ biên thì đạo đức được hiểu là một trong những hình thái ý thức xã hội, một định chế xã hội, thực hiện chức năng điều chỉnh hành vi của con người trong mọi lĩnh vực đời sống xã hội. Theo quan điểm của học thuyết Mac – LeNin thì “Đạo đức là một hình thái ý thức xã hội có nguồn gốc từ lao động sản xuất và đời sống cộng đồng xã hội. Nó phản ánh và chịu sự chi phối của tồn tại xã hội. Vì vậy, tồn tại xã hội thay đổi thì ý thức xã hội, đạo đức cũng thay đổi theo và như vậy đạo đức xã hội luôn mang tính giai cấp và tính dân tộc”. Ph.Angghen khẳng định : “Xét cho đến cùng, mọi học thuyết về đạo đức đã có từ trước đến nay đều là sản phẩm của tình hình kinh tế của xã hội lúc bấy giờ.Và vì cho đến nay xã hội đã vận động trong những sự đối lập giai cấp, cho nên đạo đức cũng luôn là đạo đức của giai cấp: hoặc là nó biện hộ cho sự thống trị và lợi ích của giai cấp thống trị, hoặc là khi giai cấp thống trị đã trở nên khá mạnh thì nó tiêu biểu cho sự nổi dậy chống lại sự thống trị nói trên và tiêu biểu cho lợi ích tương lai của những người bị áp bức” [19]. Đạo đức là sản phẩm của xã hội, xã hội càng phát triển thì hệ thống các quan hệ đạo đức, ý thức đạo đức, hành vi đạo đức ngày càng phát triển phong phú đa dạng, phức tạp hơn. Đạo đức xã hội bao gồm ý thức xã hội, hành vi đạo đức và các quan hệ đạo đức. Đạo đức bao gồm 3 chức năng là chức năng nhận thức, chức năng giáo dục và chức năng điều chỉnh hành vi. 1.2.1.2. Chuẩn mực đạo đức Chuẩn mực đạo đức là hệ thống các quy tắc, yêu cầu, đòi hỏi đối với hành vi xã hội của con người, trong đó xác lập những quan điểm, quan niệm chung về công 12 bằng và bất công, về cái thiện và cái ác, về lương tâm, danh dự, trách nhiệm và những phạm trù khác thuộc đời sống đạo đức tinh thần của xã hội [36]. Chuẩn mực đạo đức là loại chuẩn mực xã hội bất thành văn Tất cả các quy định, nguyên tắc của chuẩn mực đạo đức không tồn tại dưới hình thức khế ước, quy phạm pháp luật. Các quy tắc, yêu cầu đó cũng không được ghi chép thành văn bản dưới dạng một “bộ luật đạo đức” nào cả, mà tồn tại dưới hình thức những giá trị đạo đức, những bài học về luân thường đạo lí, phép đối nhân xử thế giữa con người với nhau trong xã hội. Cũng không có một tòa án nào tuyên phạt hay phân xử khi vi phạm chuẩn mực đạo đức mà con người phải tự nhận biết để điều chỉnh hành vi của mình. Có chăng chỉ là tòa án của lương tâm hay dư luận xã hội mà thôi. Có thể những hành vi đó không vi phạm về mặt pháp luật, nhưng ở góc độ con người, nhân tình thế thái thì hành vi đó lại là vô lương tâm. Chuẩn mực đạo đức hình thành, phổ biến, có hiệu lực thông qua con đường truyền miệng. Đó là những câu truyện cổ tích được dân gian xây dựng để răn dạy con người ta sống hướng thiện tu nhân tích đức, ăn ngay ở lành, ác giả ác báo. Đó là những bài học về nhân quả, báo ứng mà cha ông ta từ ngàn đời nay đã đúc kết thành “thiện căn”, chân lý. Chuẩn mực đạo đức mang tính giai cấp Tính giai cấp của chuẩn mực đạo đức thể hiện ở chỗ nó được sinh ra cũng là nhằm củng cố, bảo vệ hay phục vụ cho các nhu cầu, lợi ích vật chất, tinh thần của giai cấp này hay giai cấp khác trong một xã hội nhất định. 1.2.2. Giáo dục đạo đức Giáo dục đạo đức là quá trình hình thành, trang bị cho mỗi cá nhân những tư tưởng, quan niệm, nguyên tắc ứng xử phù hợp với chuẩn mực đạo đức cơ bản của xã hội. Từ đó con người có khả năng nhận thức đúng sai cũng như điều chỉnh hành vi của bản thân hướng tới cái thiện. Do đó giáo dục đạo đức góp phần vào việc hình thành phát triển nhân cách con người phù hợp với từng giai đoạn phát triển của xã hội. Thực chất của quá trình giáo dục đạo đức là quá trình biến những yêu cầu đòi hỏi từ bên ngoài của xã hội thành nhu cầu niềm tin đòi hỏi bên trong của mỗi cá 13 nhân, biến cái phải làm thành cái tự làm muốn làm bên trong mỗi con người. Từ việc ý thức về tình