Tài liệu Một số đặc điểm của thi pháp truyền thuyết qua truyện kể dân gian về lê lợi và khởi nghĩa lam sơn

Lêi nãi ®Çu HiÖn nay, nghiªn cøu v¨n häc tõ gãc ®é thi ph¸p ®ang lµ híng nghiªn cøu cã nhiÒu triÓn väng vµ ®îc giíi nghiªn cøu v¨n häc rÊt quan t©m. §èi víi nh÷ng hiÖn tîng v¨n häc cßn cha ®îc ®Þnh h×nh râ rµng th× viÖc nghiªn cøu nã theo híng thi ph¸p häc lµ rÇ cÇn thiÕt. ThÓ lo¹i truyÒn thuyÕt d©n gian ViÖt Nam lµ mét hiÖn tîng v¨n häc nh vËy. Lµ mét thÓ lo¹i v¨n häc d©n gian, truyÒn thuyÕt còng cã nh÷ng ®Æc trng thi ph¸p riªng. Song cho ®Õn nay chóng ta vÉn cha cã mét quan niÖm thèng nhÊt vÒ ®Æc trng thi ph¸p truyÒn thuyÕt . Bëi vËy ë kho¸ luËn nµy, b»ng viÖc kh¶o s¸t ph©n tÝch bé phËn truyÖn kÓ d©n gian vÒ Lª Lîi vµ khëi nghÜa Lam S¬n chóng t«i muèn t×m ra mét sè ®Æc trng thi ph¸p chung cña thÓ lo¹i truyÒn thuyÕt . §Ó hoµn thµnh kho¸ luËn nµy chóng t«i ®· nhËn ®îc sù híng dÉn tËn t×nh, cô thÓ cña thÇy gi¸o Hoµng Minh §¹o, tiÕp thu nh÷ng luËn ®iÓm quý b¸u vÒ truyÒn thuyÕt cña thÇy gi¸o NguyÔn Xu©n §øc vµ sù gióp ®ì nhiÖt t×nh cña c¸c thÇy c« gi¸o trong tæ v¨n häc ViÖt Nam I khoa Ng÷ v¨n Trêng ®¹i häc Vinh. Qua ®©y cho phÐp chóng t«i bµy tá lßng biÕt ¬n s©u s¾c tíi c¸c thÇy c« gi¸o. Vinh, ngµy 1 th¸ng 5 n¨m 2002 Ngêi viÕt: NguyÔn ViÖt Hïng PhÇn I : Më ®Çu 1.Lý do chän ®Ò tµi vµ môc ®Ých nghiªn cøu: 1 Trong kho tµng truyÖn cæ d©n gian ViÖt Nam cã mét bé phËn truyÖn ®· vµ ®ang g©y tranh c·i trong giíi nghiªn cøu vÒ ®Æc trng thÓ lo¹i . §ã lµ thÓ lo¹i truyÒn thuyÕt. ThÓ lo¹i nµy tån t¹i trªn thùc tÕ cã ph¶i víi t c¸ch lµ thÓ lo¹i cã tÝnh ®Æc thï hay kh«ng ? ThuËt ng÷ truyÒn thuyÕt ph¶i ch¨ng chØ bao hµm giíi thuyÕt vÒ lÜnh vùc lÞch sö mµ kh«ng bao hµm giíi thuyÕt vÒ mét thÓ lo¹i v¨n häc ? MÆc dï c¸c ý kiÕn tranh luËn xoay quanh c¸c vÊn ®Ò ®ã cho ®Õn nay cha cã sù thèng nhÊt nhng xu híng chung lµ nhiÒu ngêi ®· thõa nhËn thÓ lo¹i truyÒn thuyÕt trªn c¬ së ph©n tÝch, lý gi¶i c¸c truyÖn ®· ®îc su tÇm, c«ng bè sím vµ so s¸nh chóng víi c¸c thÓ lo¹i kh¸c trong lo¹i h×nh tù sù d©n gian. XuÊt ph¸t tõ t×nh h×nh thùc tÕ ®ã vµ ®Ó gãp phÇn lµm s¸ng tá ®Æc trng cña thÓ lo¹i nµy tõ gãc ®é thi ph¸p häc, trong khu«n khæ mét LuËn v¨n tèt nghiÖp, chóng t«i ®i s©u t×m hiÓuvÊn ®Ò : " Mét sè ®Æc ®iÓm cña thi ph¸p truyÒn thuyÕt qua truyÖn kÓ d©n gian vÒ Lª Lîi vµ khëi nghÜa Lam S¬n". Së dÜ chóng t«i chän mét chïm truyÖn kÓ vÒ mét nh©n vËt LÞch sö lµ Lª Lîi g¾n víi mét sù kiÖn lÞch sö lµ khëi nghÜa Lam S¬n ®Ó xem xÐt thi ph¸p cña mét thÓ lo¹i v¨n häc d©n gian lµ do : Chïm truyÖn nµy tuy ®· ®îc su tÇm, chØnh lý vµ c«ng bè thµnh mét hÖ thèng kh¸ hoµn chØnh nhng viÖc nghiªn cøu chóng tõ ph¬ng diÖn thi ph¸p thÓ lo¹i th× cßn Ýt ®îc quan t©m (thùc tÕ nµy sÏ ®îc tr×nh bµy ë phÇn "LÞch sö vÊn ®Ò" trong ch¬ng I cña LuËn v¨n) . H¬n n÷a, t×m hiÓu thi ph¸p cña mét thÓ lo¹i v¨n häc d©n gian nÕu nh chØ dõng l¹i ë nh÷ng truyÖn ®· ®îc su tÇm, c«ng bè sím nh truyÖn Hä Hång Bµng, truyÖn Th¸nh Giãng, An D¬ng V¬ng .v.v… th× cha ®ñ bëi v× truyÒn thuyÕt lµ mét thÓ lo¹i lu«n theo s¸t chiÒudµi lÞch sö d©n téc vµ kh«ng ngõng n¶y sinh, ph¸t triÓn . Nh÷ng truyÖn míi ®îc giíi thiÖu gÇn ®©y còng lµ nguån t liÖu quý ®Ó gióp chóng ta hiÓu râ thªm ®Æc trng cña truyÒn thuyÕt trong qu¸ tr×nh sinh thµnh vµ biÕn diÔn cña nã. HiÖn t¹i ë níc ta, viÖc nghiªn cøu v¨n häc tõ gãc ®é thi ph¸p häc ®ang giÊy lªn m¹nh mÏ kÓ c¶ ë v¨n häc d©n gian vµ v¨n häc viÕt. V× thÕ, t×m hiÓu thi ph¸p truyÒn thuyÕt qua " truyÖn kÓ d©n gian vÒ Lª Lîi vµ khëi nghÜa Lam S¬n" còng n»m trong trµo lu chung ®ã. Trong ch¬ng tr×nh m«n V¨n ë trêng trung häc (THCS vµ THPT) , cã mét sè truyÖn thuéc thÓ lo¹i truyÒn thuyÕt ®îc ®a vµo gi¶ng d¹y, trong ®ã cã c¶ truyÖn kÓ vÒ Lª Lîi nh "Sù tÝch Hå G¬m". D¹y v¨n nãi chung vµ d¹y v¨n häc d©n gian nãi riªng ph¶i ®¶m b¶o nguyªn t¾c theo ®Æc trng thÓ lo¹i . Do ®ã, vÊn ®Ò mµ chóng t«i quan t©m gi¶i quyÕt sÏ cã t¸c dông thiÕt thùc ®èi víi ngêi gi¸o viªn khi tiÕp cËn c¸c t¸c phÈm thuéc thÓ lo¹i truyÒn thuyÕt . 2. Ph¹m vi vµ ph¬ng ph¸p nghiªn cøu : 2.1 : Ph¹m vi nghiªn cøu : Dùa trªn sù hiÓu biÕt vÒ lÜnh vùc thi ph¸p vµ thi ph¸p häc vµ trªn c¬ së ®i s©u kh¶o s¸t, ph©n tÝch sù kiÖn chïm truyÖn kÓ vÒ Lª Lîi vµ khëi 2 nghÜa Lam S¬n . LuËn v¨n nµy sÏ ®Ò cËp tíi c¸c ph¬ng diÖn cña thi ph¸p truyÒn thuyÕt qua chïm truyÖn cô thÓ ®ã . Nguån t liÖu ®îc chóng t«i sö dông ®Ó xem xÐt vÊn ®Ò bao gåm : - TËp " S¸ng t¸c d©n gian vÒ LªLîi vµ khëi nghÜa Lam S¬n" cña nhiÒu t¸c gi¶ do SëV¨n ho¸ th«ng tin Thanh Ho¸ xuÊt b¶n n¨m 1985 . - Mêi l¨m truyÖn kÓ vÒ nh©n vËt lÞch sö nµy ®· ®îc ®a vµo "TuyÓn tËp v¨n häc d©n gian ViÖt Nam " tËp I - Nhµ xuÊt b¶n gi¸o dôc - H, 2001. Trong ®ã, nguån t liÖu chÝnh vÉn lµ tËp truyÖn do Së V¨n ho¸ th«ng tin Thanh Ho¸ xuÊt b¶n. Bëi v× mêi l¨m truyÖn ®a vµo tuyÓn tËp ®¹i bé phËn ®· cã trong cuèn s¸ch cña Thanh Ho¸ c«ng bè n¨m 1985. 