Tài liệu Tư tưởng Hồ Chí Minh về xây dựng, phát huy vai trò của đội ngũ tri thức và sự vận dụng trong thời kỳ đổi mới

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN HOÀNG THỊ THUẬN TƢ TƢỞNG HỒ CHÍ MINH VỀ XÂY DỰNG, PHÁT HUY VAI TRÒ CỦA ĐỘI NGŨ TRÍ THỨC VÀ SỰ VẬN DỤNG TRONG THỜI KỲ ĐỔI MỚI LUẬN VĂN THẠC SĨ CHÍNH TRỊ HỌC Hà Nội - 2011 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN HOÀNG THỊ THUẬN TƢ TƢỞNG HỒ CHÍ MINH VỀ XÂY DỰNG, PHÁT HUY VAI TRÒ CỦA ĐỘI NGŨ TRÍ THỨC VÀ SỰ VẬN DỤNG TRONG THỜI KỲ ĐỔI MỚI Chuyên ngành: Mã số : Hồ Chí Minh học 60 31 27 LUẬN VĂN THẠC SĨ CHÍNH TRỊ HỌC Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: TS. Lại Quốc Khánh Hà Nội - 2011 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Nội dung và các trích dẫn trong luận văn là trung thực, có xuất xứ rõ ràng. Tác giả luận văn Hoàng Thị Thuận MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Lịch sử nhân loại hàng nghìn năm qua đã chứng minh rằng, bất cứ quốc gia, dân tộc nào cũng không thể tồn tại và phát triển nếu không có nguồn lực trí tuệ hùng hậu, không xây dựng và phát huy vai trò của đội ngũ trí thức ở trình độ cao. Trong thời đại ngày nay, cuộc cách mạng khoa học công nghệ đã bước vào giai đoạn phát triển mới với tốc độ đổi mới công nghệ nhanh đến chóng mặt, thúc đẩy sự phát triển mạnh mẽ của nền kinh tế tri thức, trong đó sức cạnh tranh của mỗi sản phẩm nói riêng, của toàn bộ nền kinh tế nói chung được quyết định bởi hàm lượng và chất lượng chất xám kết tinh trong các sản phẩm và quá trình lao động. Quá trình toàn cầu hóa đi vào chiều sâu, phát tán những thành tựu của cách mạng khoa học công nghệ, những thách thức của nền kinh tế tri thức ra khắp toàn cầu. Hơn lúc nào hết, chân lý: “kẻ nào có sức mạnh trí tuệ, kẻ đó tồn tại và phát triển” đang được chứng thực một cách vô cùng rõ ràng. Trong bối cảnh như thế, việc phát triển nhanh chóng và bền vững năng lực trí tuệ của từng cá nhân cũng như của cả cộng đồng phải được coi là nhiệm vụ ưu tiên đặc biệt của tất cả các quốc gia trong chiến lược phát triển thế kỷ XXI. Điều đó đồng nghĩa với việc vai trò của trí thức cũng ngày càng trở nên quan trọng. Nhìn lại lịch sử, chúng ta có thể khẳng định rằng, Việt Nam là một dân tộc có truyền thống hiếu học, trọng dụng trí thức, trọng dụng hiền tài. Kế thừa truyền thống tốt đẹp đó, Chủ tịch Hồ Chí Minh, vị anh hùng giải phóng dân tộc, nhà văn hóa lớn, luôn quan tâm sâu sắc tới việc xây dựng và phát huy vai trò của đội ngũ trí thức trong sự nghiệp giải phóng dân tộc cũng như trong sự nghiệp xây dựng chủ nghĩa xã hội. Đối với Hồ Chí Minh, cách mạng muốn thành công phải dựa trên lực lượng cách mạng được giác ngộ sâu sắc và được tổ chức chặt chẽ, trong đó trí thức là một trong những lực lượng “nòng cốt của cách mạng”. Thực tiễn cách mạng Việt Nam đã chứng minh cho tư tưởng sáng suốt và đúng đắn đó của Chủ tịch Hồ Chí Minh. Có thể khẳng định rằng, tư tưởng Hồ Chí 1 Minh về trí thức nói chung, về xây dựng và phát huy vai trò của đội ngũ trí thức nói riêng là một bộ phận cấu thành quan trọng trong toàn bộ hệ thống tư tưởng Hồ Chí Minh, là một di sản tinh thần quý báu mà chúng ta cần phải kế thừa và phát triển trong giai đoạn hiện nay. Việt Nam đang đẩy mạnh công cuộc đổi mới toàn diện, trong đó công nghiệp hoá, hiện đại hóa gắn với phát triển nền kinh tế tri thức và hội nhập quốc tế là một nội dung quan trọng. Vấn đề xây dựng và phát huy vai trò của đội ngũ trí thức có ý nghĩa cấp thiết và to lớn. Nhìn chung, Đảng và Nhà nước ta đã luôn quan tâm tới công tác xây dựng và phát huy vai trò của đội ngũ trí thức. Tuy nhiên, cũng cần phải thấy rằng, có lúc, có nơi, chủ trương, chính sách của Đảng và Nhà nước đối với trí thức vẫn chưa thật sự đúng đắn, chưa thật sự thỏa đáng; vẫn còn có những cán bộ lãnh đạo, quản lý chưa thực sự tôn trọng, trọng dụng trí thức. Đại đa số trí thức hiện nay có phẩm chất đạo đức cách mạng, năng lực chuyên môn ngày càng được nâng cao và đã có nhiều đóng góp quan trọng đối với sự nghiệp xây dựng và phát triển đất nước, … Tuy nhiên, trước những thời cơ và thách thức mà thời đại đặt ra đối với dân tộc, đội ngũ trí thức dù đang không ngừng phát triển vẫn đang thiếu và yếu. Chính vì thế, hơn lúc nào hết, Đảng và Nhà nước ta cần tiếp tục đẩy mạnh xây dựng đội ngũ trí thức, tạo