cảm, niềm tin đạo đức sẽ tạo lập được thói quen hành vi đạo đức. Giáo dục đạo đức được thực hiện ở các môi trường khác nhau, trường học được xác định là một môi trường và giáo dục đạo đức là một mặt của hoạt động giáo dục nhằm xây dựng cho thế hệ trẻ những tính cách nhất định, hình thành những quy tắc hành vi thể hiện trong giao tiếp với xã hội. Giáo dục đạo đức cần phải được coi trọng đặc biệt, nhất là trong giai đoạn hiện nay khi đất nước hội nhập với nhiều nền văn minh trên thế giới văn hóa ngoại lai tác động làm xói mòn những giá trị truyền thống dân tộc, khi con người ngày càng trở nên ích kỷ lạnh lùng vô cảm và tàn nhẫn. 1.2.3. Quản lý và quản lý hoạt động giáo dục đạo đức 1.2.3.1. Quản lý Đã có nhiều tác giả định nghĩa khác nhau về quản lý như: W.Taylor (1856 – 1915), người Mỹ được coi là “cha đẻ của thuyết quản lý khoa học” là người mở ra kỷ nguyên vàng trong quản lý đã thể hiện tư tưởng cốt lõi của mình trong quản lý là mỗi việc dù nhỏ nhất cũng cần phải được chuyên môn hóa và phải được quản lý chặt chẽ. Ông cho rằng quản lý là cũng là một nghệ thuật mà người quản lý phải biết được chính xác điều họ muốn người khác làm, làm như thế nào để hiệu quả nhất mà vẫn rẻ nhất. Tác giả Trần Kiểm: “Quản lý là phối hợp nỗ lực của nhiều người sao cho mục tiêu của từng cá nhân biến thành những thành tựu của xã hội” [24]. Tác giả Nguyễn Ngọc Quang: “Quản lý là tác động có mục đích, có kế hoạch của chủ thể quản lý đến người lao động (khách thể quản lý) nhằm thực hiện những mục tiêu dự kiến” [16]. Đỗ Hoàng Toàn định nghĩa: “Quản lý là sự tác động có tổ chức, có hướng đích của chủ thể quản lý lên đối tượng quản lý nhằm sử dụng có hiệu quả nhất các tiềm năng, các cơ hội của hệ thống để đạt được mục tiêu đặt ra trong điều kiện biến động của môi trường”[24]. Các định nghĩa trên tuy khác nhau về cách diễn đạt, song có thể thấy quản lý gồm các yếu tố: 14 - Chủ thể quản lý - Đối tượng quản lý - Mục tiêu quản lý - Môi trường và điều kiện quản lý Như vậy bản chất của quản lý là sự tác động có mục đích, có kế hoạch của chủ thể quản lý tới khách thể quản lý nhằm đạt được mục tiêu cơ bản về quản lý. Quản lý bao gồm 4 chức năng cơ bản: Chức năng kế hoạch hóa; chức năng tổ chức; chức năng chỉ đạo; chức năng kiểm tra. 1.2.3.2. Quản lý hoạt động giáo dục đạo đức Là sự tác động có ý thức của chủ thể quản lý tới đối tượng quản lý nhằm đưa hoạt động giáo dục đạo đức đạt được kết quả mong muốn một cách hiệu quả nhất. Xét theo chức năng cũng như yêu cầu của xã hội về bản chất quản lý hoạt động giáo dục đạo đức vừa là yêu cầu vừa là mục tiêu của ngành giáo dục. 1.2.4. Giá trị sống Trong cuộc sống nhiều khi ta hay đặt câu hỏi tại sao người này sướng, người kia khổ tại sao cùng một sự việc như nhau nhưng có người hạnh phúc, có người lại đau khổ. Mọi căn nguyên của hỷ nộ ái ố trên cuộc đời theo triết lý phương Đông bắt nguồn từ tham, sân, si của con người mà ra. Còn trong xã hội hiện đại đó là do chúng ta lựa chọn cho mình những thang giá trị sống khác nhau, nó sẽ trả lời cho câu hỏi tại sao, vì sao của mỗi cá nhân. Vậy giá trị sống là gì? Giá trị cuộc sống chính là những điều chúng ta cho là quý giá, là quan trọng, có ý nghĩa đối với cuộc sống của mỗi người. Giá trị sống trở thành động lực để người ta nỗ lực phấn đấu để có được nó. Giá trị sống mang tính cá nhân, không phải giá trị sống của ai cũng giống nhau. Có người cho rằng công danh lợi lộc là mục đích theo đuổi trong cuộc đời, có tiền là có tất cả. Có người cho rằng yêu thương là món quà tạo hóa ban tặng. Có người cầu mong sự bình yên… Vậy tại sao phải trang bị cho con người nói chung và đặc biệt là học sinh nói riêng những giá trị sống tính cực? Vì bất kì một quốc gia dân tộc nào cũng đều hướng tới sự phát triển bền vững. Vì lẽ đó rất cần những con người sống có lòng nhân hậu, lương thiện, biết