2.2 : Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu : §Ó gi¶i quyÕt vÊn ®Ò, chóng t«i vËn dông ph¬ng ph¸p kh¶o s¸t, thèng kª, ph©n tÝch vµ so s¸nh. ViÖc so s¸nh ®îc tiÕn hµnh trong cïng mét chñng lo¹i lµ V¨n häc d©n gian vµ gi÷a c¸c truyÖn trong thÓ lo¹i truyÒn thuyÕt. Trong c¸c ph¬ng ph¸p ®ã, ph¬ng ph¸p ®îc vËn dông chñ yÕu lµ kh¶o s¸t vµ ph©n tÝch chïm truyÖn kÓ vÒ Lª Lîi vµ khëi nghÜa Lam S¬n trong c¸i nh×n hÖ thèng. PhÇn II. Néi dung Ch¬ng I : Nh÷ng vÊn ®Ò chung. §Ó t¹o tiÒn ®Ò vÒ mÆt lý thuyÕt cho viÖc ®i s©u xem xÐt c¸c ph¬ng diÖn cña thi ph¸p truyÒn thuyÕt ®îc thÓ hiÖn nh thÕ nµo trong truyÖn kÓ vÒ Lª Lîi vµ khëi nghÜa Lam S¬n, ë ch¬ng nµy, chóng t«i tr×nh bµy mét sè vÊn ®Ò giíi thuyÕt chung cña ®Ò tµi. 1. Mét sè kh¸i niÖm cã liªn quan tíi ®Ò tµi: 1.1: Thi ph¸p vµ thi ph¸p häc : Víi c«ng tr×nh " NghÖ thuËt thi ca" ra ®êi c¸ch ®©y 24 thÕ kû nhµ triÕt häc Hy L¹p cæ ®¹i Arixtos ®· trë thµnh «ng tæ cña mét ngµnh khoa häc mµ ngµy nay chóng ta gäi lµ " thi ph¸p häc". Tõ ®ã ®Õn nay thi ph¸p häc ®· tån t¹i vµ ph¸t triÓn qua nhiÒu bíc th¨ng trÇm kh¸c nhau. Cã thÓ h×nh dung lÞch sö ph¸t triÓn cña thi ph¸p häc qua hai giai ®o¹n lín tríc vµ sau thÕ kû XX. Tríc thÕ kû XX c¸c nhµ thi ph¸p häc chñ yÕu ®i s©u vµo thÓ lo¹i, ng«n ng÷ ®Ó tõ ®ã ®Ò ta nh÷ng quy t¾c, chØ dÉn cho viÖc s¸ng t¸c nh Horace, Boa l«, Lessing, Lu HiÖp ( V¨n T©m §iªu Long) … do ®ã ngêi ta gäi thi ph¸p häc giai ®o¹n nµy lµ thi ph¸p häc s¸ng t¸c (thi ph¸p häc cæ truyÒn ). 3 Bíc sang thÕ kû XX, thi ph¸p häc ph¸t triÓn mét c¸ch rÇm ré víi nhiÒu trêng ph¸i kh¸c nhau: Trêng ph¸i h×nh thøc Nga ( Jakobson, Sc«L«pxky), Trêng ph¸i phª b×nh míi Anh, Mü ( Richards, Eli¬t); Trêng ph¸i hiÖn tîng häc ( Husserl); Trêng ph¸i cÊu tróc ký hiÖu häc ( Jakobson, T nha n«p); trêng ph¸i thi ph¸p häc lÞch sö ( M.B. kh¬ rap chenk«) ..v.v. Mçi mét trêng ph¸i tiÕp cËn thi ph¸p ë nh÷ng gãc ®é kh¸c nhau, thËm chÝ ®èi lËp nhau. Song hä ®Òu xem xÐt v¨n häc víi t c¸ch lµ mét nghÖ thuËt ng«n tõ. §i s©u kh¸m ph¸ h×nh thøc nghÖ thuËt cña v¨n b¶n ng«n tõ ®Ó t×m ra nh÷ng néi dung Èn chøa trong ®ã. Do vËy ngêi ta cßn gäi lµ thi ph¸p häc tiÕp nhËn v¨n häc ( thi ph¸p häc hiÖn ®¹i). Hä tiÕp nhËn thi ph¸p häc cæ truyÒn nh mét cÊp ®é nhËn thøc. Trong ph¹m vi nghiªn cøu cña ®Ò tµi, chóng t«i kh«ng cã ®iÒu kiÖn ®Ó kiÕn gi¶i mét c¸ch ®Çy ®ñ, thÊu ®¸o vÒ c¸c vÊn ®Ò cña thi ph¸p vµ thi ph¸p häc mµ chØ ®Ò cËp ®Õn mét c¸ch hiÓu vÒ chóng nh lµ nh÷ng ®Þnh híng khoa häc trong qu¸ tr×nh triÓn khai ®Ò tµi. 1.1.1: Kh¸i niÖm thi ph¸p: HiÖn nay, trªn thÕ giíi nãi chung vµ níc ta nãi riªng vÉn cßn tån t¹i nh÷ng c¸ch hiÓu kh¸c nhau vÒ thi ph¸p. Cã thÓ nãi, cã bao nhiªu ngêi lµm thi ph¸p th× cã bÊy nhiªu kh¸i niÖm thi ph¸p. Tuy nhiªn sù kh¸c nhau gi÷a c¸c kh¸i niÖm kh«ng ph¶i ë nh÷ng vÊn ®Ò c¬ b¶n, cèt yÕu mµ lµ ë c¸c ph¬ng diÖn chuyªn s©u c¸c khÝa c¹nh më réng cña kh¸i niÖm. VËy thi ph¸p lµ g× ? Trªn c¬ së c¸c kh¸i niÖm ®· cã vÒ thi ph¸p ®îc nhiÒu ngêi chÊp nhËn chóng t«i thÊy r»ng: Thi ph¸p chÝnh lµ toµn bé h×nh thøc nghÖ thuËt cña t¸c phÈm v¨n häc. Nã bao hµm c¸c ph¬ng thøc, ph¬ng ph¸p, c¸c c¸ch, kiÓu chiÕm lÜnh nghÖ thuËt cña con ngêi ®èi víi cuéc sèng. Kh¸i niÖm h×nh thøc ë ®©y ph¶i ®îc hiÓu lµ c¸ch nh×n, c¸ch ®¸nh gi¸ cña nhµ v¨n chø kh«ng ®¬n thuÇn lµ sù thÓ hiÖn c¸ch nh×n, c¸ch ®¸nh gi¸ Êy. B¶n th©n h×nh thøc nghÖ thuËt lµ néi dung, lµ t tëng. §ã lµ h×nh thøc mang tÝnh néi dung, mang tÝnh quan niÖm. " TÝnh quan niÖm cña h×nh thøc cho thÊy, thi ph¸p kh«ng ®¬n gi¶n chØ lµ hÖ thèng c¸c ph¬ng thøc, ph¬ng tiÖn miªu t¶ nghÖ thuËt mµ cßn lµ hÖ thèng c¸c nguyªn t¾c c¶m nhËn ®êi sèng mét c¸ch thÈm mü" [ 17, 35 ]. H×nh thøc cña t¸c phÈm v¨n häc mang tÝnh chØnh thÓ. C¸c yÕu tè h×nh thøc liªn kÕt víi nhau mét c¸ch chÆt chÏ theo nguyªn t¾c céng hëng. Do vËy khi nghiªn cøu, ph©n tÝch mét t¸c phÈm v¨n häc theo quan ®iÓm cña thi ph¸p kh«ng thÓ t¸ch mét yÕu tè h×nh thøc ra ®Ó ph©n tÝch mét c¸ch c« lËp, mµ ph¶i ®Æt nã trong c¸i nh×n hÖ thèng, trong sù n©ng ®ì, hç trî, céng hëng cña c¸c yÕu tè kh¸c, thËm chÝ yÕu tè nµy gãp phÇn gi¶i thÝch yÕu tè kia. 4 H×nh thøc nghÖ thuËt cßn mang tÝnh lÞch sö n÷a. nghiªn cøu h×nh thøc ph¶i ®Æt nã vµo trong hoµn c¶nh lÞch sö cô thÓ. 1.1.2: Thi ph¸p häc vµ mét sè ph¹m trï c¬ b¶n cña thi ph¸p häc : Tõ kh¸i niÖm thi ph¸p nªu trªn, cã thÓ hiÓu thi ph¸p häc lµ mét khoa häc nghiªn cøu hÖ thèng h×nh thøc cña t¸c phÈm nghÖ thuËt. Thi ph¸p häc cung cÊp nh÷ng kh¸i niÖm nh÷ng c«ng cô, ph¬ng ph¸p, nguyªn t¾c, nh÷ng thñ ph¸p vµ con ®êng tiÕp cËn t¸c phÈm v¨n häc nh lµ mét nghÖ thuËt. ViÖn sü ngêi Nga V.Vinogrdèp ®Þnh nghÜa: " Thi ph¸p häc lµ khoa häc vÒ c¸c h×nh thøc, d¹ng thøc, c¸c ph¬ng tiÖn, ph¬ngthøc tæ chøc t¸c phÈm cña s¸ng t¸c ng«n tõ, vÒ c¸c kiÓu cÊu tróc, vµ c¸c thÓ lo¹i t¸c phÈm v¨n häc. Nã muèn bao qu¸n kh«ng chØ lµ c¸c hiÖn tîng cña c¸c ng«n tõ th¬ mµ cßn lµ c¶ c¸c khÝa c¹nh kh¸c nhau nhÊt cña t¸c phÈm v¨n häc vµ s¸ng t¸c d©n gian " ( DÉn theo [ 17, 5 ] ). Tãm l¹i, " Thi ph¸p häc lµ khoa häc nghiªn cøu v¨n häc víi t