điều kiện tốt hơn nữa để phát huy cao độ vai trò của họ. Đó là một trong những nhiệm vụ có tầm quan trọng hàng đầu trong sự nghiệp xây dựng và phát triển đất nước hiện nay. Để thực hiện thành công nhiệm vụ to lớn đó, đường lối và chính sách của Đảng và Nhà nước cũng như nỗ lực của bản thân đội ngũ trí thức cần được xây dựng trên nền tảng vững chắc, trong đó, tư tưởng Hồ Chí Minh là một bộ phận cấu thành quan trọng. Xuất phát từ nhận thức trên, tôi quyết định lựa chọn vấn đề “Tư tưởng Hồ Chí Minh về xây dựng, phát huy vai trò của đội ngũ trí thức và sự vận dụng trong thời kỳ Đổi mới” làm đề tài luận văn thạc sĩ chuyên ngành Hồ Chí Minh học. 2 2. Tình hình nghiên cứu đề tài Hệ thống tư liệu và tài liệu tham khảo phục vụ nghiên cứu tư tưởng Hồ Chí Minh về trí thức nói chung, về xây dựng và phát huy vai trò của đội ngũ trí thức nói riêng là rất phong phú, đa dạng, và có thể được phân loại như sau: Trước hết là hệ thống tư liệu phản ánh tư tưởng Hồ Chí Minh về trí thức đã được tập hợp khá đầy đủ. Trong đó, đặc biệt có giá trị là bộ Hồ Chí Minh toàn tập gồm 12 tập (xuất bản lần thứ hai), và bộ Hồ Chí Minh toàn tập gồm 15 tập (xuất bản lần thứ 3), bộ Hồ Chí Minh biên niên tiểu sử 10 tập, đĩa CD Room Hồ Chí Minh toàn tập bao gồm công cụ tra cứu và hệ thống trích dẫn theo chuyên đề, trong đó có chuyên đề tư tưởng Hồ Chí Minh về trí thức. Ngoài ra còn một số tư liệu khác đã được xuất bản dưới hình thức văn bản, chẳng hạn cuốn “Về vấn đề trí thức và cách mạng - Hồ Chí Minh (Nxb. Sự thật, 1976), v.v.. Một loại tư liệu khác rất có ý nghĩa đối với việc tìm hiểu tư tưởng Hồ Chí Minh về trí thức, thái độ ứng xử của Hồ Chí Minh đối với trí thức, đó là hồi ký của các nhà trí thức về Hồ Chí Minh, chẳng hạn, “Người trí thức quê hương” (2 tập, Hàm Châu, Nxb. Giáo dục, 2005), “Những người được Bác Hồ đặt tên” (Trần Đương, Nxb. Công an nhân dân, 2005), “Bác Hồ với nhân sĩ, trí thức” (Trần Đương, Nxb. Thông tấn, 2005), v.v.. Trực tiếp liên quan đến đề tài là các công trình nghiên cứu dưới hình thức bài báo khoa học công bố trên các tạp chí, các bài tham luận tham dự hội thảo khoa học và các sách chuyên khảo đề cập đến tư tưởng Hồ Chí Minh về trí thức. Tư tưởng Hồ Chí Minh về trí thức được tiếp cận nghiên cứu trong các chủ đề: tư tưởng Hồ Chí Minh về giáo dục, tư tưởng Hồ Chí Minh về đại đoàn kết dân tộc và đoàn kết quốc tế, tư tưởng Hồ Chí Minh về lực lượng trong cách mạng giải phóng dân tộc, xây dựng chế độ dân chủ nhân dân, xây dựng chủ nghĩa xã hội, v.v.. Có thể nêu ra ở đây một số công trình như: “Chủ tịch Hồ Chí Minh với sự nghiệp giải phóng dân tộc và chấn hưng đất nước” (Vũ Đình Hòe, Võ Nguyên Giáp, Nguyễn Đức Bình, ..., Nxb. Lao động, 2006); “Tư tưởng Hồ Chí Minh về 3 con đường cách mạng Việt Nam” (Võ Nguyên Giáp – chủ biên, Nxb. Chính trị quốc gia, 2000); “Về vấn đề giáo dục – đào tạo”, (Phạm Văn Đồng, Nxb. Chính trị quốc gia, 1999), “ Tư tưởng Hồ Chí Minh về độc lập dân tộc và chủ nghĩa xã hội” (Lê Mậu Hãn, Đặng Xuân Kỳ, ..., Nxb. Chính trị Quốc gia, 2003), “Chiến lược đại đoàn kết Hồ Chí Minh” (Phùng Hữu Phú – chủ biên, Nxb. Chính trị quốc gia, 2005), “Hồ Chí Minh với văn nghệ trí thức” (Nguyên Vũ, Nguyễn Thái Anh – Tuyển chọn, Nxb. Thanh niên, 2007), “Biện chứng của Tư tưởng Hồ Chí Minh về chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam” (Lại Quốc Khánh, Nxb. Chính trị Quốc gia, 2009),... Trong mấy năm trở lại đây, một trong những vấn đề lớn thu hút sự quan tâm của giới khoa học là vấn đề xây dựng và phát huy nguồn lực trí tuệ Việt Nam. Trong nhiều bài báo, sách chuyên khảo, đề tài nghiên cứu về vấn đề này cũng ít nhiều đề cập đến tư tưởng Hồ Chí Minh về xây dựng và phát huy vai trò của đội ngũ trí thức, chẳng hạn như các bài báo khoa học: “Hồ Chí Minh với trí thức” (Nguyễn Văn Khánh, Vũ Quang Hiển, Tạp chí khoa học: Khoa học xã hội, Đại học Quốc gia Hà Nội, 1992, số 3+4, tr. 48-53) “Vai trò của trí thức Việt Nam trong sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước” (Ngô Thị Phương, Tạp chí khoa học: Khoa học xã hội, Đại học Quốc gia Hà Nội, 2000, số 4), “Đảng Cộng sản Việt Nam với tầng lớp trí thức” (Hoàng Xuân Phúc, Kỷ yếu hội thảo khoa học kỷ niệm 55 năm cách mạng tháng Tám và quốc khánh 2- 9 (1945-2000), 2001, tr.396-402), “Tư tưởng Hồ Chí Minh về liên minh công – nông – trí thức trong cách mạng Việt Nam” (Phạm Ngọc Anh, Tạp chí Lịch sử Đảng, 2003, số 7, tháng 7, tr.28-34), “Tư tưởng Hồ Chí Minh về trí thức và nhân tài” (Nguyễn Đắc Hưng, Báo Nhân dân, 2004, tr.3), ... Trong lĩnh vực đào tạo, cũng đã có một số luận văn cao học, luận án tiến sĩ với các đề tài có liên quan đến tư tưởng Hồ Chí Minh về xây dựng và phát huy vai trò của đội ngũ trí thức đã được bảo vệ thành công, chẳng hạn như: “Vị trí, vai trò của tầng lớp trí thức trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam” (LAPTS Triết học, Phan Viết Dũng, 1988), “Phát huy nguồn lực trí tuệ 4 trong công cuộc đổi mới ở nước ta hiện nay” (LATS Triết học, Bùi Thị Ngọc Lan, 2000), ... Nhìn tổng thể, các công trình nghiên cứu nói trên đã góp phần làm rõ nhiều vấn đề lý luận liên quan đến tư tưởng Hồ Chí Minh về trí thức. Tuy nhiên, để đi sâu làm rõ tư tưởng Hồ Chí Minh về trí thức, phát hiện ra những giá trị tư tưởng có sức sống vượt thời gian, vận dụng vào thực tiễn cách mạng hiện nay còn nhiều vấn đề vẫn tiếp tục cần được làm rõ, chẳng hạn: Thứ nhất, Hồ Chí Minh quan niệm như thế nào về người trí thức cách mạng, qua đó có thể xác định được những phẩm chất của người trí thức trong giai đoạn hiện nay. Thứ hai, những biện pháp của Hồ Chí Minh trong xây dựng và cải tạo trí thức đáp ứng yêu cầu của cách mạng. Thứ ba, những chính sách mà Hồ Chí Minh đã sử dụng để tập hợp và phát huy vai trò của trí thức. v.v.. Lựa chọn nghiên cứu đề tài “Tư tưởng Hồ Chí Minh về xây dựng và phát huy vai trò của đội ngũ trí thức và sự vận dụng trong thời kỳ Đổi mới”, tôi mong muốn được tham gia giải quyết một vài khía cạnh trong những vấn đề nói trên. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu Góp phần làm rõ những quan điểm cơ bản của Hồ Chí Minh về xây dựng và phát huy vai trò của đội ngũ trí thức, khẳng định giá trị của tư tưởng, trên cơ sở đó đề xuất một số kiến nghị nhằm tiếp tục xây dựng và phát huy vai trò của đội ngũ trí thức ở Việt Nam hiện nay. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu - Phân tích nội dung cơ bản của tư tưởng Hồ Chí Minh về xây dựng và phát huy vai trò của đội ngũ trí thức. - Khái quát thực trạng xây dựng và phát huy vai trò đội ngũ trí thức Việt Nam từ 1986 đến nay. 5 - Vận dụng tư tưởng Hồ Chí Minh, đề xuất một số kiến nghị nhằm tiếp tục xây dựng và phát huy vai trò của đội ngũ trí thức ở Việt Nam trong thời gian tới. 4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu Tư tưởng Hồ Chí Minh về xây dựng và phát huy vai trò của đội ngũ trí thức, thực trạng và những vấn đề đặt ra trong xây dựng và phát huy vai trò của đội ngũ trí thức thời kỳ Đổi mới. 4.2. Phạm vi nghiên cứu - Tư tưởng Hồ Chí Minh về xây dựng và phát huy vai trò của đội ngũ trí thức được xác định là hệ thống các quan điểm cơ bản thể hiện qua những luận điểm trong các bài nói, bài viết của Hồ Chí Minh, qua những ứng xử thực tiễn của Người đối với đội ngũ trí thức trong cách mạng giải phóng dân tộc và xây dựng chế độ xã hội mới. - Phạm vi thời gian khảo sát thực trạng xây dựng và phát huy vai trò đội ngũ trí thức ở Việt Nam là từ 1986 đến thời điểm thực hiện luận văn (2010). - Tư liệu phục vụ nghiên cứu là các xuất bản phẩm trong nước có liên quan đến đề tài luận văn. 5. Cơ sở lý luận và phƣơng pháp nghiên cứu 5.1. Cơ sở lý luận Quan điểm của chủ nghĩa Mác - Lênin, Đảng Cộng sản Việt Nam về trí thức, vai trò của trí thức trong sự nghiệp cách mạng theo con đường cách mạng vô sản. 5.2. Phương pháp nghiên cứu Phương pháp kết hợp lịch sử với lôgic, phương pháp phân tích, phương pháp tổng hợp, phương pháp hệ thống - cấu trúc, phương pháp so sánh, phương pháp nghiên cứu văn bản học... 6. Đóng góp của luận văn - Hệ thống hoá được những quan điểm cơ bản của Hồ Chí Minh về xây dựng và phát huy vai trò của đội ngũ trí thức. 6 - Khái quát được thực trạng xây dựng và phát huy vai trò của đội ngũ trí thức ở Việt Nam thời kỳ từ 1986 đến nay. - Đề xuất được một số giải pháp nhằm tiếp tục xây dựng và phát huy vai trò đội ngũ trí thức thời gian tới trên cơ sở vận dụng tư tưởng Hồ Chí Minh. 7. Kết cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, phần nội dung của luận văn bao gồm 2 chương và 4 tiết. 7 CHƢƠNG I CƠ SỞ HÌNH THÀNH VÀ NỘI DUNG TƢ TƢỞNG HỒ CHÍ MINH VỀ XÂY DỰNG, PHÁT HUY VAI TRÒ CỦA ĐỘI NGŨ TRÍ THỨC 1.1. Cơ sở hình thành tƣ tƣởng Hồ Chí Minh về xây dựng và phát huy vai trò của đội ngũ trí thức 1.1.1. Giá trị tư tưởng, truyền thống văn hóa của dân tộc Qua chiều dài lịch sử, cùng với quá trình từng bước chinh phục tự nhiên và đấu tranh chống kẻ thù, dân tộc Việt Nam đã tạo dựng nên một hệ các giá trị truyền thống tốt đẹp. Trong đó, nổi bật nhất là truyền thống yêu nước, tinh thần đoàn kết, hiếu học, trọng dụng trí thức và trọng dụng nhân tài, ... Có thể khẳng định rằng, yêu nước là một truyền thống quý báu của dân tộc Việt Nam, được lưu truyền từ đời này qua đời khác, thấm sâu vào tâm hồn của mỗi người. Nó có ảnh hưởng sâu sắc, chi phối và bao trùm mọi lĩnh vực của đời sống xã hội từ tư tưởng, tình cảm, tâm lý, suy nghĩ và hành động. Do đó, kẻ thù của dân tộc ta từ bọn phong kiến ngoại tộc, cho đến chủ nghĩa thực dân cũng đã bao phen kinh hồn, khiếp vía trước sức mạnh của chủ nghĩa yêu . Hồ Chí Minh, trong quá trình tiếp nhận các giá trị truyền thống của dân tộc đã khẳng định: “Dân ta có một lòng nồng nàn yêu nước. Đó là một truyền thống quý báu của ta. Từ xưa đến nay, mỗi khi Tổ quốc bị xâm lăng, thì tinh thần ấy lại sôi nổi, nó kết thành một làn sóng vô cùng mạnh mẽ, to lớn, nó lướt qua mọi sự nguy hiểm khó khăn, nó nhấn chìm tất cả lũ bán nước và cướp nước” (48, tr.171). Người đã nhận thức sâu sắc vai trò của chủ nghĩa yêu nước đối với quá trình hình thành và phát triển của dân tộc. Người coi đó như một nguồn sức mạnh to lớn giúp dân tộc đứng vững và trường tồn cùng với thời gian. Để chứng minh cho sức mạnh của chủ nghĩa yêu nước, Hồ Chí Minh thường nhắc tới những tấm gương yêu nước sáng ngời của ông cha ta, những người “tiêu biểu cho một dân tộc anh hùng”. Đó là những người yêu nước, thương dân, sẵn sàng hy sinh vì dân, vì nước như Hai Bà Trưng, Trần Hưng Đạo, Nguyễn Huệ, ... 8 Cách tư duy đó cho thấy, trong tư tưởng Hồ Chí Minh, chủ nghĩa yêu nước không phải là cái gì đó trừu tượng, mà là một hiện thực sống động, sống động trong những con người hiện thực, trong hành động hiện thực của những con người yêu nước. Chủ nghĩa yêu nước là động lực quan trọng để tài năng, trí tuệ của những người yêu nước phát huy và phát triển. Bởi với sự suy tư, trăn trở, tìm tòi, sáng tạo để nhận thức và giải quyết những vấn đề lớn lao của dân tộc, của cộng đồng, và của nhân dân đã làm nên những tài năng lớn, những trí tuệ lớn. Mặt khác, chính chủ nghĩa yêu nước lại làm cho tài năng, trí tuệ trở thành giá trị, làm cho những tài năng lớn, trí tuệ lớn trở thành những nhân cách lớn những người được dân tộc, được nhân dân đời đời ghi nhớ. Do đó, tiếp thu và cải biến chủ nghĩa yêu nước truyền thống, Hồ Chí Minh đã có được cơ sở cực kỳ quan trọng để tập hợp, phát huy vai trò của các lực lượng cách mạng, không phân biệt giai cấp và tầng lớp, trong đó có trí thức. Sinh ra và lớn lên trên mảnh đất Nghệ An giàu truyền thống yêu nước, đã khắc ghi tên tuổi của nhiều nhà trí thức nặng lòng vì Tổ quốc, Hồ Chí Minh cũng có điều kiện tiếp xúc với các trí thức yêu nước. Đó là những sĩ phu trí thức yêu nước cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX như Phan Bội Châu, Đặng Thái Thân, Đặng Nguyên Cẩn, ... họ luôn trăn trở với nỗi đau của dân tộc, mong muốn tìm ra một con đường cứu nước, cứu dân thoát khỏi ách lầm than nô lệ. Những sĩ phu trí thức này chính là tiền thân cho trí thức Việt Nam giai đoạn sau. Điều đó chứng tỏ, Hồ Chí Minh đã tiếp thu chủ nghĩa yêu nước truyền thống của dân tộc từ chính gia đình và quê hương của mình. Người đã sớm cảm nhận, hấp thụ được tư tưởng vì nước vì dân của cha, từ những người thầy giáo. Vì thế, chủ nghĩa yêu nước truyền thống đã trở thành một trong những tiền đề vững chắc hình thành nên tư tưởng của Người trước khi ra đi tìm đường giải phóng dân tộc. Và cũng chính chủ nghĩa yêu nước truyền thống đã trở thành nền tảng để Người đến, tiếp nhận, vận dụng đúng đắn chủ nghĩa Mác - Lênin vào hoàn cảnh cụ thể của dân tộc: “Lúc đầu, chính chủ nghĩa yêu nước, chứ chưa phải chủ nghĩa cộng sản đã đưa tôi tin theo Lênin, tin theo Quốc tế thứ ba” (52, tr.128). Như vậy, Hồ 9 Chí Minh đã tiếp thu chủ nghĩa yêu nước trước hết từ những nhà trí thức lớn của dân tộc, và từ những tấm gương yêu nước cháy bỏng. Điều đó cho thấy, những nhà trí thức chân chính luôn là những người yêu