1
Bé Gi¸o dôc vµ ®µo t¹o
Trêng ®¹i häc vinh
------- ------TrÇn ThÞ Trinh H¬ng
Mét sè ®Æc ®iÓm ®Þa danh
Nga S¬n
(tØnh Thanh ho¸)
Chuyªn ngµnh: Ng«n ng÷ häc
M· sè: 60.22.01
luËn v¨n th¹c sÜ ng÷ v¨n
Ngêi híng dÉn khoa häc:
PGs- ts. Phan MËu
C¶nh
Vinh, 2011
Lêi c¶m ¬n
T«i xin ch©n thµnh c¶m ¬n c¸c thÇy gi¸o, c« gi¸o khoa
Ng«n ng÷ Trêng §¹i häc Vinh. §Æc biÖt, t«i xin c¶m ¬n gi¸o
viªn híng dÉn: PGS - TS Phan MËu C¶nh ®· tËn t×nh gióp ®ì
t«i trong suèt thêi gian thùc hiÖn ®Ò tµi.
2
Xin ch©n thµnh c¶m ¬n quý c¬ quan: Trung t©m th«ng
tin th viÖn Thanh Ho¸, th viÖn huyÖn Nga S¬n, c¸c phßng
ban UBND huyÖn Nga S¬n… ®· t¹o ®iÒu kiÖn gióp ®ì t«i hoµn
thµnh luËn v¨n cña m×nh.
T¸c gi¶
TrÇn ThÞ Trinh H¬ng
3
Môc Lôc
Trang
Më ®Çu...........................................................................................................1
1. Lí do chọn đề tài............................................................................................1
2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu................................................................2
3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu.................................................................3
4. Lịch sử vấn đề...............................................................................................3
5. Phương pháp nghiên cứu...............................................................................8
6. Những đóng góp của đề tài............................................................................9
7. Kết cấu của luận văn......................................................................................9
Ch¬ng 1: VÊn ®Ò ®Þa danh vµ ®Þa danh ë Nga S¬n................10
1.1. VÊn ®Ò ®Þa danh vµ ®Þa danh häc...........................................................10
1.1.1 C¬ së lý luËn vÒ ®Þa danh vµ ®Þa danh häc..............................................10
1.1.2. Mèi quan hÖ gi÷a ®Þa danh häc víi c¸c ngµnh kh¸c16
1.1.3. ý nghÜa cña viÖc nghiªn cøu ®Þa danh..........20
1.2 §Þa danh Nga S¬n - nh÷ng vÊn ®Ò liªn quan..........................................21
1.2.1. Kh¸i qu¸t vÒ HuyÖn Nga S¬n..................................................................21
1.2.2. §Þa danh Nga S¬n - KÕt qu¶ thu thËp vµ ph©n lo¹i................................26
1.3 .TiÓu kÕt.........35
Ch¬ng 2: §Æc ®iÓm cÊu t¹o, ph¬ng thøc ®Þnh danh vµ ý
nghÜa cña ®Þa danh Nga S¬n...........................................................37
2.1. §Æc ®iÓm cÊu t¹o37
2.1.1 Kh¸i niÖm cÊu t¹o...37
2.1.2 M« h×nh cÊu t¹o ®Þa danh Nga S¬n..........................................................38
2.1.3 Thµnh tè A (thµnh tè chung).....................................................................42
2.1.4 Thµnh tè B.59
2.2 Quan hÖ Ng÷ ph¸p trong cÊu t¹o ®Þa danh............................................62
2.2.1 Quan hÖ chÝnh phô....................................................................................62
2.2.2 Quan hÖ ®¶ng lËp.......................................................................................64
2.2.3 Quan hÖ chñ vÞ......................................65
2.3 C¸c ph¬ng thøc cÊu t¹o ®Þa danh.............................................................66
2.3.1 Ph¬ng thøc tù t¹o.....................................................................................68
2.3.2. Ph¬ng thøc ghÐp 70
2.3.3 Ph¬ng thøc chuyÓn ho¸72
2.3.4 Ph¬ng thøc vay mîn..................................................................................76
2.3.5 Ph¬ng thøc rót gän....................................................................................77
4
2.3.6 Ph¬ng thøc dùa vµo nh÷ng c©u chuyÖn huyÒn tho¹i, truyÒn thuyÕt d©n
gian......................................................................................................................77
2.4 ý nghÜa cña ®Þa danh Nga S¬n.................................................................81
2.4.1 VÊn ®Ò ý nghÜa ®îc ph¶n ¸nh trong ®Þa danh...........................................81
2.4.2 C¸c nhãm néi dung ®îc ph¶n ¸nh trong ®Þa danh Nga S¬n....................82
2.5 TiÓu kÕt........................................................................................................89
Ch¬ng 3: §Æc ®iÓm ng«n ng÷ - v¨n ho¸ thÓ hiÖn trong
®Þa danh Nga S¬n....................................................................................91
3.1. Mèi quan hÖ ng«n ng÷ vµ v¨n ho¸..........................................................91
3.1.1 VÒ kh¸i niÖm v¨n ho¸...............................................................................92
3.1.2 VÒ mèi quan hÖ ng«n ng÷ - v¨n ho¸92
3.2. Mét sè ®Æc ®iÓm v¨n ho¸ huyÖn Nga S¬n thÓ hiÖn trong ®Þa danh............95
3.2.1.§Æc ®iÓm v¨n ho¸ thÓ hiÖn qua dÊu Ên cña t«n gi¸o trong ®Þa danh.......95
3.2.2 §Æc ®iÓm v¨n ho¸ qua dÊu Ên tÝn ngìng trong ®Þa danh.........................99
3.2.3 §Æc ®iÓm v¨n ho¸ thÓ hiÖn qua ®Þa danh chØ lµng nghÒ........................105
3.2.4 §Æc ®iÓm v¨n ho¸ thÓ hiÖn qua ®Þa danh chØ nÒn v¨n minh n«ng nghiÖp.....107
3.2.5 §Æc ®iÓm v¨n ho¸ thÓ hiÖn qua ®Þa danh liªn quan ®Õn lÞch sö............108
3.3. TiÓu kÕt........111
KÕt luËn...................................................................................... 113
Tµi liÖu tham kh¶o.............................................................................117
Phô lôc
Më ®Çu
1. Lí do chọn đề tài
1.1 Nghiªn cøu ®Þa danh lµ nghiªn cøu tªn ®Êt trªn c¸c mÆt tõ nguyªn,
mÆt x· héi, ®ång thêi chØ ra qui t¾c cÊu t¹o cña ®Þa danh, nh»m thiÕt thùc phôc
vô cho viÖc nghiªn cøu ng«n ng÷ häc vµ c¸c ngµnh kh¸c (v¨n ho¸ häc, x· héi
häc, d©n téc häc, v¨n häc…).
§Þa danh lµ mét trong nh÷ng chøng cø quan träng ®Ó t×m hiÓu qu¸ tr×nh
h×nh thµnh cña mét bé téc, mét d©n téc ë c¸c mÆt ®Þa lý, tæ chøc x· héi…qua
c¸c thêi k×; “lµ nh÷ng di chØ kh¶o cæ kh«ng n»m trong lßng ®Êt”, lµ nh÷ng “vËt
ho¸ th¹ch ng«n ng÷ minh chøng vÒ v¨n ho¸, lÞch sö, ng«n ng÷”{79}. Nhê ®Þa
danh ngêi ta cã ®îc hiÓu biÕt vÒ sù giao tiÕp vµ sù b¶o lu ng«n ng÷, vÒ qu¸
5
tr×nh lÞch sö v¨n ho¸,.. cña mét ®Þa bµn, mét d©n téc; nh÷ng vÊn ®Ò vÒ l·nh
thæ, l·nh h¶i, vÊn ®Ò chñ quyÒn quèc gia,..
1.2 §Þa danh lµ ®¬n vÞ ®îc cÊu t¹o tõ chÊt liÖu ng«n ng÷, lµ biÓu hiÖn cña
ng«n ng÷. §Þa danh lµ mét phÇn cña tõ vùng, thuéc ®èi tîng nghiªn cøu cña tõ
vùng häc. §Þa danh cßn sù t¸c ®éng cña c¸c quy luËt ng÷ ©m nªn cßn ®èi tîng
nghiªn cøu cña ng÷ ©m häc. §Þa danh còng ®îc cÊu t¹o theo c¸c ph¬ng thøc
cÊu t¹o tõ, cÊu t¹o côm tõ nªn còng cßn lµ ®èi tîng mµ ng÷ ph¸p häc quan
t©m. Ngoµi ra, ®Þa danh cßn cã quan hÖ chÆt chÏ víi ph¬ng ng÷ häc, ng«n ng÷
häc so s¸nh, ng«n ng÷ häc lÞch sö. V× vËy, nh÷ng kÕt qu¶ nghiªn cøu ®Þa danh
sÏ gãp phÇn soi s¸ng nhiÒu mÆt cho c¸c chuyªn ngµnh kh¸c cña ng«n ng÷ häc.
1.3 N»m trong khu vùc nÒn v¨n minh s«ng M·, Nga S¬n lµ mét vïng ®Êt
ViÖt cæ cã truyÒn thèng v¨n ho¸ l©u ®êi vµ gi÷ mét vai trß quan träng cña Xø
Thanh. §ång hµnh cïng lÞch sö d©n téc, tr¶i qua hµng ngµn n¨m x©y dùng,
khai ph¸ vµ ph¸t triÓn trªn m¶nh ®Êt giµu truyÒn thèng, mçi ngän nói, ®¸m
ruéng, thöa vên, tªn ®Êt, tªn lµng,.. n¬i nµo còng h»n s©u dÊu vÕt lÞch sö, v¨n
ho¸, chç nµo còng lung linh nh÷ng kú tÝch x©y dùng vµ ®Êu tranh hµo hïng
cña cha «ng. §ã lµ mét gia tµi v¨n ho¸ to lín mµ nh©n d©n Nga S¬n ®· s¸ng
t¹o, gi÷ g×n, kh«ng ngõng bæ sung, hun ®óc trong lÞch sö ph¸t triÓn cña m×nh,
®Ó ®Õn b©y giê trë thµnh mét kho v« gi¸, mét truyÒn thèng ®Æc s¾c, tèt ®Ñp mµ
mäi ngêi d©n Nga S¬n ®Òu cã quyÒn tù hµo. V× vËy, nghiªn cøu ®Þa danh Nga
S¬n Thanh Ho¸ gãp phÇn vµo viÖc t×m hiÓu ®Æc ®iÓm trong c¸ch ®Æt tªn cña mét
vïng ®Þa lý d©n c, nh÷ng ®Æc trng cña ®êi sèng v¨n ho¸ tinh thÇn thÓ hiÖn qua
®Þa danh ®ã,®ång thêi lµm phong phó thªm nguån t liÖu vÒ Nga S¬n - mét vïng
®Êt mang ®Ëm dÊu Ên lÞch sö, v¨n ho¸ Xø Thanh.
2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu
2.1 Môc ®Ých
Bíc ®Çu nghiªn cøu ®Þa danh Nga S¬n (gåm c¶ ®Þa danh ®ang sö dông
hoÆc cßn lu gi÷), chóng t«i híng ®Õn nh÷ng môc ®Ých sau:
- Cung cÊp c¸i nh×n tæng qu¸t vÒ ®Þa danh Nga S¬n (t×m ra c¸c ®Æc ®iÓm, quy
luËt vÒ cÊu t¹o, ý nghÜa, nguån gèc vµ sù biÕn ®æi cña ®Þa danh ë ®Þa ph¬ng);
- HÖ thèng ho¸ c¸c ®Þa danh trªn ®Þa bµn Nga S¬n;
- Qua kh¶o s¸t, thu thËp sè liÖu, qua ®iÒu tra ®iÒn d·, bíc ®Çu nªu lªn mét
vµi ý kiÕn trong viÖc t×m hiÓu ®Þa danh díi gãc ®é ng«n ng÷ t¹i mét ®Þa bµn lµ
Nga S¬n.
6
- Kh¶o s¸t ®Æc ®iÓm ph¬ng thøc ®Þnh danh, cÊu t¹o nguån gèc, ý nghÜa,
c¸ch thøc ®Þnh danh.
- Tõ gãc nh×n ng«n ng÷, qua c¸c líp ®Þa danh, gãp phÇn t×m hiÓu thªm vÒ
c¸c mÆt ph¬ng ng÷, v¨n ho¸, lÞch sö cña Nga S¬n, tõ ®ã lµm phong phó thªm
nh÷ng ®Æc trng ng«n ng÷, v¨n ho¸ cña Xø Thanh.
- Gãp phÇn nhá bÐ trong viÖc tõng bíc híng ®Õn kh¶o s¸t toµn bé ®Þa
danh trªn l·nh thæ ViÖt Nam.
2.2 NhiÖm vô
Víi nh÷ng môc ®Ých nªu trªn, luËn v¨n thùc hiÖn c¸c nhiÖm vô sau:
- Nªu lªn mét sè vÊn ®Ò lý luËn: Nguyªn t¾c, ph¬ng ph¸p nghiªn cøu c¬
b¶n, c¸c yªu cÇu ®èi víi ngêi nghiªn cøu vµ qu¸ tr×nh nghiªn cøu ®Þa danh, vÞ
trÝ cña ®Þa danh, mèi quan hÖ cña ®Þa danh häc víi c¸c ngµnh khoa häc kh¸c.
- Kh¶o s¸t mét sè ®Æc ®iÓm c¬ b¶n cña ®Þa danh nh: Kh¶o s¸t c¸c ph¬ng
thøc ®Þnh danh , ®èi s¸nh c¸ch thøc ®Þnh danh mét sè ®Þa bµn ®Ó t×m hiÓu nÐt
chung vµ riªng cña ®Þa danh Nga S¬n. T×m hiÓu ®Æc ®iÓm vÒ mÆt cÊu t¹o cña
®Þa danh, gi¶i thÝch néi dung nghiªn cøu ®Þa danh, ®Ó qua ®ã thÊy ®îc mèi
quan hÖ gi÷a v¨n ho¸ vµ ng«n ng÷, ®ång thêi hiÓu ®îc ý nghÜa cña tªn gäi ®Þa
danh.
- §Ò xuÊt mét sè ý kiÕn vÒ c¸ch thøc ®Þnh danh cho c¸c ®èi tîng ®Þa lý
trªn ®Þa bµn, ®Æc biÖt lµ víi c¸c ®Þa danh ®Æt theo ng«n ng÷ ®Þa ph¬ng.
3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
3.1 §èi tîng nghiªn cøu cña luËn v¨n lµ t liÖu ®iÒu tra thùc tÕ ®Þa danh
trªn ®Þa bµn huyÖn Nga S¬n, bao gåm ®èi tîng tù nhiªn (s«ng, suèi, nói,
®åi…), ®Þa lý n¬i c tró (th«n, xãm, x·,..). Su tÇm c¶ nh÷ng c©u ca dao, tôc ng÷,
truyÖn kÓ d©n gian chøa ®ùng yÕu tè ®Þa danh, trªn ®Þa bµn huyÖn Nga S¬n.
Tæng sè ®Þa danh ®· ®îc su tÇm ë ®Þa bµn Nga S¬n lµ 5493 ®¬n vÞ.
3.2 Kh¶o s¸t c¸c lo¹i ®Þa danh trªn ®Þa bµn trªn ph¹m vi hµnh chÝnh hiÖn
hµnh, dùa trªn c¸c tµi liÖu ®· thu thËp ®îc(bao gåm ®iÒu tra thùc tÕ, trªn s¸ch
b¸o), c¸c nh©n chøng…Bíc ®Çu dùng nªn bøc tranh toµn c¶nh vÒ ®Þa danh
huyÖn Nga S¬n.
4. LÞch sö vÊn ®Ò
4.1 ViÖc nghiªn cøu ®Þa danh trªn thÕ giíi
ViÖc nghiªn cøu ®Þa danh ®· xuÊt hiÖn tø rÊt l©u ë c¶ ph¬ng §«ng vµ ph¬ng T©y. Tuy nhiªn chØ ®Õn thÕ kØ XIX, ®Þa danh häc míi ®îc nghiªn cøu víi
7
t c¸ch lµ bé m«n khoa häc ®éc lËp víi hÖ thèng c¸c ®èi tîng, ph¬ng ph¸p,
nghiªn cøu vµ lý thuyÕt riªng.
ë Trung Quèc, nhiÒu s¸ch lÞch sö, ®Þa chÝ thêi cæ ®· ghi chÐp vÒ ®Þa
danh, trong ®ã cã kh«ng Ýt ®Þa danh ®îc lÝ gi¶i cô thÓ, nh Ban cè thêi §«ng
H¸n (25 -92), ®· ghi chÐp h¬n 4000 ®Þa danh trong H¸n Th (mét sè trong ®ã
®îc thuyÕt minh lý do gäi tªn vµ qu¸ tr×nh diÔn biÕn). Thêi B¾c Nguþ (446?527), Lª §¹o Nguyªn ghi chÐp trªn 2 v¹n ®Þa danh trong Thuû kinh chó, trong
®ã sè ®Þa danh gi¶i thÝch lµ trªn 2000.
ë ph¬ng T©y, tõ ®iÓn ®Þa danh ®Çu tiªn xuÊt hiÖn ë ý vµo thÕ kØ XVII, nhng
ph¶i sang thÕ kØ XIX míi xuÊt hiÖn c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu cã tÝnh chÊt lÝ luËn
cao nh §Þa danh häc (1872) cña j.j Egli ngêi Thuþ SÜ ; cña j.w. Nagl ngêi ¸o
còng cã cuèn §Þa danh häc (1903); Tõ ®Þa ®iÓm hay sù minh ho¹ cã tÝnh nguyªn
lai vÒ lÞch sö, d©n téc häc vµ ®Þa lÝ häc(1864) cña Isac Taylor.