c¸ch lµ mét nghÖ thuËt, ®èi tîng cña thi ph¸p häc lµ toµn bé hÖ thèng h×nh thøc nghÖ thuËt trong tÝnh toµn vÑn nghÖ thuËt cña nã ". NÕu môc ®Ých cña lý luËn v¨n häc lµ x¸c ®Þnh c¸c ph¹m trï chung ph¶n ¸nh c¸c yÕu tè phæ qu¸t cña cÊu tróc v¨n häc th× nhiÖm vô cña thi ph¸p häc lµ ph¸t hiÖn, miªu t¶ c¸c ph¹m trï thi ph¸p cô thÓ cña c¸c chØnh thÓ v¨n häc víi néi dung ®éc ®¸o, kh«ng lÆp l¹i cña chóng. Trong ph¹m vi nghiªn cøc cña ®Ò tµi nµy, chóng t«i sÏ tËp trung t×m hiÓu mét sè ph¹m trï thi ph¸p c¬ b¶n nh: Cèt truyÖn, thêi gian nghÖ thuËt, kh«ng gian nghÖ thuËt, nh©n vËt cña mét chØnh thÓ v¨n häc ®ã lµ thÓ lo¹i v¨n häc. 1.1.2.1: Cèt truyÖn: Theo nghÜa th«ng thêng cã thÓ hiÓu cèt truyÖn chÝnh lµ c¸i phÇn khung, lâi cña truyÖn. Tuy nhiªn ®Ó hiÓu cèt truyÖn víi t c¸ch lµ mét ph¹m trï cña thi ph¸p häc th× l¹i lµ mét vÊn ®Ò kh¸ phøc t¹p. Gi¸o s TrÇn §×nh Sö trong cuèn gi¸o tr×nh dÉn luËn thi ph¸p [ 17 ] ®· dµnh mét ch¬ng ®Ó bµn vÒ " cèt truyÖn tù nhiªn vµ cèt truyÖn nghÖ thuËt " cña t¸c phÈm v¨n häc. T¸c gi¶ ®· chØ ra sù kh¸c nhau c¬ b¶n cña cèt truyÖn tù nhiªn vµ cèt truyªn nghÖ thuËt «ng nhÊn m¹nh: " Cèt truyÖn nghÖ thuËt lµ hÖ thèng c¸c biÕn cè trong trËt tù nghÖ thuËt ®· ®îc chän läc s¾p xÕp" [ 17, 133 ]. H¬n n÷a «ng cßn ®Ò cËp ®Õn lý thuyÕt m« tÝp vµ lý thuyÕt cÊu tróc trong viÖc nghiªn cøu thi ph¸p cèt truyÖn. Tõ ®ã «ng ®Ò xuÊt c¸ch tiÕp cËn chØnh thÓ, tæng hîp ®èi víi cèt truyÖn nghÖ thuËt . Trong cuèn " Nh÷ng vÊn ®Ò thi ph¸p cña truyÖn" t¸c gi¶ NguyÔn Th¸i Hoµ còng bµn kh¸ kü vÒ vÊn ®Ò cèt truyÖn. Theo «ng " cèt truyÖn ®îc x©y dùng b»ng nh÷ng t×nh tiÕt. Nh÷ng t×nh tiÕt nµy cã tÝnh bÒn v÷ng, nÕu thay ®æi t×nh tiÕt hoÆc lîc bá ®i th× kh«ng cßn cèt truyÖn n÷a". [ 12, 15 ]. Th«ng qua viÖc ph©n tÝch truyÖn " C©y khÕ" «ng cßn chØ ra r»ng: " Cèt truyÖn d©n gian 5 rÊt chó träng ®Õn t×nh tiÕt ph¸t triÓn thµnh sù kiÖn" [ 12, 16 ] vµ " nh÷ng truyÖn ®¬n gi¶n nh truyÖn kÓ d©n gian th× cèt truyÖn vµ t×nh tiÕt giao nhau mét c¸ch ®¬n gi¶n [ 12, 17 ]… Nh vËy, cã thÓ thÊy r»ng, dï ®i theo híng nµo th× c¸c nhµ nghiªn cøu ®Òu thèng nhÊt víi nhau ë nh÷ng ®iÓm c¬ b¶n cña thi ph¸p cèt truyÖn. Cèt truyÖn cña t¸c phÈm v¨n häc lµ mét yÕu tè cÊu thµnh chØnh thÓ nghÖ thuËt cña t¸c phÈm, lµ mét s¸ng t¹o ®éc ®¸o cña t¸c gi¶ thÓ hiÖn mét quan ®iÓm nµo ®ã vÒ cuéc ®êi vÒ con ngêi . ChÝnh v× vËy cèt truyÖn cña t¸c phÈm v¨n häc lµ sù nhµo nÆn, s¾p xÕp c¸c sù kiÖn, biÕn cè cña ®êi sèng theo mét ý ®å nghÖ thuËt nhÊt ®Þnh. Do ®ã nghiªn cøu thi ph¸p cèt truyÖn lµ nghiªn cøu quan niÖm cña t¸c gi¶ béc lé qua cèt truyÖn ®ã chø kh«ng ph¶i dõng l¹i ë viÖc x¸c lËp cÊu tróc cña cèt truyÖn . Ngoµi ra cèt truyÖn ë c¸c thÓ lo¹i kh¸c nhau còng kh«ng gièng nhau cho nªn nghiªn cøu thi ph¸p cèt truyÖn cßn ph¶i chØ ra ®Æc trng thÓ lo¹i cña nã n÷a. 1.1.2.2: Thêi gian nghÖ thuËt: V¨n häc ®îc xem nh lµ lo¹i h×nh nghÖ thuËt thêi gian . V¨n häc kh«ng chØ ph¶n ¸nh thêi gian mµ cßn sö dông thêi gian ®Ó ph¶n ¸nh ®êi sèng. " Thêi gian lµ ®èi tîng, lµ chñ thÓ, lµ c«ng cô miªu t¶, lµ ý thøc vµ c¶m gi¸c vÒ sù vËn ®éng vµ ®æi thay cña thÕ giíi trong c¸c h×nh thøc ®a d¹ng cña thêi gian xuyªn suèt toµn bé v¨n häc " [ 17, 63 ]. Thêi gian nghÖ thuËt lµ mét ph¹m trï rÊt quan träng cña thi ph¸p häc. Nã kh«ng ph¶i lµ thêi gian ë d¹ng thuÇn vËt lý mµ lµ thêi gian trong quan niÖm cña ngêi s¸ng t¸c. Thêi gian nghÖ thuËt lµ mét s¸ng t¹o cña nghÖ sü nh»m thÓ hiÖn mét ý ®å nghÖ thuËt nhÊt ®Þnh. Do vËy, thêi gian trong t¸c phÈm v¨n ch ¬ng kh«ng tån t¹i ®éc lËp, kh¸ch quan mµ tån t¹i trong ý ®å chñ quan cña ngêi nghÖ sü. Thêi gian ë ®©y ®· ®îc xö lý, s¾p xÕp theo mét tr×nh tù riªng. Thêi gian lµ yÕu tè h cÊu ®Çu tiªn trong t¸c phÈm. Cïng víi thêi gian mµ c¸c líp sù kiÖn, t×nh tiÕt, h×nh tîng ®îc më ra tríc m¾t ®éc gi¶. Do vËy thêi gian trë thµnh nh©n tè rÊt quan träng cña mét t¸c phÈm v¨n ch¬ng. Thêi gian trong thÇn tho¹i lµ mét thø thêi gian cña thuë hång hoang, thêi gian cña sù khëi nguyªn cho nªn c¸ch thÓ hiÖn thêi gian rÊt m«ng lung, m¬ hå. Thêi gian trong ca dao th× l¹i lµ thêi gian g¾n víi ngêi thÓ hiÖn, ngêi tiÕp nhËn cho nªn ta lu«n cã c¶m gi¸c cña thêi hiÖn t¹i…§èi víi truyÒn thuyÕt, thêi gian nghÖ thuËt còng cã ®Æc trng riªng biÖt. §ã lµ thêi gian cña qu¸ khø tuyÖt ®èi nhng cã tÝnh x¸c ®Þnh. VÒ thêi gian nghÖ thuËt cña truyÒn thuyÕt, chóng t«i sÏ tr×nh bµy râ ë phÇn sau. 1.1.2.3: Kh«ng gian nghÖ thuËt : 6 Kh«ng gian vµ thêi gian lµ hai chiÒu tån t¹i cña bÊt cø mét sù vËt nµo trong thÕ giíi, kh«ng gian lµ m«i trêng tån t¹i cña sù vËt. H×nh tîng v¨n häc bao giê còng tån t¹i, vËn ®éng trong mét kh«ng gian x¸c ®Þnh nµo ®ã. Nh vËy cã thÓ qua kh«ng gian mµ nh×n thÊy h×nh tîng, thÊy con ngêi vµ thÕ giíi. Kh«ng gian thùc tÕ kh¸ch quan khi ®i vµo t¸c phÈm nghÖ thuËt th× trë thµnh c¸i nh×n nghÖ thuËt cu¶ nhµ v¨n ®Ó diÔn t¶ h×nh tîng. Gi÷a kh«ng gian thùc tÕ kh¸ch quan vµ kh«ng gian nghÖ thuËt cã mét kho¶ng c¸ch nhÊt ®Þnh, kho¶ng c¸ch ®ã chÝnh lµ sù