nước, sẵn sàng hy sinh vì dân tộc, vì nhân dân. Tiếp nối truyền thống của cha ông “Bầu ơi thương lấy bí cùng”, “Nhường cơm sẻ áo”, ... bên cạnh lòng yêu nước, trong quá trình hình thành và xây dựng tư tưởng, quan điểm của mình về trí thức, Hồ Chí Minh cũng nhận thức sâu sắc về truyền thống đoàn kết của dân tộc. Bởi thông qua tinh thần đoàn kết, nhân dân Việt Nam đã xây dựng nên một “Vạn lý trường thành” của chủ nghĩa yêu nước, tạo nên một sức mạnh khổng lồ, làm thất bại mọi âm mưu của kẻ thù. Điều đó được chứng minh bằng những thắng lợi vẻ vang của khởi nghĩa hai Bà Trưng, cuộc chiến tranh vệ quốc của Lý Thường Kiệt, cuộc kháng chiến của quân dân nhà Trần, cuộc khởi nghĩa của Lê Lợi, cuộc kháng chiến của Nguyễn Huệ, ... và cũng chính đoàn kết đã tạo nên lực lượng vật chất để thực hiện chủ nghĩa yêu nước. Với tư duy sắc bén, vốn kiến thức sâu rộng, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã sớm nhận thức được vai trò của tinh thần đoàn kết đối với cách mạng và coi đoàn kết là vấn đề có vị trí chiến lược. Người nhấn mạnh: “Lòng yêu nước và sự đoàn kết của nhân dân là một lực lượng vô cùng to lớn, không ai thắng nổi” (48, tr.281). Vì vậy, “nếu chủ nghĩa yêu nước là mục đích tôn chỉ của mọi suy nghĩ, hành động của dân tộc Việt Nam thì trong hoàn cảnh đất hẹp, người ít, lại phải đương đầu với những sức mạnh tàn phá ghê gớm của tự nhiên và xã hội, phương thức duy nhất để thực hiện mục đích, tôn chỉ ấy là đoàn kết” (34, tr.45). Chủ nghĩa yêu nước trở thành mẫu số chung để đoàn kết tất cả mọi giai cấp và tầng lớp trong xã hội. Đoàn kết đã trở thành điều kiện tất yếu để tồn tại, là tình cảm tự nhiên để gắn bó mọi người Việt Nam, trên cơ sở lòng yêu nước. Đoàn kết, cũng là cơ sở để thực hiện lòng khoan dung, độ lượng, hướng tới cái thiện. Bởi vậy, Hồ Chí Minh đã coi đoàn kết là mục tiêu, là động lực của cách mạng. Trong đấu tranh, Người đã đưa ra khẩu hiệu: “Đoàn kết, đoàn kết, đại đoàn kết; Thành công, 10 thành công, đại thành công”, để tập hợp tất cả các giai cấp và tầng lớp trong xã hội, thực hiện mục tiêu chung là giải phóng dân tộc, thống nhất đất nước. Chính sách đoàn kết dân tộc mà Hồ Chí Minh kế thừa trong tinh hoa truyền thống dân tộc và triển khai rộng rãi trong thực tiễn cách mạng là một cơ sở quan trọng để tập hợp, phát huy vai trò không phải của một vài nhà trí thức, mà của cả một đội ngũ trí thức đông đảo, tổng hợp sức mạnh của đội ngũ trí thức với sức mạnh của các giai cấp, tầng lớp khác tạo thành một nguồn sức mạnh to lớn chiến thắng mọi kẻ thù. Thực tiễn cách mạng Việt Nam đã khẳng định, với việc xây dựng Mặt trận dân tộc thống nhất, Hồ Chí Minh đã làm cho đội ngũ trí thức trở thành một lực lượng quan trọng của cách mạng giải phóng dân tộc, một bộ phận “nòng cốt” trong xây dựng chủ nghĩa xã hội. Có thể thấy rằng, đoàn kết những người trí thức để hình thành nên đội ngũ trí thức, đoàn kết đội ngũ trí thức với giai cấp công nhân, giai cấp nông dân và các tầng lớp nhân dân lao động khác là một tư tưởng lớn của Hồ Chí Minh, mà tư tưởng lớn ấy có một cội nguồn quan trọng là truyền thống đoàn kết của dân tộc Việt Nam. Cùng với truyền thống yêu nước và đoàn kết, Hồ Chí Minh cũng đã tiếp biến trong truyền thống hiếu học, trọng dụng trí thức, trọng dụng nhân tài những giá trị tích cực làm nền tảng để xây dựng các quan điểm cụ thể trong xây dựng và phát huy vai trò của trí thức. Bởi những thông điệp về nhân tài, trí thức, trước hết được thể hiện ở những quan niệm dân gian của nhân dân ta. Trong kho tàng văn học dân gian Việt Nam, có rất nhiều câu ca dao, tục ngữ bàn về truyền thống hiếu học của dân tộc, như : “Đi một ngày đàng, học một sàng khôn”, “Học thầy không tày học bạn”, ... Truyền thống đó, còn được lưu truyền cho các thế hệ sau thông qua các bản hương ước của làng, như một minh chứng cho tinh thần hiếu học của dân tộc Việt Nam. Các hương ước lúc đầu thường được truyền miệng, sau được ghi chép thành văn bản cụ thể. Tinh thần hiếu học đã được các làng xã cực kỳ coi trọng và coi đó là một trong những tiêu chí của văn hóa làng. Chẳng hạn, Hương ước làng Phúc Xá (tổng Phúc Lâm, huyện Hoàng Long, tỉnh Hà Đông) soạn năm 1923, điều thứ năm ghi mục học chính: “Nhà nào có con từ 11 6, 7 tuổi trở lên bất cứ hạng nào cũng phải cho con ra trường học. Những nhà túng quá, cho con đi