Sang thÕ kØ XX, viÖc nghiªn cøu vÒ ®Þa danh tiÕp tôc ®¹t ®îc nh÷ng
thµnh tùu míi trong ®ã c¸c nhµ nghiªn cøu ®· cè g¾ng x©y dùng mét hÖ thèng
lý thuyÕt vÒ ®Þa danh. Cã thÓ kÓ ®Õn Atlat ng«n ng÷ Ph¸p cña J. GilÐnon t×m
hiÓu ®Þa danh díi gãc ®é ®Þa lý häc hay Nguån gèc vµ sù ph¸t triÓn cña ®Þa
danh cña A.Dauzat ®Ò xuÊt ph¬ng ph¸p v¨n ho¸ - ®Þa lý häc ®Ó nghiªn cøu c¸c
líp niªn ®¹i cña ®Þa danh. N¨m 1948, «ng l¹i cho xuÊt b¶n §Þa danh häc
Ph¸p. N¨m 1963, chÝnh Dauzat, A.Rostaing. Ch l¹i cho ra ®êi cuèn Tõ ®iÓn
ng÷ nguyªn häc c¸c ®Þa danh ë Ph¸p.
NhËn thøc ®îc tÇm quan träng cña viÖc nghiªn cøu ®Þa danh, n¨m 1890,
Uû ban ®Þa danh níc Mü (BNG) ®îc thµnh lËp; N¨m 1902, Uû ban ®Þa danh
Thuþ §iÓn ra ®êi vµ n¨m 1919 ®Õn lît Uû ban ®Þa danh nø¬c Anh (PCGN) ®îc
h×nh thµnh.
§i ®Çu trong viÖc x©y dùng hÖ thèng lý thuyÕt vÒ ®Þa danh ph¶i kÓ tíi c¸c
nhµ khoa häc Liªn X« (cò), trong ®ã ®¶ng kÓ nhÊt lµ: I.U.A.Ka-r¬-pen-k« viÕt
Bµn vÒ ®Þa danh häc ®ång ®¹i (1964); A.I.P«- p«p viÕt Nh÷ng nguyªn t¾c c¬
b¶n cña c«ng t¸c nghiªn cøu ®Þa danh {149}. Nh÷ng c«ng tr×nh nh: C¸c
khuynh híng nghiªn cøu ®Þa danh (1964) cña N.I.Niconov; Nh÷ng khuynh híng nghiªn cøu ®Þa danh häc (1964) cña E.M.Muraev; §Æc biÖt, t¸c gi¶ A
.B.Xu-pen-ran-xkai-a cã Nh÷ng nguyªn lý cña ®¹i danh häc (1964) vµ §Þa
danh lµ g×?(1985). §©y lµ hai c«ng tr×nh mang tÝnh tæng hîp, tr×nh bµy toµn
diÖn nh÷ng kÕt qu¶ nghiªn cøu ®Þa danh. Tõ ®ã cho ®Õn nay, ®Þa danh ngµy
8
cµng ®îc c¸c nhµ khoa häc thuéc nhiÒu nghµnh kh¸c nhau quan t©m nghiªn
cøu. §i cïng víi nã, ®èi tîng, tÝnh chÊt, ph¬ng ph¸p nghiªn cøu ®Þa danh häc
còng ngµy cµng ®îc më réng, hoµn thiªn c¶ vÒ lý luËn vµ thùc tiÔn.
4.2 ViÖc nghiªn cøu ®Þa danh ë ViÖt Nam
ë ViÖt Nam, nhiÒu tµi liÖu liªn quan ®Õn ®Þa danh còng xuÊt hiÖn kh¸
sím. Tõ ®µu thÕ kØ XX ®· cã mét sè c«ng tr×nh tæng hîp, kh¶o cøu ®Þa danh,
nhng nh÷ng c«ng tr×nh nghiªn cøu tríc ®©y chñ yÕu chØ dõng l¹i ë gãc ®é ®Þa
lý- lÞch sö nh»m t×m hiÓu ®Êt níc con ngêi tõ mét gãc ®é nµo ®ã ®ång thêi c¸c
tµi liÖu TiÒn H¸n Th, HËu H¸n Th, TÊm Th…Vµ thêi B¾c thuéc còng ®· ®Ò cËp
®Õn ®Þa danh ViÖt Nam.
Sang thÕ kØ XIV trë ®i, nh÷ng suy nghÜ, t×m hiÓu vÒ ®Þa danh míi ®îc c¸c
nhµ nghiªn cøu níc ta quan t©m mét c¸ch ®Æc biÖt, nghÜa lµ thèng kª ghi chÐp,
miªu t¶ c¸c ®Æc ®iÓm, thuéc tÝnh cña ®Þa danh. Víi nh÷ng t¸c phÈm tiªu biÓu
nh: D ®Þa chÝ cña NguyÔn Tr·i (1380 - 1442); §¹i ViÖt sö kÝ toµn th cña Ng«
SÜ Liªn (ThÕ kØ XV); ¤ cËn ch©u lôc cña D¬ng V¨n An (ThÕ ki XVI); Phñ
biªn t¹p lôc cña Lª Quý §«n (thÕ kØ XVIII); LÞch triÒu hiÕn ch¬ng lo¹i chÝ
cña Phan Huy Chó (thÕ kØ XIX); Gia §Þnh thµnh th«ng chÝ cña TrÞnh Hoµi
§øc (1765- 1825); §¹i Nam nhÊt thèng chÝ ( cuèi thÕ kÝ XIX); §ång Kh¸ng
d ®Þa chÝ (cuèi thÕ kØ XIX); Ph¬ng §×nh d ®Þa chÝ cña NguyÔn H¸n Siªu…
ë gãc ®é ng«n ng÷ häc, th× vÊn ®Ò ®Þa danh xuÊt hiÖn muén h¬n (kho¶ng
thËp kØ 60 cña thÕ kØ XX), Cã thÓ kÓ ®Õn c¸c bµi viÕt: §Êt níc ViÖt Nam qua
c¸c ®êi cña §µo Duy Anh{3}, ®· lµm s¸ng râ qu¸ tr×nh x¸c lËp, ph©n ®Þnh
l·nh thæ vµ tõng khu vùc, trong ®ã ®Þa danh lµ mét trong nh÷ng chøng cí quan
träng.Víi Mèi liªn hÖ ng«n ng÷ Cæ §¹i ë §«ng Nam ¸ qua mét vµi tªn s«ng
(1964) Hoµng ThÞ Ch©u{26} lµ ngêi ®Çu tiªn nghiªn cøu ®Þa danh trªn b×nh
diÖn ng«n ng÷ häc. Råi t¸c gi¶ §inh V¨n NhËt ®Ò cËp nhiÒu ®Õn vÊn ®Ò vËn
dông ®Þa danh nhng chñ yÕu díi gãc ®é lÞch sö. §Æc biÖt NguyÔn V¨n ¢u{5}
víi §Þa danh ViÖt Nam,{7}Mét sè vÊn ®Ò vÒ ®Þa danh häc ë ViÖt Nam vµ TrÇn
Thanh T©m{63}{64} Thö bµn vÒ ®Þa danh ViÖt Nam ®· tËp trung ý kiÕn vµo
phÇn lý luËn cña ®Þa danh häc còng nh ®a ra nhng nÐt kh¸i qu¸t vÒ ®Þa danh vµ
®Þa danh hoc ViÖt Nam, NguyÔn Quang ¢n {4}víi ViÖt nam nh÷ng thay ®æi
®Þa danh vµ ®Þa giíi c¸c ®¬n vÞ hµnh chÝnh 1945-1997, ®· tr×nh bµy mét c¸ch
cô thÓ qu¸ tr×nh thay ®æi ®Þa danh ë níc ta (®Õn x· , phêng, thÞ trÊn) trong h¬n
50 n¨m qua kÓ tõ ngµy ®Êt níc giµnh ®îc ®éc lËp…
9
Trong thËp niªn cuèi cña thÕ kØ XX, ®Þa danh häc ViÖt Nam ®· ®¹t ®îc
nhiÒu thµnh tùu víi c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu ®Þa danh trªn mét ®Þa bµn cô
thÓ víi nh÷ng nÐt ®Æc trng cña nã thuéc b×nh diÖn ng«n ng÷ häc hai luËn ¸n
PTS: Nh÷ng ®Æc ®iÓm chÝnh cña ®i¹ danh Thµnh phè Hå ChÝ Minh (1990) cña
Lª Trung Hoa{45}, vµ Nh÷ng ®Æc ®iÓm chÝnh cña ®Þa danh H¶i Phßng (1996)
cña NguyÔn Kiªn Trêng{80}. Hai c«ng tr×nh nµy tuy tr×nh bµy theo hai c¸ch
kh¸c nhau ( c¸ch ph©n lo¹i, vÒ nguyªn t¾c) nhng ®Òu ®Ò cËp ®Õn nh÷ng vÊn ®Ò
c¬ b¶n khi nghiªn cøu ®Þa danh. VÒ ph¬ng diÖn néi dung t¸c gi¶ ®· t×m ra ®îc
nh÷ng gi¶i ph¸p nh»m gi¶i thÝch ®îc cÊu t¹o, ý nghÜa cña mét sè ®Þa danh.