s¸ng t¹o cña nghÖ sÜ, mang dÊu Ên riªng. do ®ã kh«ng gian nghÖ thuËt còng lµ kh«ng gian mang tÝnh quan niÖm. Nã g¾n liÒn víi chñ quan cña ngêi nghÖ sÜ. " Kh«ng gian nghÖ thuËt lµ s¶n phÈm s¸ng t¹o cña nghÖ sÜ nh»m biÓu hiÖn con ngêi vµ thÓ hiÖn mét quan niÖm nhÊt ®Þnh vÒ cuéc sèng. Do ®ã kh«ng thÓ quy nã vµo kh«ng gian ®Þa lý, vËt chÊt " [ 117, 89 ] . Nh vËy cã nghÜa lµ b¶n th©n kh«ng gian ®Þa lý, vËt chÊt hiÖn h÷u trong t¸c phÈm cha ph¶i lµ kh«ng gian nghÖ thuËt . Nã chØ trë thµnh kh«ng gian nghÖ thuËt khi nã ph¸t biÓu ®îc nh÷ng quan niÖm cña nhµ v¨n vÒ con ngêi, vÒ cuéc sèng . Kh«ng gian nghÖ thuËt ®îc biÓu hiÖn ë rÊt nhiÒu d¹ng kh¸c nhau tuú theo nh÷ng tiªu chÝ kh¸c nhau. Cã thÓ kh«ng gian ®iÓm, kh«ng gian tuyÕn, cã thÓ lµ kh«ng gian bªn trong, kh«ng gian bªn ngoµi, cã thÓ lµ kh«ng gian câi tiªn, câi tôc, câi ©m … Kh«ng gian nghÖ thuËt vµ thêi gian nghÖ thuËt cã mèi t¬ng quan rÊt chÆt chÏ víi nhau. NhiÒu khi chóng xuyªn thÊm vµo nhau, do ®ã nhiÒu khi cã hiÖn tîng kh«ng gian ho¸ thêi gian . §èi víi v¨n häc d©n gian th× gi÷a kh«ng gian vµ thêi gian nghÖ thuËt tån t¹i nh mét cÆp ®«i. Gi÷a chóng lu«n cã sù t¬ng øng hµi hoµ thÓ hiÖn quan niÖm nghÖ thuËt cña t¸c gi¶ d©n gian. Víi t c¸ch lµ mét ph¹m trï nghÖ thuËt cña mét t¸c phÈm v¨n häc cho nªn ë mçi t¸c gi¶, t¸c phÈm, mçi trêng ph¸i, mçi thÓ lo¹i kh¸c nhau th× ®Æc ®iÓm vÒ kh«ng gian nghÖ thuËt còng kh¸c nhau. Trong v¨n häc ®· tõng tr¶i qua nhiÒu m« h×nh kh«ng gian kh¸c nhau tuú theo lo¹i h×nh s¸ng t¸c. Kh«ng gian nghÖ thuËt trong thÇn tho¹i, kh«ng gian nghÖ thuËt trong truyÒn thuyÕt, trong cæ tÝch, trong v¨n häc viÕt Trung ®¹i ..v..v " Tãm l¹i, kh«ng gian nghÖ thuËt lµ m« h×nh kh«ng gian cña thÕ giíi nghÖ thuËt sù ®èi lËp vµ liªn hÖ cña c¸c yÕu tè kh«ng gian, c¸c miÒn, ph¬ng vÞ c¸c chiÒu… t¹o thµnh c¸c ng«n ng÷ nghÖ thuËt ®Ó biÓu hiÖn thÕ giíi quan nÞªm cña t¸c phÈm " [ 17, 93 ] 1.1.2.4: Quan nÞªm nghÖ thuËt vÒ con ngêi, kiÓu nh©n vËt: Chóng ta biÕt r»ng v¨n häc lµ nh©n häc, lµ nghÖ thuËt miªu t¶ biÓu hiÖn con ngêi, ph¶n ¸nh con ngêi vµ phôc vô cho con ngêi . Nh©n vËt lµ h×nh thøc c¬ b¶n ®Ó miªu t¶ con ngêi trong v¨n häc. H×nh tîng con ngêi 7 trong v¨n häc mang nh÷ng nÐt ®éc ®¸o, ®Æc thï. Kh¸c víi c¸c h×nh th¸i ý thøc x· héi kh¸c nh triÕt häc, ph¸p luËt, ®¹o ®øc chØ kh¸m ph¸ con ngêi ë nh÷ng khÝa c¹nh riªng biÖt, chuyªn biÖt, nghÖ thuËt kh¸m ph¸ con ngêi ®Õn tËn cïng sù phøc t¹p vµ phong phó cña nã. " Quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ngêi lµ sù lý gi¶i c¾t nghÜa sù c¶m thÊy con ngêi ®· ®îc ho¸ th©n thµnh c¸c nguyªn t¾c, ph¬ng tiÖn, biÖn ph¸p thÓ hiÖn con ngêi trong v¨n häc, t¹o nªn gi¸ trÞ nghÖ thuËt vµ thÈm mü cho c¸c h×nh tîng nh©n vËt " [ 17, 41 ], do vËy con ngêi ®îc thÓ hiÖn trong v¨n häc lu«n lµ sù s¸ng t¹o cña nhµ v¨n, g¾n liÒn víi quan niÖm cña nhµ v¨n. Quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ngêi ®îc hiÖn h×nh trªn c¸c kiÓu nh©n vËt vµ ë mçi lo¹i h×nh v¨n häc, lo¹i thÓ v¨n häc kh¸c nhau th× cã c¸c kiÓu nh©n vËt kh¸c nhau t¬ng øng víi c¸c quan niÖm nghÖ thuËt kh¸c nhau vÒ con ngêi. Quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ngêi híng ngêi ta kh¸m ph¸ c¸ch c¶m thô vµ biÓu hiÖn cña chñ thÓ s¸ng t¹o vÒ con ngêi th«ng qua c¸c kiÓu nh©n vËt, c¸c m« h×nh vÒ con ngêi t¸c gi¶. 1.2: Thi ph¸p v¨n häc d©n gian: Thi ph¸p v¨n häc d©n gian cã mèi quan hÖ chñng lo¹i víi thi ph¸p v¨n häc viÕt. §iÓm t¬ng ®ång cña chóng lµm nªn nh÷ng ®Æc trng chung cña thi ph¸p v¨n häc. Nãi nh vËy còng cã nghÜa lµ thi ph¸p v¨n häc d©n gian ngoµi nh÷ng ®Æc ®iÓm chung vÒ mÆt chñng lo¹i nã cßn cã nh÷ng ®Æc ®iÓm riªng lµm nªn tÝnh ®Æc thï cña lo¹i h×nh truyÒn miÖng. Theo Chu Xu©n Diªn: " Thi ph¸p v¨n häc d©n gian lµ toµn bé c¸c ®Æc ®iÓm vÒ h×nh thøc nghÖ thuËt, vÒ ph¬ng thøc vµ th ph¸p miªu t¶ biÓu hiÖn vÒ c¸ch cÊu t¹o ®Ò tµi, cèt truyÖn mµ ph¬ng ph¸p x©y dùng h×nh thøc con ngêi … ViÖc nghiªn cøu thi ph¸p v¨n häc d©n gian bao gåm tõ viÖc kh¶o s¸t nh÷ng yÕu tè thi ph¸p nh phÐp so s¸nh th¬ ca, c¸c biÓu tîng vµ luËt th¬, c¸c m« tÝp vµ c¸ch cÊu t¹o cèt truyÖn, c¸ch m« t¶ diÖn m¹o bªn ngoµi vµ t©m lý bªn trong cña nh©n vËt v.v… §Õn viÖc kh¶o s¸t nh÷ng ®Æc ®iÓm thi ph¸p chung cña tõng thÓ lo¹i vµ nh÷ng ®Æc ®iÓm d©n téc cña thi ph¸p v¨n häc d©n gian nãi chung. Nghiªn cøu thi ph¸p v¨n häc d©n gian cßn bao gåm c¶ viÖc kh¶o s¸t nh÷ng ®Æc ®iÓm phong c¸ch c¸ nh©n cña ngêi s¸ng t¹o vµ diÔn xíng trong mèi quan hÖ víi nh÷ng ®Æc ®iÓm thi ph¸p truyÒn thèng " [7, 81 ]. Theo chóng t«i ®©y lµ mét ®Þnh nghÜa t¬ng ®èi chuÈn vµ bao qu¸t ®îc toµn bé thi ph¸p cña v¨n häc d©n gian. Tuy nhiªn cã mét vµi chi tiÕt ®i vµo cô thÓ, chi tiÕt qu¸ lµm cho nhiÒu ngêi hiÓu nhÇm nh mét vÊn ®Ò chung. Ch¼ng h¹n nh t¸c gi¶ ®· ®Æt bªn c¹nh nhau " phÐp so s¸nh th¬ ca, c¸c biÓu tîng vµ luËt th¬, c¸c m« tÝp vµ cÊu t¹o cèt truyÖn, c¸ch m« t¶ diÖn m¹o bªn ngoµi vµ t©m lý bªn trong nh©n vËt … " lµm cho nhiÒu ngêi th¾c m¾c lµ nh÷ng dÊu hiÖu mµ t¸c gi¶ nªu trªn cã khi chØ thuéc vÒ thÓ lo¹i nµy 8 chø kh«ng thuéc vÒ thÓ lo¹i kh¸c mµ thi ph¸p v¨n häc d©n gian chñ yÕu lµ thi ph¸p cña nh÷ng thÓ lo¹i v¨n häc d©n gian. Nh×n chung thi ph¸p v¨n häc d©n gian lµ mét vÊn ®Ò réng nh ®· nªu ë ®Þnh nghÜa trªn. VËy nªn trong khi vËn dông kh¸i niÖm thi ph¸p v¨n häc d©n gian vµo nh÷ng nghiªn cøu cô thÓ, chóng ta kh«ng ®îc m¸y mãc mµ cÇn b¸m ch¾c vµo t×nh h×nh cô thÓ, thùc tÕ cña tõng vÊn ®Ò nghiªn cøu. Ch¼ng h¹n nh khi nghiªn cøu thi ph¸p truyÒn thuyÕt vÒ Lª Lîi vµ khëi nghÜa Lam S¬n th× ph¶i b¸m ch¾c vµo t×nh h×nh thùc tÕ cña thÓ lo¹i truyÒn thuyÕt vµ t×nh h×nh thùc tÕ cña bé phËn truyÖn kÓ vÒ Lª Lîi vµ khëi nghÜa Lam S¬n. Trªn ®©y lµ nh÷ng vÊn ®Ò lý thuyÕt thi ph¸p c¬ b¶n cã tÝnh chÊt ®Þnh híng cho chóng t«i trong khi kh¶o s¸t thi ph¸p truyÖn kÓ vÒ Lª Lîi vµ khëi nghÜa Lam S¬n. 1.3 : Kh¸i niÖm truyÒn thuyÕt: 1.3.1: VÊn ®Ò ph©n truyÒn thuyÕt thµnh thÓ lo¹i trong lo¹i h×nh tù sù d©n gian Nhµ nghiªn cøu TrÇn ThÞ An trong bµi viÕt " Nghiªn cøu truyÒn thuyÕt nh÷ng vÊn ®Ò ®Æt ra "®¨ng trªn t¹p chÝ v¨n häc sè 7 n¨m 1994 sau khi ®iÓm qua t×nh h×nh nghiªn cøu truyÒn thuyÕt ®· viÕt: " ThËm chÝ, vÊn ®Ò tiªn quyÕt lµ cã tån t¹i mét thÓ lo¹i truyÒn thuyÕt hay kh«ng cã x¸c ®Þnh ®îc ®Æc trng thÓ lo¹i cña nã hay kh«ng vÉn cßn ®îc ®Æt ra " [ 2 ]. Nh vËy, Ýt nhÊt lµ cho ®Õn n¨m 1994, thuËt ng÷ truyÒn thuyÕt vÉn cßn lµ mét vÊn ®Ò cha ®îc thèng nhÊt thËm chÝ cha ®îc c«ng nhËn víi t c¸ch lµ mét thÓ lo¹i cña lo¹i h×nh tù sù d©n gian . Trong lÞch sö nghiªn cøu truyÒn thuyÕt lu«n tån t¹i rÊt nhiÒu quan ®iÓm kh¸c nhau dùa trªn nh÷ng tiªu chÝ, ph¬ng diÖn kh¸c nhau. C¸c quan ®iÓm vÒ truyÒn thuyÕt nh×n chung lµ kh«ng thèng nhÊt thËm chÝ ®èi lËp nhau. VÒ c¬ b¶n cã thÓ qui vÒ hai ph¸i : Ph¸i thø nhÊt cho r»ng truyÒn thuyÕt kh«ng ph¶i lµ mét thÓ lo¹i v¨n häc d©n gian, chØ cã thÓ gép nã l¹i trong thÓ lo¹i thÇn tho¹i. Hä cho r»ng danh tõ " truyÒn thuyÕt" hay " d· sö" kh«ng bao hµm ®Æc trng trong mét thÓ lo¹i v¨n häc. §¹i diÖn ph¸i nµy lµ gi¸o s §inh Gia Kh¸nh trong cuèn " v¨n häc d©n gian ViÖt Nam " [ 14 ] . Ph¸i thø hai l¹i cho r»ng cÇn ph¶i t¸ch truyÒn thuyÕt ra lµm mét thÓ lo¹i riªng, ®éc lËp víi thÇn tho¹i. Bëi v× truyÒn thuyÕt tån t¹i trong thùc tÕ nh mét thÓ lo¹i cã nh÷ng ®Æc ®iÓm ®Æc thï. §¹i diÖn cho quan ®iÓm nµy lµ cè gi¸o s Hoµng TiÕn Tùu " MÊy vÊn ®Ò v¨n häc d©n gian " [ 18 ]. Vµ ®©y còng lµ quan niÖm ®îc nhiÒu ngêi t¸n thµnh. Chóng t«i còng ®ång t×nh víi quan ®iÓm thø hai, truyÒn thuyÕt lµ mét thÓ lo¹i, n»m trong hÖ thèng lo¹i h×nh tù sù d©n gian. Nã cã ®êi 9 sèng ®éc lËp víi c¸c thÓ lo¹i kh¸c vµ cã thÓ x¸c ®Þnh ® îc ®Æc trng thÓ lo¹i cña nã. 1.3.2: Kh¸i niÖm truyÒn thuyÕt : Víi viÖc ph©n t¸ch truyÒn thuyÕt thµnh mét thÓ lo¹i v¨n häc d©n gian, ®· xuÊt hiÖn rÊt nhiÒu ®Þnh nghÜa kh¸c nhau vÒ truyÒn thuyÕt . Gi¸o s NguyÔn §æng Chi ®Þnh nghÜa: " TruyÒn thuyÕt thêng dïng ®Ó chØ nh÷ng c©u chuyÖn cò, nh÷ng sù viÖc lÞch sö cßn ®îc quÇn chóng truyÒn l¹i nhng kh«ng ®¶m b¶o vÒ mÆt chÝnh x¸c ( Cã thÓ do truyÒn réng mµ sai l¹c, còng cã thÓ do sù tëng tîng cña quÇn chóng phô ho¹ mµ cµng sai l¹c h¬n ) vµ truyÒn thuyÕt phÇn nhiÒu cha ®îc x©y dùng thµnh truyÖn. Nã míi chØ lµ nh÷ng mÉu chuyÖn, nÕu nã ph¸t triÓn tíi møc hoµn chØnh th× tuú néi dung nã cã thÓ trë thµnh cæ tÝch hay thÇn tho¹i " [ 5, 12 ] " truyÒn thuyÕt lµ mét kh¸i niÖm chØ nh÷ng sù viÖc lÞch sö ®îc kÓ l¹i do truyÒn tông, kh«ng ®¶m b¶o vÒ phÇn chÝnh x¸c " [ 4, 20]. Nh vËy, lµ t¸c gi¶ cho r»ng cã kh¸i niÖm truyÒn thuyÕt , nhng l¹i cha c«ng nhËn ®Æc trng thÓ lo¹i cña nã. Nh×n chung c¸c kh¸i niÖm vÒ truyÒn thuyÕt nh÷ng n¨m 60 vÒ tríc vÒ c¬ b¶n míi chó ý ®Õn tÝnh lÞch sö, ®Õn gi¸ trÞ nhËn thøc lÞch sö cña nã mµ cha chØ ra ®îc nh÷ng ®Æc trng nghÖ thuËt riªng biÖt cña thÓ lo¹i truyÒn thuyÕt , thËm chÝ l¹i v« t×nh phñ nhËn sù tån t¹i cña nã. N¨m 1969, trªn b¸o nh©n d©n, Thñ tíng Ph¹m V¨n §ång ®· ®a ra mét ý kiÕn vÒ truyÒn thuyÕt : " Nh÷ng truyÒn thuyÕt d©n gian thêng cã mét c¸i lâi lµ sù thùc lÞch sö mµ nh©n d©n qua nhiÒu thÕ hÖ ®· lý tëng ho¸, göi g¾m vµo ®ã t©m t×nh thiÕt tha cña m×nh cïng víi th¬ vµ méng, ch¾p ®«i c¸nh cña søc tëng tîng vµ nghÖ thuËt d©n gian lµm nªn t¸c phÈm v¨n ho¸ mµ ®êi ®êi con ngêi a thÝch ". [ 8 ]. Cã thÓ nãi r»ng quan niÖm trªn cña cè Thñ tíng " Ph¹m V¨n §ång" ®· ®a thÓ lo¹i truyÒn thuyÕt lªn mét vÞ trÝ xøng ®¸ng trong nÒn v¨n häc d©n téc. §iÒu quan träng lµ «ng ®· chØ ra ®îc tÝnh chÊt kÕt hîp võa v¨n, võa sö cña truyÒn thuyÕt vµ qu¸ tr×nh x©y dùng, h×nh thµnh cña truyÒn thuyÕt . Râ rµng ®Õn ®©y, thÓ lo¹i truyÒn thuyÕt ®· ®îc x¸c ®Þnh víi ®Çy ®ñ ®¨ch tÝnh c¬ b¶n cña mét thÓ lo¹i v¨n häc. KÓ tõ ®©y tÊt c¶ c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ truyÒn thuyÕt ®Òu lÊy ®Þnh nghÜa cña Thñ tíng Ph¹m V¨n §ång lµm kim chØ nam cho viÖc nghiªn cøu . Trªn c¬ së ®ã, trong bµi viÕt " TruyÒn thuyÕt anh hïng trong thêi kú phong kiÕn" t¸c gi¶ KiÒu Thu Ho¹ch ®· ®a ra mét ®Þnh nghÜa t¬ng ®èi hoµn chØnh vÒ truyÒn thuyÕt nh sau: " TruyÒn thuyÕt lµ mét thÓ tµi truyÖn kÓ truyÒn miÖng n»m trong lo¹i h×nh tù sù d©n gian, néi dung cèt truyÖn cña nã lµ kÓ l¹i truyÖn tÝch c¸c nh©n vËt lÞch sö, hoÆc gi¶i thÝch nguån gèc c¸c phong vËt ®Þa ph¬ng theo quan ®iÓm cña nh©n d©n ;biÖn ph¸p nghÖ thuËt phæ biÕn 10 cña nã lµ khoa tr¬ng, phãng ®¹i, ®ång thêi nã còng sö dông nh÷ng yÕu tè h ¶o thÇn kú nh cæ tÝch vµ thÇn tho¹i; nã kh¸c cæ tÝch ë chç kh«ng nh»m ph¶n ¸nh xung ®ét gia ®×nh sinh ho¹t x· héi vµ sè phËn c¸ nh©n mµ thêng ph¶n ¸nh nh÷ng vÊn ®Ò thuéc ph¹m vi quèc gia d©n téc réng lín; nã kh¸c thÇn tho¹i ë chç nhµo nÆn tù nhiªn vµ x· héi trªn c¬ së sù thËt lÞch sö cô thÓ chø kh«ng ph¶i hoµn toµn trong trÝ tëng tîng vµ b»ng trÝ tëng tîng". [24, 139]. §©y lµ mét ®Þnh nghÜa theo chóng t«i lµ kh¸ thuyÕt phôc v× ®· chØ ra ®îc ®Æc ®iÓm néi dung vµ ph¬ng thøc ph¶n ¸nh, chØ ra ®îc chøc n¨ng x· héi, ®èi tîng vµ ph¹m vi ph¶n ¸nh cña thÓ lo¹i. §Þnh nghÜa nµy sÏ lµ ®Þnh híng khoa häc cho chóng t«i trong qu¸ tr×nh triÓn khai ®Ò tµi . 2. LÞch sö vÊn ®Ò : 2.1 : ViÖc nghiªn cøu thi ph¸p truyÒn thuyÕt nãi chung . ë níc ta vÊn ®Ò nghiªn cøu thi ph¸p truyÒn thuyÕt vÉn cßn cha ®îc quan t©m ®óng møc. VÊn ®Ò nµy cã c¨n nguyªn tõ quan niÖm vÒ sù ph©n chia truyÒn thuyÕt thµnh thÓ lo¹i ®éc lËp trong lo¹i h×nh tù sù d©n gian. ChÝnh v× cã sù nhËp nh»ng gi÷a c¸c quan niÖm vÒ thÓ lo¹i truyÒn thuyÕt mµ vÊn ®Ò nghiªn cøu truyÒn thuyÕt nãi chung, thi ph¸p truyÒn thuyÕt nãi riªng vÉn cßn nhiÒu kho¶ng trèng. Nh×n chung, chóng ta cha cã ®îc mét c¸i khung lý thuyÕt chung vµ thi ph¸p truyÒn thuyÕt . Do vËy ®Ó x¸c ®Þnh ®îc néi hµm cña thi ph¸p truyÒn thuyÕt th× cßn ph¶i chê ®îi ë t¬ng lai. Trªn thùc tÕ chóng ta míi ®îc tiÕp xóc víi mét sè vÊn ®Ò cô thÓ, ®¬n lÎ cña thi ph¸p truyÒn thuyÕt nh : Bïi Quang Thanh - t×m hiÓu kÕt cÊu cña d¹ng truyÒn thuyÕt anh hïng [19], KiÒu Thu Ho¹ch trong bµi "TruyÒn thuyÕt anh hïng thêi kú phong kiÕn" [ 22 ]. Quy m« h¬n c¶ lµ c«ng tr×nh " Ngêi anh hïng lµng Giãng " cña cè gi¸o s Cao Huy §Ønh [9] . TÊt c¶ c¸c c«ng tr×nh nµy ®Òu ®· ®Ò cËp ®Õn mét sè vÊn ®Ò thuéc thi ph¸p truyÒn thuyÕt nh kÕt cÊu cña d¹ng truyÒn thuyÕt anh hïng [19], [22]. Cèt truyÖn vµ c¸c m« tÝp cÊu t¹o cña truyÖn [9] … Ph¶i ®Õn n¨m 2000, «ng Lª Trêng Ph¸t, trong cuèn bµi gi¶ng chuyªn ®Ò vÒ " Thi ph¸p v¨n häc d©n gian" [16] míi cã mét bµi t¬ng ®èi kh¸i qu¸t vÒ thi ph¸p truyÒn thuyÕt: " Nh÷ng ®Æc ®iÓm thi ph¸p cña truyÒn thuyÕt lÞch sö". Trong bµi nµy «ng ®· tr×nh bµy nh÷ng ®Æc ®iÓm chÝnh vÒ thi ph¸p nh©n vËt, xung ®ét, kÕt cÊu, lêi kÓ cña truyÒn thuyÕt lÞch sö, mét tiÓu lo¹i tiªu biÓu cho thÓ lo¹i truyÒn thuyÕt . Tuy nhiªn «ng l¹i cha ®Ò cËp ®Õn ®Æc ®iÓm thi ph¸p thêi gian nghÖ thuËt vµ kh«ng gian nghÖ thuËt . 2.2 : ViÖc nghiªn cøu truyÖn kÓ vÒ Lª Lîi vµ khëi nghÜa Lam S¬n víi thi ph¸p truyÒn thuyÕt . 11 Tõ tríc ®Õn nay, cha cã mét c«ng tr×nh nghiªn cøu nµo lÊy truyÖn kÓ vÒ Lª Lîi vµ khëi nghÜa Lam S¬n lµm ®èi tîng chÝnh ®Ó kh¶o s¸t c¸c ph¬ng diÖn cña thi ph¸p truyÒn thuyÕt . Chóng t«i chØ thÊy mét sè c«ng tr×nh cã ®iÓm qua nh÷ng truyÖn kÓ nµy nh nh÷ng dÉn chøng khoa häc mµ th«i. §ã lµ cuèn "T×m hiÓu tiÕn tr×nh V¨n häc d©n gian ViÖt Nam " cña Gi¸o s Cao Huy §Ønh. Nhµ xuÊt b¶n khoa häc x· héi - 1976 . §ã lµ cuèn " Lßng yªu níc trong v¨n häc d©n gian ViÖt Nam " cña Gi¸o s NguyÔn NghÜa D©n - Nhµ xuÊt b¶n héi nhµ V¨n - 2001 . Bµi viÕt " Tôc ng÷ víi truyÒn thuyÕt anh hïng " cña TrÇn §øc C¸c ®¨ng trªn t¹p chÝ v¨n häc sè 1 - 1974 . §ã lµ bµi viÕt " T×m hiÓu kÕt cÊu cña d¹ng truyÒn thuyÕt anh hïng" cña Bïi Quang Thanh ®¨ng trªn t¹p chÝ v¨n häc sè 3 - 1981 . §ã cßn lµ bµi viÕt " Bíc ®Çu t×m hiÓu truyÒn thèng chèng giÆc ph¬ng B¾c trong truyÖn d©n gian vïng NghÖ TÜnh" cña Th¹c sü Hoµng Minh §¹o ®¨ng trong kû yÕu héi nghÞ V¨n häc d©n gian miÒn Trung lÇn thø nhÊt vµ héi nghÞ v¨n häc d©n gian NghÖ TÜnh - §¹i häc S ph¹m Vinh - 1985. §Æc biÖt lµ cuèn gi¸o tr×nh " Thi ph¸p V¨n häc d©n gian " cña «ng Lª Trêng Ph¸t bµi 2 " Nh÷ng ®Æc ®iÓm thi ph¸p cña truyÒn thuyÕt lÞch sö" ®· lÊy nh÷ng truyÖn kÓ vÒ Lª Lîi vµ khëi nghÜa Lam S¬n lµm thÝ dô minh ho¹ cho nh÷ng vÊn ®Ò thi ph¸p truyÒn thuyÕt lÞch sö mµ «ng nªu ra . Trong bµi viÕt nµy «ng ®· chØ ra vµ ph©n tÝch mét sè ®Æc ®iÓm c¬ b¶n cña truyÒn thuyÕt lÞch sö nh: §Æc ®iÓm vÒ nh©n vËt, ®Æc ®iÓm vÒ kÕt cÊu, ®Æc ®iÓm vÒ lêi v¨n nghÖ thuËt … Cô thÓ h¬n, trùc tiÕp h¬n ®ã lµ th«ng b¸o khoa häc trêng §¹i häc S ph¹m Vinh cña Th¹c sü Hoµng Minh §¹o : " Tõ nguån truyÖn d©n gian NghÖ TÜnh gãp phÇn x¸c ®Þnh sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña thÓ lo¹i truyÒn thuyÕt ". [11] . Trong c«ng tr×nh nµy «ng ®· lÊy chïm truyÖn kÓ vÒ Lª Lîi vµ khëi nghÜa Lam S¬n lµm ®èi tîng chÝnh ®Ó kh¶o s¸t cïng víi côm truyÖn vÒ An D¬ng V¬ng . Nh vËy, tÊt c¶ c¸c c«ng tr×nh nªu trªn cha cã c«ng tr×nh nµo nghiªn cøu truyÖn kÓ vÒ Lª Lîi vµ khëi nghÜa Lam S¬n mét c¸ch ®éc lËp, hay mét ®Ò tµi cô thÓ. TruyÖn kÓ vÒ Lª Lîi vµ khëi nghÜa Lam S¬n lµ mét chïm truyÖn t¬ng ®èi lín r¶i réng suèt tõ NghÖ TÜnh ®Õn L¹ng S¬n. N¨m 1985 Së V¨n ho¸ th«ng tin Thanh Ho¸ ®· xuÊt b¶n cuèn "S¸ng t¸c d©n gian vÒ Lª Lîi vµ khëi nghÜa Lam S¬n " . Trong ®ã phÇn lín lµ truyÖn kÓ d©n gian ( 100 truyÖn) . Trong phÇn hai cña cuèn s¸ch ®· ®¨ng hai bµi viÕt cã tÝnh chÊt giíi thiÖu vµ bíc ®Çu nghiªn cøu vÒ chïm truyÖn nµy. §ã lµ bµi " Bíc ®Çu t×m hiÓu s¸ng t¸c d©n gian vÒ Lª Lîi vµ khëi nghÜa Lam S¬n " cña cè Gi¸o s Hoµng TiÕn Tùu . Vµ bµi " H×nh tîng Lª Lîi trong truyÖn kÓ d©n gian" cña Hoµng Anh Nh©n . 