học mà không thể lấy tiền đâu được, thời tường (trình) với tộc biểu học mình đã làm giấy nhận thực trình Hội đồng, tòa Hội đồng xét được thực thì sẽ cấp giấy bút cho 3 năm. Học trò nào học hết 3 năm rồi phải thi, xem hễ có tư cách thông minh có thể ra trường tỉnh học được, thì bố mẹ đứa ấy phải cho đi học, không được bắt con bỏ học mà làm việc khác …” (72, tr.51). Hay ở một số làng còn có phong tục: “Các làng mộ văn học, cứ mỗi năm, mộ hết học trò trong làng khảo một kỳ, gọi là khảo tiến ích. Dân làng bầu cử một vài ông khoa mục xem xét ai học giỏi, ai học kém, hễ ai giỏi thì dân có thưởng. Lại có nơi, tuần phủ đi tuần trong làng, hễ ai có con đi học mà không nghe tiếng học đêm thì dân làng bắt phạt. Các cách ấy đều có ý cổ vũ cho người ta chăm học” (72, tr.51). Như vậy, các làng xã Việt Nam luôn coi trọng việc học tập, tuy cách thức khuyến khích còn đơn giản, nhưng một điều không thể phủ nhận là nhân dân ta đã có ý thức đề cao tinh thần hiếu học trong việc đào tạo nhân tài, trí thức cho đất nước. Truyền thống hiếu học luôn gắn liền với truyền thống trọng dụng nhân tài trong việc xây dựng và vun đắp “nguyên khí” cho đất nước. Nếu về phía nhân dân, đó là truyền thống hiếu học, thì về phía nhà nước, đó là truyền thống trọng dụng nhân tài. Nhưng tất cả đều xoay quanh một nhu cầu khách quan của hiện thực xã hội: Những thách thức mà dân tộc Việt Nam phải đối mặt, dù là thách thức từ phía tự nhiên (thiên tai), hay thách thức từ phía xã hội (địch họa), luôn là những thách thức vô cùng to lớn. Và trong bối cảnh các nguồn lực vật chất còn vô cùng hạn hẹp thì nguồn lực con người, nguồn lực trí tuệ trở thành nguồn lực vô cùng quan trọng, giúp dân tộc Việt Nam vượt qua những thách thức ấy. Đây chính là một trong những kinh nghiệm quý báu mà cha ông ta để lại cho các thế hệ sau, và nó được lưu truyền trong dân gian hay trong các văn bản được ghi chép lại. Gắn với việc đề cao tinh thần hiếu học, các hương ước cũng có những khoản, điều quy định rõ ràng về trọng dụng nhân tài. Hương ước làng Nhật Tân (huyện Hoàn Long, tỉnh Hà Đông), soạn năm 1921, điều 103 quy định: “Thường 12 năm dân trích tiền công chi tiêu tiền công và trả lương thầy giáo. Hay khoán ước làng Quỳnh Đôi (Nghệ An) quy định ở khoản 5: “Khi làng khảo hạch, nếu ai làm bài đạt hạng ưu thì được trừ công dịch 1 năm, hạng bình được trừ nửa năm, hạng thứ trừ 3 tháng. Còn những người chưa đến tuổi việc quan mà đậu thì tùy theo hạng mà thưởng giấy bút cho” (72, tr.51). Như vậy, để phát huy hết vai trò và trí tuệ của người tài, nhân dân ta đã có những đãi ngộ hợp lý cả về vật chất và tinh thần. Các truyền thuyết dân gian, thường phản ánh ước mơ, nguyện vọng của nhân dân, đồng thời cũng thể hiện những truyền thống quý báu của dân tộc, trong đó có truyền thống trọng dụng nhân tài, trí thức. Mỗi truyền thuyết ẩn chứa trong đó các giá trị khác nhau, phán ánh những mức độ khác nhau của tinh thần hiếu học, tinh thần cầu người tài đức. Trước hết, để đối mặt với các thế lực ngoại xâm hùng mạnh, thì nhu cầu tìm người tài đức, luôn được các vị vua đặt lên hàng đầu. Và trong kho tàng văn học Việt Nam, truyền thuyết Thánh Dóng đã phản ánh nguyện vọng cầu người tài ra giúp nước của vua Hùng để chống giặc ngoại xâm, giữ yên bờ cõi nước nhà. Tuy mang tính chất hư cấu về hình ảnh của Thánh Dóng, nhưng nó cho thấy cầu hiền là một trong những hình thức phát hiện và lựa chọn nhân tài của dân tộc được sử dụng từ rất sớm trong thời kỳ đầu dựng nước và giữ nước. Truyền thuyết cũng phản ánh tinh thần chung sức đào tạo nhân tài cho dân tộc thông qua chi tiết các làng, chạ góp cơm cà nuôi Dóng lớn. Cùng nguyện vọng chống giặc ngoại xâm, truyền thuyết thành Cổ Loa đã gửi tới thế hệ sau thông điệp về cầu thị, trọng dụng nhân tài của An Dương Vương. Hình ảnh Cao Lỗ là biểu tượng của người tài trong công việc phòng thủ đất nước và chống ngoại xâm, nhờ vậy đất nước được bình yên, ngày càng cường thịnh. Nhưng sau đó, An Dương Vương lại có thái độ bạc đãi với Cao Lỗ, làm cho Cao Lỗ chán chường phải bỏ đi, đất nước rơi vào tay kẻ thù. Qua đây, nhân dân ta cũng nhận thức được vai trò của những người đứng đâu đất nước trong việc trọng dụng hay bạc đãi nhân tài. Bởi điều đó sẽ ảnh hưởng 13 trực tiếp tới chính sách phát huy nguồn lực trí tuệ làm cho đất nước hưng thịnh hoặc suy