Kh«ng nh÷ng thÕ, hä cßn giait thÝch ®îc nguån gèc vµ sù biÕn ®æi cña. Ngoµi
ra, c¸c t¸c gi¶ cßn tr×nh bµy mét sè khÝa c¹nh cña vÊn ®Ò khi nghiªn cøu ®Þa
danh vµ tr×nh bµy cô thÓ vÒ ®Þa danh ë mét sè ®Þa ph¬ng kh¸c. Cã thÓ xem c¸c
bµi viÕt {45}{46}{47}{48}{49}{50}cña Lª Trung Hoa; {78}{79} {80}{81}
cña Lª Kiªn Trêng. Theo híng tiÕp cËn ®Þa lý - lÞch sö - v¨n ho¸, NguyÔn V¨n
¢u ®· cã c«ng tr×nh “Mét sè vÊn ®Ò ®Þa danh häc ViÖt Nam” (2000)…lµ
nh÷ng c«ng tr×nh cã gi¸ trÞ ®· nghiªn cøu lý gi¶i, kh¸i qu¸t mét sè ®Æc ®iÓm
chÝnh cña ®Þa danh ViÖt Nam. C¸c luËn ¸n TS: Nghiªn cøu ®Þa danh Qu¶ng
TrÞ (2003) cña Tõ Thu Mai; Nh÷ng ®Æc ®iÓm chÝnh cña ®Þa danh §ak Lak
(2004) cña TrÇn V¨n Dòng, Kh¶o s¸t ®Þa danh NghÖ An (2005) cña Phan
Xu©n §¹m. N¨m 2000, TrÇn TrÝ Dâi ®· c«ng bè hµng lo¹t bµi viÕt {30}{31}
{32} vÒ ®Þa danh theo khuynh híng so s¸nh- lÞch sö. §ã lµ c¸c bµi viÕt: “VÒ
®Þa danh Cöa Lß”, “VÒ mét vµi ®Þa danh, tªn riªng gèc Nam §¶o trong vïng
Hµ Néi xa”, “Kh«ng gian ng«n ng÷ vµ tÝnh kÕ thõa ®a chiÒu cña ®Þa danh
(qua ph©n tÝch mét vµi ®Þa danh ë ViÖt Nam)”, 2001, vµ “VÊn ®Ò ®Þa danh
biªn giíi T©y Nam: Mét vµi nhËn xÐt vµ nh÷ng kiÕn nghÞ”(2001). Cßn cã mét
sè bµi viÕt vÒ ®Þa danh ë tõng vïng cô thÓ, nh: NguyÔn Nh· B¶n - TrÞnh thÞ
Nh Thuú{16} víi VÒ ®Þa danh Héi An. Phan Xu©n §¹m- NguyÔn Nh· B¶n
§Þa danh NghÖ TÜnh trong th¬ ca d©n gian . TrÇn V¨n Ph¬ng víi Nh÷ng
®Æc ®iÓm chÝnh vÒ ®Þa danh Nghi Léc - Cöa Lß, NghÖ An. §Æc biÖt cuèn Sæ
tay ®Þa danh ViÖt Nam cña NguyÔn Dîc - Trung H¶i {34} vµ §inh Xu©n
VÞnh {84}, ®· tËp trung gi¶i thÝch mét c¸ch cô thÓ c¸c ®Þa danh cña ViÖt
Nam. Ngoµi ra còng ph¶i kÓ ®Õn hµng lo¹t c¸c luËn v¨n Th¹c sÜ cña häc
viªn c¸c trêng §¹i häc trong c¶ níc vÒ t×m hiÓu ®Þa danh ë cÊp huyÖn, thÞ
x·, thµnh phè…
10
4.3 VÊn ®Ò nghiªn cøu ®Þa danh ë huyÖn Nga S¬n - Thanh Ho¸
Cho ®Õn nay, ë níc ta cha cã nhiÒu c«ng tr×nh ®i s©u vµo nghiªn cøu ®Þa
danh trªn ®Þa bµn huyÖn. ë tØnh Thanh Ho¸ ®Þa danh chñ yÕu ®îc thèng kª,
tËp hîp díi gãc nh×n ®Þa lý, lÞch sö, thÓ hiÖn r¶i r¸c trong mét sè c«ng tr×nh:
§Þa chÝ Thanh Ho¸(2000); Tªn lµng x· Thanh Ho¸... .§èi víi huyÖn Nga S¬n
cha cã sù tËp hîp t liÖu, ph©n tÝch, lý gi¶i ®Þa danh mét c¸ch cô thÓ. V× vËy
nghiªn cøu ®Þa danh Nga S¬n díi gãc ®é ng«n ng÷ häc râ rµng lµ mét híng
tiÕp cËn míi mÎ. Dï n¨ng lùc cña b¶n th©n cßn h¹n chÕ, néi dung vÊn ®Ò lín,
®Þa bµn nghiªn cøu réng, song t«i muèn ®ãng gãp mét phÇn c«ng søc nhá bÐ
cña m×nh trong tiÕn tr×nh t×m hiÓu, nhËn diªn nh÷ng gi¸ trÞ truyÒn thèng cña
quª h¬ng.
5. Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu
- PhÇn t liÖu thu thËp ®Ó thùc hiÖn viÖc nghiªn cøu c¸c ®Æc ®iÓm cña ®Þa
danh huyÖn Nga S¬n bao gåm c¸c nguån t liÖu sau:
5.1 Ph¬ng ph¸p thu thËp vµ sö lý t liÖu
5.1.1. T liÖu ®iÒu tra ®iÒn d·
- Trùc tiÕp t×m hiÓu, ®iÒu tra ë 1 thÞ trÊn vµ 26 x· ( trong ®ã cã 8 x· vïng biÓn).
- PhiÕu ®iÒu tra th¨m dß ®Þa danh ®èi víi häc sinhh c¸c trêng THPT: Ba
§×nh, §inh C«ng Tr¸ng, Mai Anh TuÊn, TrÇn Phó.
5.1.2. T liÖu trong s¸ch b¸o
- Nh÷ng bµi viÕt liªn quan ®Õn ®Þa danh Nga S¬n.
- Nh÷ng bµi ca dao tôc ng÷, truyÒn thuyÕt, lÞch sö.
- S¾c chØ, gia ph¶, v¨n bia… §· ®îc dÞch ra TiÕng ViÖt (nÕu cã)
5.1.3. T liÖu kh¸c
- B¶n ®å hµnh chÝnh huyÖn Nga S¬n
- Tranh ¶nh c¸c lo¹i cã liªn quan
- Danh b¹ ®iÖn tho¹i ....
5.2. Ph¬ng ph¸p thèng kª
- Thèng kª s¾p xÕp t liÖu theo tiªu chÝ lo¹i h×nh
- Kh¶o s¸t, ®èi chiÕu tõng ®Ò môc ®Ó thùc hiÖn nhiÖm vô cña ®Ò tµi
5.3 Ph¬ng ph¸p miªu t¶, ph©n tÝch, tæng hîp
- Miªu t¶: Miªu t¶ C¸c ®Æc ®iÓm cña ®èi tîng ®Þa danh
11
- Ph©n tÝch: Ph©n tÝch c¸c ®Æc ®iÓm h×nh thøc, cÊu t¹o, c¸c lo¹i ng÷ nghÜa
cña ®Þa danh
- Tæng hîp: Lµ sù kh¸i qu¸t mét sè ®Æc ®iÓm c¬ b¶n cña ®Þa danh
6. Nh÷ng ®ãng gãp cña ®Ò tµi
LuËn v¨n cã nh÷ng ®ãng gãp sau:
- Lµ c«ng tr×nh khoa häc ®Çu tiªn ®i s©u nghiªn cøu vÒ ®Þa danh Nga S¬n
ë c¶ ph¬ng diÖn lý thuyÕt lÉn thùc tÕ, luËn v¨n cña chóng t«i bíc ®Çu sÏ tr×nh
bµy, thèng kª t¹o dùng bøc tranh tæng qu¸t vÒ hÖ thèng ®Þa danh trªn ®Þa bµn
huyÖn
- T×m hiÓu cÊu t¹o, ph¬ng thøc ®Þnh danh, mèi quan hÖ ng«n ng÷, v¨n
ho¸ víi vÊn ®Ò ®Þa danh. ý nghÜa cña ®Þa danh g¾n víi sù kiÖn lÞch sö v¨n ho¸
®Þa ph¬ng.