12 Bµi viÕt cña gi¸o s Hoµng TiÕn Tùu ®· ®a ®Õn mét c¸i nh×n kh¸i qu¸t vÒ nh÷ng s¸ng t¸c d©n gian ®· c«ng bè ë phÇn mét cña cuèn s¸ch . Trong ®ã «ng ®· nªu lªn nh÷ng ®Æc ®iÓm lín cña c¸c s¸ng t¸c (chñ yÕu lµ truyÖn kÓ) vµ ph¬ng ph¸p nhËn thøc, thëng thøc nã. §©y lµ mét bµi viÕt cã ý nghÜa ®Þnh híng rÊt lín ®èi víi c«ng t¸c nghiªn cøu tiÕp cËn vµ thëng thøc hÖ thèng truyÖn kÓ phong phó nµy . Bµi cña Hoµng Anh Nh©n tËp trung nghiªn cøu h×nh tîng Lª Lîi, h×nh tîng trung t©m cña c¸c truyÖn kÓ d©n gian. ¤ng ®· lý gi¶i mét c¸ch hÖ thèng mèi quan hÖ gi÷a Lª Lîi víi nh©n d©n tõ ®ã ®i ®Õn kÕt luËn : " H×nh tîngLª Lîi lµ h×nh tîng ngêi anh hïng nh©n d©n ". Bµi viÕt nµy còng nªu ®îc nhiÒu vÊn ®Ò cã tÝnh chÊt ®Æc ®iÓm vÒ hÖ thèng truyÖn kÓ nµy nh : Mèi quan hÖ gi÷a hiÖn thùc vµ h cÊu, ®Æc ®iÓm vÒ kÕt cÊu, c¸c m« tÝp vµ c¸ch x©y dùng nh©n vËt, x©y dùng cèt truyÖn … Tõ thùc tÕ trªn ®©y chóng t«i m¹nh d¹n chän ®Ò tµi nghiªn cøu cho kho¸ luËn cña m×nh lµ : " Mét sè ®Æc ®iÓm cña thi ph¸p truyÒn thuyÕt qua truyÖn kÓ vÒ Lª Lîi vµ khëi nghÜa Lam S¬n ", mét vÊn ®Ò cßn cha cã c«ng tr×nh nµo ®Ò cËp tíi mét c¸ch nhÊt qu¸n . Víi ®Ò tµi nµy chóng t«i muèn gãp phÇn thiÕt thùc vµo viÖc tiÕp cËn nh÷ng truyÖn kÓ d©n gian vÒ Lª Lîi vµ khëi nghÜa Lam S¬n tõ gãc ®é thi ph¸p häc ®ång thêi nªu lªn mét sè vÊn ®Ò chung cña thi ph¸p truyÒn thuyÕt. Ch¬ng II: Mét sè ®Æc ®iÓm cña thi ph¸p truyÒn thuyÕt qua truyÖn kÓ d©n gian vÒ Lª Lîi vµ khëi nghÜa Lam S¬n. 1. §Æc ®iÓm cèt truyÖn : Nhµ nghiªn cøu TrÇn ThÞ An cho r»ng " TruyÒn thuyÕt cã cèt truyÖn ®¬n gi¶n, bao gåm trong ®ã toµn nh÷ng ®ét khëi, trªn trôc chÝnh cña cuéc ®êi nh©n vËt. Nh÷ng ®ét khëi ®ã lµ : - Sù ra ®êi kú l¹ nhuèm mµu s¾c hoang ®êng, thêng cã sù giao hoµ gi÷a ngêi vµ thÇn. - C«ng tr¹ng hiÓn h¸ch kú diÖu mµ nh©n tè chiÕn th¾ng lµ søc m¹nh cña con ngêi ®îc phãng ®¹i lªn cïng víi sù gióp ®ì cña ThÇn th¸nh (c¸c lùc lîng tù nhiªn vµ sù ©m phñ cña tæ tiªn) . - C¸i chÕt bÊt tö, " Ho¸" vµo nói s«ng ®Êt trêi. C¸c truyÒn thuyÕt thêng triÓn khai cèt truyÖn trªn mét trôc chung nh thÕ, do ®ã cã sù trïng lÆp c¸c m« tÝp ë nhiÒu truyÖn kh¸c nhau. Ngoµi ba sù kiÖn trªn, hÇu nh truyÒn thuyÕt kh«ng ph¸t triÓn thªm nh÷ng t×nh tiÕt rêm rµ vµo cèt truyÖn " [2; 37] . Trong cuèn "Lßng yªu níc trong V¨n häc d©n gian ViÖt Nam " t¸c gi¶ NguyÔn NghÜa D©n viÕt : " TruyÒn thuyÕt lÞch sö vÒ chèng ngo¹i bang x©m l- 13 îc níc ta thêng lµ mét chuçi truyÒn thuyÕt nãi lªn kh«ng chØ hµnh ®éng, tµi n¨ng cña c¸c bËc anh hïng cøu níc mµ cßn nãi lªn kh¸ ®Çy ®ñ vÒ nhiÒu nh©n vËt lÞch sö kh¸c cã liªn quan, vÒ vai trß cña quÇn chóng nh©n d©n … "[6, 189]. Cè gi¸o s Cao Huy §Ønh trong cuèn " T×m hiÓu tiÕn tr×nh V¨n häc d©n gian ViÖt Nam " l¹i viÕt : " Nh÷ng c©u " Lª Lîi vi qu©n NguyÔn Tr·i vi ThÇn" hay " H¨m mèt Lª Lai h¨m hai Lª Lîi" vµ hµng lo¹t truyÖn ®· g¾n sù tÝch nh÷ng ngêi anh hïng nµy víi nhau tõ ró Thµnh ( NghÖ An) ®Õn Chi L¨ng (L¹ng S¬n) " [ 10 ] … Tõ nh÷ng ®Þnh híng quý b¸u ®ã, chóng t«i m¹nh ®i vµo kh¶o s¸t cèt truyÖn trong truyÖn kÓ vÒ Lª Lîi vµ khëi nghÜa Lam S¬n víi hai ®ÆctÝnh c¬ b¶n cña cèt truyÖn truyÒn thuyÕt : §ã lµ tÝnh chÊt chïm chuçi vµ kÐo theo lµ tÝnh chÊt ng¾n gän. 1.1 : TÝnh chÊt chïm chuçi : Cèt truyÖn truyÒn thuyÕt thêng cã cÊu t¹o chïm chuçi . Tøc lµ mét tËp hîp truyÖn xoay quanh mét nh©n vËt, mét sù kiÖn lÞch sö. Ch¼ng h¹n nh : Chïm truyÒn thuyÕt vÒ An D¬ng V¬ng, chïm truyÒn thuyÕt vÒ hai bµ Trng, chïm truyÒn thuyÕt vÒ §inh Bé LÜnh, chïm truyÒn thuyÕt vÒ Quang Trung NguyÔn HuÖ vµ khëi nghÜa T©y S¬n … còng vËy, cèt truyÖn trong truyÒn thuyÕt vÒ Lª Lîi vµ khëi nghÜa Lam S¬n tÝnh chÊt chïm chuçi ®îc thÓ hiÖn rÊt râ. §ã lµ mét tËp hîp c¸c truyÖn kÓ d©n gian xoay quanh nh©n vËt trung t©m lµ ngêi anh hïng d©n téc Lª Lîi vµ sù kiÖn trung t©m lµ cuéc khëi nghÜa Lam S¬n vÜ ®¹i. Trong cuèn tuyÓn tËp " S¸ng t¸c d©n gian vÒ Lª Lîi vµ khëi nghÜa Lam S¬n" do Së V¨n ho¸ th«ng tin Thanh Ho¸ xuÊt b¶n n¨m 1985, ®èi tîng mµ chóng t«i tiÕn hµnh kh¶o s¸t vµ nghiªn cøu; c¸c t¸c gi¶ ®· chia lµm ba lo¹i truyÖn kÓ : 1. TruyÒn thuyÕt - cæ tÝch ( 30 truyÖn) . 2. Giai tho¹i ( 60 truyÖn) . 