vong. Bên cạnh nhu cầu chống giặc ngoại xâm, dân tộc Việt Nam cũng luôn phải đối mặt với sự khắc nghiệt của thiên nhiên. Vì vậy, nhân dân ta đã gửi gắm qua truyền thuyết Sơn Tinh – Thủy Tinh nguyện vọng trị thủy. Trong truyền thuyết, chi tiết vua Hùng kén rể chính là một hình thức để tuyển chọn nhân tài. Tuy nhiên, qua truyền thuyết này, nhận thức của nhân dân ta về nhân tài cũng đã có bước phát triển, đó là sự ý thức đầy đủ về hai loại người tài trong xã hội. Cả Sơn Tinh và Thủy Tinh đều là những người tài, nhưng cái tài đó lại được sử dụng với mục đích khác nhau. Nếu Thủy Tinh là biểu tượng cho cái tài của người ác, thì Sơn Tinh là biểu tượng cho người tài hướng thiện. Do đó, việc nhân dân ta tôn vinh Sơn Tinh chính là tôn vinh những người có tài thực sự, luôn đứng về phía nhân dân, cùng nhân dân chống thiên tai. Vậy là, nhân dân ta đã có quan niệm rất rõ rệt về phẩm chất của nhân tài, hiền tài của dân tộc. Khi đất nước được yên bình, không còn phải đối mặt với thiên tai, địch họa nữa thì xây dựng đất nước cũng đòi hỏi phải tìm kiếm, tuyển chọn được những người tài. Trong truyện Mai An Tiêm, vua Hùng đã bỏ qua hạn chế về nguồn gốc xuất thân, về dân tộc để cân nhắc, nâng đỡ và trọng dụng người có thực tài. Đây là một quan niệm mới, có tính đột phá, có ý nghĩa thực tiễn sâu sắc đến ngày nay. Đồng thời, nhân dân ta cũng đề cập tới hình thức thử thách người tài, phá vỡ tư tưởng đố kỵ, kìm hãm sự phát triển của họ, nhằm mục đích phát huy sức sáng tạo của họ trong công cuộc xây dựng đất nước thịnh trị. Từ những phân tích trên, qua kho tàng văn học Việt Nam và những khảo cứu về hương ước làng xã có thể khẳng định rằng: Dân tộc Việt Nam sớm có truyền thống hiếu học và trọng dụng nhân tài. Những truyền thống này bắt nguồn từ nhu cầu chống thiên tai, địch họa, phát triển đất nước. Ngoài ra, do đức tính cần cù, thông minh, với vị trí địa lý thuận lợi, là sự giao lưu giữa các nền văn minh lớn, nên Việt Nam cũng đã phát huy tinh thần hiếu học, trọng dụng nhân tài để làm giàu vốn tri thức văn hóa của dân tộc mình. Vì vậy, ngày nay, 14 chúng ta thường thấy ở những làng, xã thường có những nơi thờ cúng Thành hoàng làng hoặc Thánh. Điều đó thể hiện sư tôn trọng, biết ơn của nhân dân đối với những người có công đối với dân tộc. Hồ Chí Minh đã tiếp thu các giá trị tích cực trong truyền thống của dân tộc làm tiền đề cho việc đề ra tư tưởng, quan điểm về tìm kiếm, tuyển chọn, sử dụng và đãi ngộ trí thức trong cách mạng. Kế thừa truyền thống hiếu học, trọng dụng nhân tài của dân tộc từ thời kỳ dựng nước, các triều đại phong kiến Việt Nam đã luôn coi trọng và phát huy vai trò của giáo dục để phát hiện, đào tạo, tuyển dụng, bồi dưỡng và sử dụng nhân tài. Muốn phát huy vai trò của nhân tài, đòi hỏi phải có những vị vua sáng, biết nhìn người, có thái độ chiêu hiền, đãi sĩ, trọng dụng nhân tài. Chẳng hạn, trong cuộc kháng chiến chống quân Minh, Lê Lợi đã thể hiện được tấm lòng chiêu hiền, đãi sĩ của mình đối với Nguyễn Trãi.Vì vậy, có được Nguyễn Trãi, Lê Lợi coi đó là phúc lớn; còn gặp được Lê Lợi, Nguyễn Trãi như tìm được vị cứu tinh của dân tộc để gửi gắm niềm tin, bộc lộ tài năng của mình. Lê Lợi đã tạo mọi điều kiện cho Nguyễn Trãi nghiên cứu, tìm tòi ra những cách đánh hay nhất làm thất bại âm mưu của kẻ thù. Do đó, cuộc kháng chiến của dân tộc ta đi đến thắng lợi hoàn toàn, mở ra một triều đại mới. Đây là kết quả của chính sách trọng dụng người tài trong cảnh đất nước có chiến tranh. Còn khi đất nước đã thái bình, thì việc tìm kiếm người tài lại càng được các vị vua chúa coi trọng, họ đã đề ra những chính sách thiết thực đáp ứng yêu cầu và nguyện vọng của người tài đức. Một trong những vị vua điển hình đó là Quang Trung – Nguyễn Huệ, năm 1788, sau khi lên ngôi, ổn định đất nước thì công việc đầu tiên mà vị vua này thực hiện là mong muốn xây dựng một nguồn lực trí tuệ hùng mạnh cho đất nước. Để làm được điều đó, Quang Trung thực hiện chủ trương phát triển giáo dục nhằm đào tạo nhân tài. Trong “Chiếu lập học”, Quang Trung nhấn mạnh: Xây dựng đất nước phải lấy việc dạy học làm đầu, tìm lẽ trị bình, lấy tuyển nhân tài làm gốc . Giáo dục chính là con đường cơ bản nhất để đào tạo người tài và cũng là con đường có hiệu quả nhất. Song song với phát triển giáo dục, Quang Trung cũng chú trọng tới việc phát