- Nghiªn cøu trªn c¶ hai ph¬ng diÖn c¶ lý thuyÕt vµ thùc tÕ ®Ó cung cÊp
mét c¸i nh×n míi mÎ díi gãc nh×n ng«n ng÷ vÒ ®Þa danh, tõ ®ã gãp nguån t
liÖu quý cho viÖc nghiªn cøu t×m hiÓu c¸c mÆt v¨n ho¸, lÞch sö, ®Þa lý, ë ®Þa
ph¬ng
7. KÕt cÊu cña luËn v¨n
Ngoµi phÇn më ®Çu, kÕt luËn, tµi liÖu tham kh¶o vµ phÇn phô lôc, phÇn
néi dung chÝnh gåm 3 ch¬ng.
Ch¬ng 1: VÊn ®Ò ®Þa danh vµ ®Þa danh Nga S¬n.
Ch¬ng 2: §Æc ®iÓm cÊu t¹o, ph¬ng thøc ®Þnh danh vµ ý nghÜa cña ®Þa
danh Nga S¬n.
Ch¬ng 3: Mét sè ®Æc ®iÓm v¨n ho¸ thÓ hiÖn qua ®Þa danh Nga S¬n.
12
Ch¬ng 1
VÊn ®Ò ®Þa danh vµ ®Þa danh Nga S¬n
1.1 VÊn ®Ò ®Þa danh vµ ®Þa danh häc
1.1.1 C¬ së lý luËn vÒ ®Þa danh vµ ®Þa danh häc
1.1.1.1 Kh¸i niÖm vÒ ®Þa danh
VÊn ®Ò ®Þnh nghÜa ®Þa danh cho ®Õn nay vÉn cßn thiÕu nhÊt qu¸n, mÆc dï
mäi ngêi ®Òu hiÓu ®Þa danh lµ tªn gäi, ®èi tîng ®Þa lý hay cô thÓ h¬n lµ tªn ®Êt
nh lµ chÊp nhËn mét ®iÒu hiÓn nhiªn. Theo §µo Duy Anh {1}(H¸n ViÖt tõ
®iÓn) th× “§Þa danh lµ tªn c¸c miÒn ®Êt”.
NguyÔn V¨n ©u {7}: “§Þa danh lµ tªn ®Þa lý c¸c ®Þa ph¬ng; ®Þa danh häc
lµ mét m«n khoa hoc chuyªn nghiªn cøu vÒ tªn ®Þa lý c¸c ®Þa ph¬ng”.
Lª Trung Hoa {45} ®a ra dÞnh nghÜa: “§Þa danh lµ nh÷ng tõ hoÆc ng÷ cè
®Þnh; ®îc dïng lµm tªn riªng cña ®Þa h×nh thiªn nhiªn, c¸c c«ng tr×nh x©y
dùng, c¸c ®¬n vÞ hµnh chÝnh, c¸c vïng l·nh thæ. Tríc ®Þa danh cã thÓ ®Æt mét
danh tõ chung chØ tiÓu lo¹i ®Þa danh ®ã”.
Nguyªn Kiªn Trêng {80} Th× cho r»ng: “§Þa danh lµ tªn chØ c¸c ®èi tîng
®Þa lý tù nhiªn vµ nh©n v¨n cã vÞ trÝ x¸c ®Þnh trªn bÒ mÆt tr¸i ®Êt”.
C¸c ®Þnh nghÜa trªn ®Òu nªu ®îc nÐt chung c¬ b¶n cña ®Þa danh nhng cßn
mét mét sè chç cha tho¶ ®¸ng. c¸c ®Þnh nghÜa cña Lª Trung Hoa cho r»ng
“§Þa danh lµ nh÷ng tõ hoÆc ng÷ cè ®Þnh…”. Trong thùc tÕ, tÝnh cè ®Þnh cña ®Þa
danh chØ mang tÝnh t¬ng ®èi. Cã nhiÒu ®Þa danh biÕn ®æi do nh÷ng nguyªn
nh©n trong vµ ngoµi ng«n ng÷. §Þnh nghÜa cña NguyÔn V¨n ¢u ®· nªu ®îc
nhùng nÐt kh¸i qu¸t nhÊt. Tuy nhiªn, t¸c gi¶ cha ®Ò cËp ®Õn nh÷ng ®èi tîng do
con ngêi kiÕn t¹o mµ chñ yÕu chØ ®Ò cËp ®Õn nh÷ng ®èi tîng tù nhiªn. NguyÔn
Kiªn Trêng th× ®Æt vÊn ®Ò c¸c ®èi tîng ®Þa lý cña ®Þa danh ph¶i “Cã vÞ trÝ x¸c
®Þnh trªn bÒ mÆt tr¸i ®Êt”.
C¸ch ®Þnh nghÜa nµy, ®· g¹t nÐt nghÜa chØ “n¬i chèn” trong ®Þa danh.
Trong thùc tÕ, nhiÒu n¬i trªn tr¸i ®Êt cã cïng mét ®Þa danh.
Theo chóng t«i, ®Þa danh lµ tªn gäi c¸c ®èi tîng ®Þa lý bao gåm c¸c ®èi tîng ®Þa lý tù nhiªn vµ ®èi tîng ®Þa lý do con ngêi kiÕn t¹o (cã thÓ gäi lµ ®Þa lý
nh©n v¨n) bao gåm: §Þa lý n¬i c tró, ®Þa lý chØ c¸c c«ng tr×nh x©y dùng. V×
v©y, cã thÓ ®a ra ®Þnh nghÜa vÒ ®Þa danh nh sau: §Þa danh lµ tªn gäi nh÷ng ®èi
tîng ®Þa lý tù nhiªn vµ ®Þa lý do con ngêi kiÕn t¹o.
13
1.1.1.2 Nh÷ng vÊn ®Ò cña ®Þa danh häc
§Þa danh häc lµ mét bé phËn cña ng«n ng÷ häc n»m trong tõ vùng häc.
Nh÷ng vÊn ®Ò cña ®Þa danh häc bao gåm:
a- VÊn ®Ò chøc n¨ng cña ®Þa danh
Chøc n¨ng c¬ b¶n cña ®Þa danh lµ ®Þnh danh vµ c¸ thÓ ho¸ ®èi tîng, ph¶n
¸nh hiÖn thùc, lµm c«ng cô giao tiÕp. §Þa danh lµ tªn gäi ®èi tîng ®Þa lý (tù nhiªn
hoÆc nh©n v¨n) do vËy ®Þa danh cã chøc n¨ng ®Þnh danh sù vËt.Tuy nhiªn, v× lµ
tªn gäi nªn ®Þa danh cßn mang chøc n¨ng cña danh tõ riªng lµ c¸ thÓ ho¸ ®èi tîng. Nhê vµo c¸c chøc n¨ng nµy, ®Þa danh gióp con ngêi khu biÖt ®èi tîng ®Ó
thùc hiÖn tèt chøc n¨ng giao tiÕp. Vµ do vËy, ®Þa danh ®· trë thµnh mét bé phËn
ng«n ng÷ cÇn thiÕt, kh«ng thÓ t¸ch rêi ®êi sèng cña chóng ta.
MÆc dï c¸c chñ thÓ ®Æt tªn vµ gäi tªn kh«ng cã ý ®å thËt râ rµng vÒ viÖc
g¸n cho ®Þa danh chøc n¨ng ph¶n ¸nh hiÖn thùc, nhng dÊu Ên mµ hä göi vµo
®Þa danh ®· ph¶n ¸nh sù tån t¹i kh¸ch quan, Ýt nhÊt ë thêi ®iÓm ra ®êi cña ®Þa
danh. VÝ dô: cöa biÓn ThÇn Phï, nói TrÝch Chî, chî Hå V¬ng...
Bªn c¹nh chøc n¨ng ®Þnh danh, ®Þa danh cßn cã chøc n¨ng ph¶n ¸nh lÞch
sö. Mçi ®Þa danh hoÆc mét líp ®Þa danh ®Òu ra ®êi trong mét hoµn c¶nh lÞch
sö x· héi nhÊt ®Þnh, do ®ã nã thÓ hiÖn râ chøc n¨ng ph¶n ¸nh lÞch sö ë ®Þa ph¬ng. NhiÒu ®Þa danh ë Nga S¬n ®· ghi nhËn mét sù kiªn, mét biÕn cè lÞch sö,
ghi danh mét vÞ anh hïng hoÆc mét ngêi cã vai trß ®Æc biÖt quan träng trong
mét hoµn c¶nh lÞch cô thÓ. Ch¼ng h¹n: tiÓu khu Ba §×nh: Khởi nghĩa Ba
Đình là một trong các cuộc khởi nghĩa của phong trào Cần Vương cuối thế kỷ
19 của nhân dân Việt Nam chống lại ách đô hộ của thực dân Pháp, diễn ra vào
năm 1886-1887 tại Ba Đình, huyện Nga Sơn; §Òn thê NguyÔn ThÞ Hoa: lµ ®Þa
danh ghi tªn dÊu Ên cña n÷ tíng ngêi Nga S¬n díi thêi Bµ TriÖu...
Ngoµi ra, ®Þa danh cßn cã ph¶n ¸nh ®Æc ®iÓm v¨n ho¸ cña mét vïng d©n
c (lµng HËu Tr¹ch, chî Hå V¬ng, bÕn ChÝnh §¹i, phñ LiÔu H¹nh).
b- VÊn ®Ò ph©n lo¹i ®Þa danh
Ph©n lo¹i ®Þa danh còng lµ mét vÊn ®Ò kh¸ phøc t¹p, do cha cã sù thèng
nhÊt vÒ c¸ch ph©n lo¹i còng nh sù kh¸c nhau vÒ môc ®Ých vµ ph¬ng diªn
nghiªn cøu.
Nh ®· nãi ë trªn, vÊn ®Ò ®Þa danh ®· ®îc quan t©m tõ rÊt sím nhng tríc
®©y c¸c nhµ nghiªn cøu chñ yÕu lµm c«ng viÖc miªu t¶ ®èi tîng ®Þa lý vµ gi¶i
14
thÝch ý nghÜa tõ vùng. Cã rÊt nhiÒu t¸c gi¶, nhiÒu c«ng tr×nh ®· ®Æt vÊn ®Ò gi¶i
thÝch cña ®Þa danh nh lµ môc ®Ých nghiªn cøu do cha cã ®Çy ®ñ vÒ c¬ së lý
thuyÕt cung nh cha cã mét ph¬ng ph¸p nghiªn cøu thÝch hîp nªn viÖc t×m hiÓu
®Þa danh ®«i khi sa vµo lèi ph©n tÝch tõ nguyªn häc d©n gian, dÉn ®Õn sù sai
l¹c trong nghiªn cøu.
Tõ thÕ kØ XIX trë ®i, trªn c¬ së ra ®êi cña ®Þa danh häc, ngêi ta míi chó
träng ®Õn yÕu tè ng«n ng÷ vµ xem ng«n ng÷ lµ ph¬ng tiÖn chñ yÕu ®Ó nghiªn
cøu ®èi tîng nµy.
§Þa danh häc ph¬ng T©y vµ X« ViÕt ph©n lo¹i ®Þa danh theo hai tiªu chÝ:
a) Nguån gèc ng÷ nguyªn cÊu thµnh ®Þa danh. b) §èi tîng mµ ®Þa danh ph¶n
¸nh. C¸c nhµ nghiªn cøu ®Þa danh ViÖt Nam dùa trªn ý kiÕn cña c¸c nhµ
nghiªn cøu níc ngoµi ®· cè g¾ng t×m ra c¸ch tiÕp cËn míi. Chung quy l¹i cã
nh÷ng c¸ch ph©n lo¹i nh sau:
Theo Lª Trung Hoa {45} vµ NguyÔn Kiªn Trêng {80} th× c¸c nhµ ®Þa
danh häc Ph¸p thêng tr×nh bµy ®Þa danh theo líp ng÷ nguyªn ho¹c ®èi tîng
ph¶n ¸nh
- Dauzat trong La toponymie Francaise th× cho r»ng c¸c ®Þa danh cô thÓ ®îc chia lµm bèn phÇn( theo bãn híng ng÷ nguyªn)
1) VÊn ®Ò c¬ së tiÒn Ên - ¢u
2) C¸c danh tõ tiÒn La Tinh vÒ níc trong thuû danh häc
3) C¸c tõ nguyªn G«loa- La m·
4) §Þa danh häc G«loa- La m· cña vung Auvergne vµ Velang
- Ch.Rostaing trong Les noms des lims nghiªn cøu c¸c vÊn ®Ò:
1) Nhng c¬ së tiÒn Ên - ¢u
2) C¸c líp tiÒn Xen- Tich
3) Líp G«loa
4) Nh÷ng ph¹m vi G«loa - La m·
5) C¸c sù h×nh thµnh Lam·
6) Nh÷ng ®ãng gãp cña tiÕng GiÐc-manh
7) C¸c h×nh thøc cña thêi phong kiÕn
8) Nh÷ng danh tõ cã nguå gèc t«n gi¸o
9) Nh÷ng h×nh th¸i hiÖn ®¹i
10) C¸c ®Þa danh vµ tªn ®êng phè
11) Tªn s«ng vµ nói
15
C¸ch ph©n lo¹i thµnh 11 nhãm trªn ®©y cßn thiÕu tÝnh hÖ thèng.
Mét sè nhµ nghiªn cøu ®Þa danh X« ViÕt l¹i ®a ra c¸ch ph©n lo¹i ®Þa danh
theo néi dung biªu thÞ. Cã thÓ nhËn ra ®iÒu nµy qua b¶ng ph©n lo¹i sau ®©y:
- G.P.Xmo-li-xnai-a vµ M.V.Gor-ba-nep-xki chia ®Þa danh thanh bèn lo¹i:
1) Ph¬ng danh (tªn ®Þa ph¬ng)
2) Phè danh (tªn c¸c ®èi tîng trong phè)
3) S¬n danh (tªn nui, ®åi ,gß…)
4) Thuû danh (tªn c¸c dßng ch¶y, ao, vòng, s«ng….)
- A.V.Xu-pe-ran-xkai-a l¹i chia ®Þa danh th¶nh b¶y lo¹i:
1) Ph¬ng danh (tªn c¸c ®Þa ph¬ng)
2) Thuû danh (tªn c¸c dßng ch¶y, ao, hå,… )
3) S¬n danh (tªn nói, ®åi, gß,…)
4) Phè danh (tªn c¸c ®èi tîng trong phè)
5) Viªn danh (tªn c¸c qu¶ng trêng)
6) Lé danh (tªn c¸c ®êng phè)
7) §¹o danh (tªn c¸c ®êng giao th«ng trªn ®Êt, díi níc, trªn kh«ng)
Hai c¸ch ph©n lo¹i cña c¸c t¸c gi¶ cña c¸c t¸c gi¶ trªn ®· ®a ra ®îc
nh÷ng nhãm ®Þa danh c¬ b¶n nhÊt nhng vÉn cha ®Çy ®ñ.
ë ViÖt Nam, theo t¸c gi¶ NguyÔn V¨n ¢u {7} th× vÊn ®Ò ph©n lo¹i ®Þa
danh ®· ®îc §Æng Xu©n B¶ng nghiªn cøu trong sö häc bÞ kh¶o phÇn ®Þa lý
kh¶o h¹, «ng ®· tr×nh bµy ®Þa danh ViÖt Nam theo diªn c¸ch(sù biÕn ®æi cò
míi). c¸ch tr×nh bµy nµy gióp ta t×m hiÓu ®îc nguån gèc cña ®Þa danh.
NguyÔn V¨n ¢u ph©n lo¹i ®Þa danh theo ph¬ng ph¸p ®Þa lý tæng hîp, tøc lµ
s¾p xÕp ®Þa danh thµnh c¸c kiÓu kh¸c nhau, theo c¸c ®èi tîng ®Þa lý tù nhiªn
vµ kinh tÕ x· héi, trong mét hÖ thèng ph©n lo¹i nhÊt ®Þnh. HÖ thèng nµy bao
gåm ba cÊp chñ yÕu lµ: lo¹i, kiÓu vµ d¹ng ®Þa danh. Theo t¸c gi¶ ®Þa danh ViÖt
Nam ®îc chia thµnh 2 lo¹i, 7 kiÓu vµ 12 d¹ng kh¸c nhau. Mçi d¹ng l¹i cã thÓ
ph©n chia thµnh c¸c ¸ d¹ng (tøc tªn c¸c ®èi tîng cô thÓ). VÝ dô: s«ng(M·,
Chu, Bëi,..), suèi (Lª Nin,..), hay hå ( T©y, Ba BÓ,Con Nh¹n,..), ®Çm (V¹c),
ao( Tr©u), ph¸...; c¸c lµng n«ng nghiÖp (lµng hoa, lµng khoai, lµng mÝa,..), lµng
thñ c«ng (lµng chiÕu, lµng nãn,..), c¸c lµng bu«n b¸n( Chî Giµu,...), c¸c lµng
liªn quan ®Õn giao th«ng (§iÒn Hé, Lé B¾c..), hay c¸c lµng liªn quan ®Õn qu¸
khø xa xa (lµng ViÒng, lµng ChiÒng,...)