huy vai trò của những nhân tài đang ở ẩn, hoặc đang làm 15 quan cho triều đình phong kiến trước đó. Chính sách thu phục nhân tài của Quang Trung được thể hiện rõ nhất trong “Chiếu dụ các quan văn võ triều cũ” trực tiếp viết và “Chiếu cầu hiền” ủy quyền cho Ngô Thì Nhậm viết. Quang Trung chỉ rõ: Trẫm một lòng yêu quý nhân tài không lúc nào quên ... Phàm những kẻ đang bị giam giữ đều tha ra hết, những kẻ chạy trốn không truy nã nữa để làm rõ đức khoan dung (Chiếu dụ). Như vậy, để thu phục nhân tài, trí thức, Quang Trung đã thực hiện chính sách khoan dung, đãi ngộ của mình đối với họ. Một điểm đặc biệt, thể hiện sự thông minh, uyên bác của vị vua này đó là sự am hiểu sâu sắc về nhân tài, tri thức. Quang Trung đã thấy vai trò của người tài, và việc sử dụng họ sao cho phù hợp với tài năng. Trong “Chiếu cầu hiền”, Quang Trung khẳng định: Trẫm đang để ý lắng nghe, thức ngủ mong mỏi tại sao những người tài cao học rộng chưa thấy đến, hay là trẫm ít đức không đáng để phò tá chăng ...? Trẫm nơm nớp lo nghĩ, dù một ngày, hai ngày cũng có đến hàng vạn sự việc nảy sinh. Ngẫm cho kỹ: Cái nhà to lớn, sức một cây cột không thể chống đỡ, sự nghiệp thái bình sức một người không thể đảm đang. Quang Trung đã nhận thức sâu sắc sức mạnh của người tài nói chung và nhân tài nói riêng trong việc giữ nền độc lập và xây dựng đất nước.Vì vậy, Quang Trung đã rất thành công trong việc thu phục các nhân tài dưới triều đại của mình như: Ngô Thì Nhậm, Nguyễn Thiếp, Phan Huy Ích, Bùi Dương Lịch, ... và họ đã làm rạng danh đất nước. So với các triều đại trước, Quang Trung đã có những quan điểm tiến bộ trong việc sử dụng người tài, giao đúng việc, yêu cầu các quan tiến cử người tài, đối với những người có tài chưa có điều kiện để phát triển thì có thể tự tiến cử để phát huy tài năng. Một điểm nữa mà Hồ Chí Minh kế thừa trong tư tưởng chính trị của các triều đại phong kiến đó là việc tuyển chọn nhân tài bình đẳng không căn cứ vào nguồn gôc xuất thân. Nhân tài trong chế độ phong kiến ở nước ta có nguồn gốc khác nhau, có người thuộc dòng dõi quý tộc (Ngô Quyền, Trần Quốc Tuấn, ...), nhưng có người lại thuộc tầng lớp thứ dân (Đinh Bộ Lĩnh, Lý Thường Kiệt, Phạm Ngũ Lão, ...). Môi trường đào tạo cũng đa dạng: đào tạo tại chùa Phật 16 giáo, tại gia hay qua con đường khoa cử. Các triều đại phong kiến tiến bộ của Việt Nam đã có những chính sách đúng đắn trong việc phát huy vai trò của nhân tài. Thông qua các con đường khác nhau nhân tài được tuyển dụng và đãi ngộ xứng đáng. Chính họ đã có đóng góp to lớn cho đất nước như: Chu Văn An, Trương Hán Siêu, Ngô Sĩ Liên, Nguyễn Trãi, Lê Quý Đôn, Nguyễn Bỉnh Khiêm, Nguyễn Du, Nguyễn Đình Chiểu, Phạm Ngũ Lão, ... Đồng thời, họ được hưởng các chính sách đãi ngộ của triều đình về vật chất và tinh thần theo chức vụ bổ nhiệm. Từ những nét khái quát trên, chúng ta có thể thấy rắng, ở bất cứ giai đoạn nào của lịch sử, việc xây dựng và phát huy vai trò của người tài nói chung và nhân tài nói riêng luôn là vấn đề cốt lõi trong chính sách cai trị của người nắm thực quyền. Hiếu học, trọng dụng nhân tài đã trở thành truyền thống quý báu được các triều đại phong kiến Việt Nam, tiếp thu và phát triển phù hợp với tình hình thực tiễn, nhằm phát huy hết vai trò của người tài đức. Do đó, Phan Huy Chú đã khẳng định: “Nước Việt ta phong khí đã mở mang, khí tinh hoa đều hợp lại. Trong khoảnh khắc đó, vua hiền chúa sáng kế tiếp nổi lên, danh khanh, lương tá thường xuất hiện ra” (6, tr.153). Quê hương Nam Đàn tỉnh Nghệ An của Người, cũng là mảnh đất nổi tiếng “địa linh sinh nhân kiệt”, có nhiều người học giỏi, đỗ cao. Sử sách đã ghi: trong 96 kỳ thi hương từ năm 1635 đến năm 1890, riêng làng Kim Liên có 53 vị khoa bảng và riêng làng Hoàng Trù có 29. Đó là kết quả của cả một quá trình khổ học thành tài, ham học hỏi để có thể thực hiện được ước nguyện giúp nước, giúp dân, thỏa chí của người “quân tử”. Hiếu học trở thành nét chung, là một đức tính cao quý của những người con xứ Nghệ. Hồ Chí Minh đã thấy tấm gương hiếu học từ chính người cha của mình – cụ Nguyễn Sinh Sắc với tinh thần học tập hăng say. Sau khi đỗ cử nhân, một mặt Cụ mở lớp dạy học để đào tạo thế hệ trẻ, mặt khác Cụ vẫn tiếp tục dùi mài kinh sử, trau dồi kiến thức. Cùng với cha, thân mẫu của Người cũng là một người phụ nữ ham học, am hiểu, hết 17