16
N¨m 1976, TrÇn Thanh T©m {63}{64} trong Thö bµn vÒ ®Þa danh ViÖt
Nam ®· chia ®Þa danh ViÖt Nam thµnh 6 lo¹i:
1) Lo¹i ®Æt theo ®Þa h×nh vµ ®Æc ®iÓm
2) Lo¹i ®Æt theo vÞ trÝ kh«ng gian vµ thêi gian
3) Lo¹i ®Æt theo tÝn ngìng, t«n gi¸o,lÞch sö
4) Lo¹i ®Æt theo h×nh th¸i, tÝnh chÊt, khÝ hËu
5) Lo¹i ®Æt theo ®Æc s¶n, nghÒ nghiÖp vµ tæ chøc kinh tÕ
6) Lo¹i ®Æt theo sinh ho¹t x· héi
T¸c gi¶ Lª Trung Hoa {45} ®a ra c¸ch ph©n lo¹i theo hai tiªu chÝ:
Tiªu chÝ 1: Dùa vµo thuéc tÝnh cña ®èi tîng, t¸c gi¶ chia ®Þa danh thµnh hai nhãm:
a) Nhãm ®Þa danh chØ c¸c ®èi tîng tù nhiªn, gåm c¸c ®èi tîng ®Þa lý tù
nhiªn nh nói, s«ng, gã, ®Çm, tr¹ch,....
b) Nhãm ®Þa danh chØ c¸c ®èi tîng kh«ng tù nhiªn (nh©n t¹o).
Tiªu chÝ 2: Dùa vµo ng÷ nguyªn, t¸c gi¶ chia thµnh hai nhãm:
a) Nhãm ®Þa danh thuÇn ViÖt
b) Nhãm ®Þa danh kh«ng thuÇn ViÖt
NguyÔn Kiªn Trêng{80} ®· ®a ra 3 tiªu chÝ ®Ó ph©n lo¹i ®Þa danh:
Tiªu chÝ 1: Dùa vµo thuéc tÝnh ®èi tîng, t¸c gi¶ chia ®Þa danh H¶i Phßng thµnh
2 nhãm:
a) Nhãm ®Þa danh chØ ®èi tîng ®Þa lý tù nhiªn
b) Nhãm ®Þa danh chØ ®èi tîng ®Þa lý nh©n v¨n
Tiªu chÝ 2: Dùa vµo ng÷ nguyªn, t¸c gi¶ chia ®Þa danh H¶i Phßng thµnh 6 lo¹i:
1) §Þa danh cã nguån gèc H¸n - ViÖt
2) §Þa danh cã nguån gèc thuÇn ViÖt
3) §Þa danh cã nguån gèc Ph¸p
4) §Þa danh cã nguån gèc Tµy- Th¸i, ViÖt- Mêng, M«n- Khmer, Ch¨mM· Lai
5) §Þa danh cã nguån gèc hçn hîp
6) §Þa danh cha x¸c ®Þnh ®îc nguån gèc
Tiªu chÝ 3: Dùa vµo chøc n¨ng giao tiÕp, t¸c gi¶ chia ra 4 lo¹i:
1) Lo¹i ®Þa danh cã tªn gäi chÝnh thøc do Nhµ níc ®Æt vµ cã trong c¸c v¨n
b¶n hµnh chÝnh
2) Lo¹i ®Þa danh theo c¸ch gäi d©n gian (tªn quen gäi trong d©n gian)
3) Lo¹i (®Þa danh) tªn cò, tªn cæ
17
4) Lo¹i (®Þa danh) tªn kh¸c
Lª Trung Hoa rÊt chó ý ®Õn c¸c ®Þa danh c tró nªn cã thªm ®Þa danh
vïng (t¸c gi¶ ®· t¸ch ®Þa danh vïng ra khái ®Þa danh hµnh chÝnh). NguyÔn
Kiªn Trêng l¹i rÊt quan t©m ®Õn chøc n¨ng giao tiÕp nªn ®· ®a thªm c¸ch ph©n
lo¹i theo chøc n¨ng nµy. C¸ch ph©n lo¹i cña c¶ hai t¸c gi¶ ®Òu rÊt cô thÓ, chi
tiÕt vµ cã tÝnh khoa häc. Tuy vËy, mçi c¸ch ph©n chia vÉn cã mét sè ®iÒu cÇn
bµn thªm, ®ã lµ cha ®a ra mét gi¶i ph¸p ph©n lo¹i cã tÝnh kh¸i qu¸t chung cho
mäi ®Þa bµn.
TiÕp thu ý kiÕn cña nh÷ng ngêi ®i tríc, sÏ gióp ta thÊy ®îc ®Æc ®iÓm cÊu
t¹o cña tõng ®Þa danh, sù thay ®æi, chuyÓn ho¸ cña c¸c dÞa danh vµ ý nghÜa
cña c¸c yÕu tè trong ®Þa danh.
Còng ph¶i nãi thªm r»ng, c¸c c¸ch ph©n lo¹i trªn chØ mang tÝnh chÊt t¬ng
®èi mµ th«i, miÔn sao sù ph©n lo¹i, ph©n líp ®ã øng khíp víi thùc tÕ,vµ cã søc
bao qu¸t nhiÒu ®èi tîng.
1.1.2 Mèi quan hÖ gi÷a ®Þa danh häc víi c¸c ngµnh kh¸c
Lµ s¶n phÈm cña qu¸ tr×nh nhËn thøc vµ ®Þnh danh, tªn riªng nãi chung
vµ ®Þa danh häc nãi riªng cßn chÞu t¸c ®éng cña c¸c yÕu tè ngoµi ng«n ng÷:
§Æc ®iÓm qu¸ tr×nh téc ngêi, ®Æc ®iÓm lÞc sö, kh«ng khÝ chÝnh trÞ thêi ®¹i, ®Æc
®iÓm t©m lý x· héi, tr×nh ®é... Cïng víi t¸c ®éng cña quy luËt ng«n ng÷, c¸c
yÕu tè ®ã t¹o nªn ®¨c ®iÓm v¨n ho¸ cña ®Þa danh.
§Þa danh cã tÝnh b¶o lu h¬n so víi nh©n danh, vËt danh, hiÖu danh, v×
chóng ra ®êi vµ tån t¹i g¾n víi céng ®ång sö dông nã. Nh÷ng th«ng tin ®Þa
danh cung cÊp cho ta nhiÒu tµi liÖu quý vÒ d©n téc, lÞch sö, v¨n ho¸, ®Þa lý, ®Þa
lý, kinh tÕ, x· héi,....
- §èi víi d©n téc häc, hÖ thèng ®Þa danh lµ chøng nh©n ®¸ng tin cËy cña
qu¸ tr×nh h×nh thµnh mét céng ®ång, n¬i c tró cña mét téc ngêi nµo ®Êy. VÝ
dô: PhÝa B¾c huyÖn Nga S¬n, trªn bê nam cña s«ng ChÝnh §¹i, t¹i c¸c x·: Nga
Phó, Nga ThiÖn, Nga Gi¸p ®· ph¸t hiÖn ®îc nh÷ng chøng cø vËt chÊt vÒ ho¹t
®éng cña con ngêi tõ thêi ®¹i ®å ®ång, c¸ch ngµy nay kho¶ng 4000 n¨m. Nhµ
nghiªn cøu v¨n ho¸ d©n gian Cao Huy §Ønh ®· cã c¬ së khi «ng cho r»ng, thêi
tiÒn sö ®· cã mét bé l¹c ®Þnh c ë cöa biÓn ThÇn Phï, sau ®ã thiªn di lªn vïng
ch©n nói Ba V×. Di tÝch, lÔ héi, truyÒn thuyÕt vÒ Mai An Tiªm ë c¸c x· ven
BiÓn phÝa b¸c Nga S¬n ®· cho thÊy, tõ thêi c¸c vua Hïng dùng níc V¨n Lang,
vïng ®Êt nµy ®· cã ho¹t ®éng cña con ngêi.
18
Nh vËy, muèn qua ®Þa danh ®Ó t×m hiÓu qu¸ tr×nh téc ngêi, chóng ta ph¶i
t×m hiÓu theo nhiÒu c¸ch nhng chñ yÕu lµ “lét t¶” ®îc c¸c thµnh tè chung ®·
cÊu thµnh ®Þa danh vµ sù ph©n bè cña chóng. ViÖc x¸c ®Þnh c¸c líp tªn gäi ®Þa
lý, viÖc x¸c lËp sù ph©n bè cña c¸c thµnh tè chung trong cÊu t¹o ®Þa danh gióp
ta cã thªm t liÖu ®Ó t×m hiÓu c¸c vÊn ®Ò vÒ téc ngêi ViÖt Nam. Ngîc l¹i, nh÷ng
cø liÖu vÒ d©n téc häc gióp ®Þa danh häc x¸c ®Þnh ®îc c¸c líp ®Þa danh, ý
nghÜa vµ nguån gèc cña chóng.
- §èi víi lÞch sö, hÖ thèng ®Þa danh ®Òu Ýt nhiÒu ghi dÊu Ên qua nh÷ng sù
kiÖn, nh÷ng biÕn ®éng lÞch sö trªn ®Þa bµn. VÝ dô: x· Ba §×nh; chî Hå V¬ng, ®Òn
thê §inh C«ng Tr¸ng,...Qua ®Þa danh cã thÓ phôc nguyªn l¹i mét ®Þa bµn, mét
khu vùc ®Þa lý nµo ®ã mµ thêi gian ®· lµm mÊt ®i c¸i ranh giíi cæ xa. Ch¼ng h¹n,
®Þa danh nói L· Väng- mét ngän nói ®îc thiªn nhiªn gät ®Ïo nh h×nh «ng L·
Väng ®ang cÇn mÉn ngµy ®ªm ng¾m nh×n dßng s«ng ch¶y, tùa nh ngêi ngåi c©u
c¸ thêng thÊy trong c¸c tÝch cæ,.. §ång thêi qua lÞch sö, ta cã thÓ dÔ dµng x¸c
®Þnh ®îc nguån gèc ng÷ nguyªn vµ ph¬ng thøc ®Þnh danh.
- §Þa danh cßn cã liªn quan trùc tiÕp vµ chÆt chÏ víi ®Þa lý. Qua ®Þa danh,
chóng ta biÕt ®îc c¶nh quan thiªn nhiªn, ®Æc ®iÓm ®Þa h×nh cña ®Þa bµn. §Þa
danh gióp ta t×m kiÕm mét con s«ng, con suèi, ngon nói, ®Æc ®iÓm sinh th¸i,..
gióp hiÓu ®îc ®iÒu kiÖn, m«i trêng cuéc sèng cña ngêi xa. VÝ dô: nói Con
Cãc, hang B¹ch ¸c, lµng V¹n Chµi...
- §Þa danh vµ b¶n ®å còng cã mèi quan hÖ hai chiÒu. §Þa danh cung cÊp
cho ngêi lËp b¶n ®å c¸ch thÓ hiÖn ch÷ viÕt, sù chuÈn mùc ng«n ng÷. B¶n ®å l¹i
gióp ngêi nghiªn cøu ®Þa danh t×m kiÕm ®èi tîng mµ m×nh quan t©m.
- §Þa danh cßn cho biÕt mét sè th«ng tin vÒ v¨n ho¸, chÝnh trÞ- x· héi, ®Æc
®iÓm t©m lý, t«n gi¸o, vÒ chÝnh s¸ch, vÒ sù qu¶n lý hµnh chÝnh, trong viÖc
ph©n vïng l·nh thæ, ®iÒu chØnh ®Þa giíi cña chÝnh quyÒn nhµ níc qua c¸c thêi
kú, trong xu h¬ng dÆt tªn míi thay tªn cò...§ång thêi nh÷ng vÊn ®Ò cña x· héi
häc, v¨n ho¸ häc,.. gióp ®Þa danh häc x¸c ®Þnh ®îc c¸c ph¬ng thøc ®Þnh danh
vµ nguyªn nh©n cña chóng.
- §èi víi ng«n ng÷ häc, ®Þa danh häc còng ®ãng gãp nhiÒu t liÖu quý,
nhÊt lµ trong lÜnh vùc nghiªn cøu lÞch sö tiÕng ViÖt. §Þa danh häc võa lµ
“thµnh tè” võa lµ “®èi t¸c” cña ng«n ng÷ häc. Nh ta ®· biÕt, ng«n ng÷ häc cã
ba ngµnh chÝnh: ng÷ ©m häc, tõ vùng häc, ng÷ ph¸p häc. Trong tõ vùng häc cã
19
mét ngµnh nhá lµ Danh xng häc - chuyªn nghiªn cøu vÒ tªn gäi. Danh xng
häc l¹i cã thÓ chia lµm ba ngµnh nhá h¬n: nh©n danh häc, hiÖu danh häc vµ
®Þa danh häc. Nh©n danh häc lµ chuyªn nghiªn cøu tªn ngêi gåm tªn hä, tªn
®Öm,tªn thËt, tªn hiÖu, tªn tù, bót danh, bÝ danh,... Cßn hiÖu danh häc lµ
chuyªn nghiªn cøu tªn c¸c c«ng së, trêng häc, nhµ m¸y, xÝ nghiÖp, c¸c th¬ng
hiÖu, cöa hiÖu..(thiªn vÒ kh«ng gian ba chiÒu). §Þa danh häc nghiªn cøu tªn
riªng ®Þa lý trªn c¸c lÜnh vùc, c¸c ®Æc trng cña chóng nh ph¬ng thøc ®Æt tªn,
cÊu t¹o, nguån gèc, ý nghÜa, sù h×nh thµnh vµ biÕn ®æi tªn gäi cña ®èi tîng ®Þa
lý.
Nh vËy, ®Þa danh, nh©n danh, hiÖu danh, ®Òu lµ bé phËn cña danh xng, lµ
c¸c ®èi tîng cña danh xng häc thuéc tõ vùng häc. §Þa danh, nh©n danh, hiÖu
danh, n»m trong hÖ thèng tªn riªng hîp víi c¸c tõ chung t¹o nªn vèn tõ vùng
cã trong ®êi sèng giao tiÕp. Sù kh¸c nhau vÒ c¬ b¶n gi÷a ®Þa danh vµ nh©n
danh, hiÖu danh lµ ®èi tîng ®îc gäi tªn; lµ tÝnh hÖ thèng trong xu híng vµ qu¸
tr×nh ®Þnh danh. TÝnh hÖ thèng cña nh©n danh vµ hiÖu danh thêng bÞ chi phèi
trùc tiÕp bëi c¸c nh©n tè néi ng«n ng÷ theo l¸t c¾t ®ång ®¹i vµ xu híng t©m lý
x· héi, kh«ng khÝ chÝnh trÞ cã tÝnh thêi sù trong mét kho¶ng thêi gian nhÊt
®Þnh xÐt trong c¶ tiÕn tr×nh lÞch sö cña mét céng ®ång. Tuy vËy, chóng cã tÝnh
nhÊt thêi, Ýt tÝnh b¶o lu nh ®Þa danh vµ chØ ph¶n ¸nh ®êi sèng cña mét ng«n
ng÷ trªn bÒ mÆt. §Þa danh cã tÝnh b¶o thñ cao h¬n, ®îc b¶o tån kh¸ l©u trong
vèn tõ vµ trong vèn v¨n ho¸ d©n téc. TÝnh hÖ thèng cña ®Þa danh Ýt bÞ t¸c nh©n
x· héi- chÝnh trÞ nhÊt thêi t¸c ®éng. Trong khi ®Þnh danh, tÝnh tuú tiÖn cña ®Þa
danh kh«ng cßn phô thuéc vµo ý chÝ c¸ nh©n mµ bÞ t¸c ®éng bëi hµng lo¹t
nh©n tè thuéc vÒ lÞch sö, v¨n ho¸ céng ®ång; chÞu ¶nh hëng cña c¸c qu¸ tr×nh
téc ngêi ®Çy phøc t¹p; chÞu ¶nh hëng cña c¶ qu¸ tr×nh h×nh thµnh, tån t¹i vµ
ph¸t triÓn cña mét ng«n ng÷. V× vËy, cïng víi ng«n ng÷, hÖ thèng ®Þa danh lµ
chøng nh©n ®¸ng tin cËy cña qu¸ tr×nh h×nh thµnh, tån t¹i vµ ph¸t triÓn kh«ng
nh÷ng cña mét céng ®ång mµ cã khi cña nhiÒu céng ®ång cïng khu vùc. Vµ
bëi vËy, ®Þa danh cã tÝnh hÖ thèng cao h¬n vµ æn ®Þnh h¬n hÖ thèng nh©n danh
vµ hiÖu danh.
Qua ®Þa danh cã thÓ hiÓu thªm tõ ng÷ ®Þa ph¬ng, xem xÐt ®îc hiÖn tîng
®ång nghÜa cña ng«n gn÷, vµ cã thÓ thÊy ®îc diÖn m¹o lÞch sö ng÷ ©m cña
tiÕng ViÖt, sù tiÕp xóc ng«n ng÷ gi÷a c¸c téc ngêi....
20
Tuy nhiªn, nh ®· tr×nh bµy ë trªn, qu¸ tr×nh nghiªn cøu ®Þa danh kh«ng
chØ vËn dông ph¬ng ph¸p ng«n ng÷ häc vµ ph¶i vËn dông ph¬ng ph¸p nghiªn
cøu ®a ngµnh vµ liªn ngµnh. V× vËy, cïng víi v¨n ho¸ häc, x· héi häc, d©n téc
häc, kh¶o cæ häc häc, lÞch sö häc, ®Þa lý häc.., ng«n ng÷ häc lµ mét ngµnh
khoa häc cã lªn quan chÆt chÏ, cã t¸c ®éng qua l¹i ®Æc biÖt ®èi víi ®Þa danh
häc. C¸c mèi quan hÖ trªn cã thÓ thÓ hiÖn b»ng s¬ ®å.
- Xem thêm -
.DOC 
122 
184 
105 