3. ThÇn tÝch - thÇn ph¶ ( 10 truyÖn) . Tuy nhiªn sù ph©n chia nh vËy theo chóng t«i còng chØ lµ t¬ng ®èi. Thùc ra chóng cã quan hÖ chÆt chÏ víi nhau c¶ vÒ néi dung vµ h×nh thøc thÓ hiÖn. Còng cÇn ph¶i nãi thªm r»ng nh÷ng truyÖn ®îc c«ng bè trong cuèn s¸ch nµy chØ lµ mét phÇn c¬ b¶n, trªn thùc tÕ ch¾c ch¾n cßn tån t¹i rÊt nhiÒu truyÖn kÓ lý thó vÒ Lª Lîi vµ khëi nghÜa Lam S¬n mµ chóng ta cha su tÇm ®îc . Song víi nh÷ng truyÖn kÓ hiÖn cã còng ®ñ ®Ó chóng ta cã thÓ h×nh dung nh÷ng ®Æc trng c¬ b¶n cña hÖ thèng truyÖn kÓ phong phó nµy. Qua kh¶o s¸t chóng t«i thÊy r»ng : hÖ thèng cèt truyÖn trong truyÖn kÓ vÒ Lª Lîi vµ khëi nghÜa Lam S¬n rÊt phong phó . VÒ mÆt sè lîng ®· lªn tíi hµng tr¨m ®¬n vÞ truyÖn. Mçi truyÖn kÓ ®Òu cã mét cèt truyÖn riªng song 14 gi÷a c¸c truyÖn l¹i cã mét mèi quan hÖ ngÇm rÊt chÆt chÏ, x©u chuçi víi nhau t¹o thµnh mét chïm truyÖn thèng nhÊt ph¶n ¸nh mét c¸ch sinh ®éng vµ toµn diÖn quan niÖm cña quÇn chóng nh©n d©n ®èi víi Lª Lîi vµ cuéc khëi nghÜa Lam S¬n. Cã thÓ nhËn thÊy tÝnh chÊt chïm chuçi tríc hÕt ë ®Ò tµi vµ ®èi tîng ph¶n ¸nh cña nã . TÊt c¶ c¸c cèt truyÖn trong truyÖn kÓ vÒ Lª Lîi vµ khëi nghÜa Lam S¬n ®Òu lÊy nh÷ng sù viÖc cã liªn quan ®Õn cuéc khëi nghÜa Lam S¬n vµ Lª Lîi lµm ®Ò tµi cã thÓ ®ã lµ nh÷ng truyÖn rÊt xa nhau, kh«ng liªn quan rµng buéc g× víi nhau ch¼ng h¹n nh truyÖn vÒ «ng NguyÔn Tr·i ®i " T×m minh chñ", truyÖn «ng Lª V¨n Linh lµm "Bµi v¨n ®uæi hæ "… lµ nh÷ng truyÖn hoµn toµn ®éc lËp víi nhau, cèt truyÖn rÊt kh¸c nhau song ®Òu nh»m thÓ hiÖn quan niÖm cña nh©n d©n vÒ ngêi anh hïng Lª Lîi. TÊt c¶ hµo kiÖt bèn ph¬ng, nói s«ng, ®Êt trêi ®Òu híng vÒ víi Lª Lîi vµ cuéc khëi nghÜa Lam S¬n. NÕu chØ lµ mét truyÖn th× ý nghÜa ®ã sÏ nh¹t ®i rÊt nhiÒu . NÕu nh ®Ò tµi lµm nªn chïm truyÖn lín cña truyÖn kÓ vÒ Lª Lîi vµ khëi nghÜa Lam S¬n th× chñ ®Ò l¹i lËp thµnh nh÷ng chïm truyÖn nhá trong hÖ thèng ®ã. Chóng t«i nhËn thÊy cã rÊt nhiÒu nh÷ng truyÖn kÓ cã chung mét kiÓu cèt truyÖn g¾n víi nh÷ng chñ ®Ò nhÊt ®Þnh. * Chïm truyÖn vÒ g¬m ThÇn tiªu biÓu lµ c¸c truyÖn: 1. G¬m thÇn Lª Lîi 2. LÞch sö Hå g¬m 3. Ngän g¬m thÇn cña «ng Lª Lîi 4. Sù tÝch nói Môc Hai truyÖn ®Çu thùc chÊt lµ mét, chóng chØ lµ nh÷ng dÞ b¶n kh¸c nhau kÓ l¹i sù tÝch g¬m thÇn g¾n liÒn víi viÖc Lª Lîi ®¸nh tan qu©n Minh gi¶i phãng d©n téc vµ viÖc tr¶ g¬m ë hå T¶ Väng. Hai truyÖn sau kÓ vÒ c«ng dông phi thêng cña thanh g¬m thÇn g¾n liÒn víi uy dòng cña vÞ chñ tíng Lª Lîi. Nh vËy, ë chïm truyÖn nµy cã mét cèt truyÖn c¬ b¶n mµ t¸c gi¶ d©n gian ®· s¸ng t¹o ra ®Ó x©y dùng h×nh tîng vÞ chñ so¸i Lª Lîi vµ kh¼ng ®Þnh sù th¾ng lîi cña cuéc khëi nghÜa lµ tÊt yÕu: Lª Lîi ®îc trêi ban cho g¬m ThÇn, thanh g¬m Êy cã mét søc m¹nh kú diÖu gióp Lª Lîi ®¸nh tan qu©n x©m lîc nhµ Minh. * Chïm truyÖn ®Ó ®i t×m minh chñ gåm cã c¸c truyÖn: 1. T×m minh chñ 2. NguyÔn Tr·i ®i t×m minh chñ 3. NguyÔn Tr·i ®Õn víi Lª Lîi vµ nghÜa qu©n Lam S¬n 4. Lu Trung, Lu Nh©n Chó, Ph¹m Cuèng Phï Lª Lîi… Cèt truyÖn c¬ b¶n cña chïm truyÖn nµy lµ hµo kiÖn bèn ph¬ng ®îc ThÇn th¸nh b¸o méng cho ®i theo Lª Lîi ®Ó dùng nghiÖp lín. Nh©n d©n ®· 15 mét lßng híng vÒ díi ngän cê ®¹i nghÜa cña Lª Lîi, tªn tuæi cña Lª Lîi ®· vang väng kh¾p non s«ng ®Êt níc, trêi ®Êt ®· giao phã träng tr¸ch minh chñ cho «ng. Víi cèt truyÖn c¬ b¶n ®ã chïm truyÖn ®· thÓ hiÖn ®îc tinh thÇn ®oµn kÕt, mét søc m¹nh v« ®Þch quËt ng· kÎ thï. Tõ ®Êy níc Nam ®· cã minh chñ, cã ngêi cÇm ®Çu l·nh ®¹o, ý thøc chñ quyÒn cña nh©n d©n còng ®îc thÓ hiÖn râ nÐt ë chïm truyÖn nµy. * Chïm truyÖn vÒ sù ®ïm bäc, che chë, cu mang vµ lßng biÕt ¬n ngìng mé cña nh©n d©n ®èi víi Lª Lîi vµ nghÜa qu©n Lam S¬n. §©y lµ chïm truyÖn cã sè lîng lín nhÊt ( 33 truyÖn), chiÕm ®a sè c¸c giai tho¹i vÒ Lª Lîi vµ khëi nghi· Lam S¬n. Cã thÓ nªu ra ®©y mét sè truyÖn tiªu biÓu sau: 1. Bµn tay «ng Lª Lîi 2. C¸nh ®ång mÉu hËu 3. Ng«i ®Òn Quèc mÉu 4. S«ng CÇu Chµy chã léi ®øt ®u«i. 5. Lµng Quú Chø 6. Lµng T©u lµng Tã 7. Lµng §ong… G¾n víi chïm truyÖn nµy lµ sù gi¶i thÝch cña nh©n d©n vÒ c¸c di tÝch nh tªn lµng, tªn nói, tªn s«ng, tªn b·i… cèt truyÖn c¬ b¶n ®îc triÓn khai ë chïm truyÖn nµy: Lª Lîi vµ nghÜa qu©n Lam S¬n gÆp n¹n ®îc nh©n d©n gióp ®ì thãat n¹n. Lª Lîi tëng nhí ®Õn c«ng ¬n cña nh©n d©n b»ng viÖc ®Æt tªn, phong tÆng tíc hiÖu, lËp ®Òn, miÕu thê… víi chïm truyÖn nµy nh©n d©n ®· thÓ hiÖn ®îc mèi quan hÖ gÇn gòi g¾n bã vµ tÊm lßng u ¸i, ngìng mé cña nh©n d©n ®èi víi Lª Lîi vµ nghÜa qu©n Lam S¬n, ®ång thêi ph¶n ¸nh quan niÖm cña nh©n d©n vÒ vai trß lÞch sö cña quÇn chóng tríc vËn mÖnh cña níc nhµ . * Chïm truyÖn vÒ sù ©m phñ cña tæ tiªn, thÇn th¸nh: 1. C¸nh ®ång ao voi 2. Sù tÝch B¹ch Y ThÇn n÷, B¹ch Hæ ThÇn n÷ vµ Dung Thô ®¹i v¬ng. 3. BÕn Hß l¬ 4. Ngµn tiªn 5. Thµnh Hoµng Nam Ng¹n 6. ¢m thÇn thuû téc lµ v¬ng…. C¸c truyÖn trong chïm truyÖn nµy triÓn khai cèt truyÖn theo mét m« h×nh: Lª Lîi vµ nghÜa qu©n gÆp n¹n ®îc thÇn linh phï hé tho¸t n¹n. Lª Lîi ghi nhí c«ng ¬n lËp ®Òn thê, s¾c phong. * Chïm truyÖn vÒ c¸c tíng lÜnh cña nghÜa qu©n Lam S¬n: 1. H¨m mèt Lª Lai h¨m hai Lª Lîi 2. Ba v¨n ®uæi hæ 3. Ngêi anh hïng ®¸nh KÐt 4. D¹y chã diÖt thï, d¹y chim ®¸nh trËn 16 5. ChuyÖn bµ NguyÔn ThÞ Bµnh ®¸nh giÆc…. Trªn ®©y chóng t«i ®· dÉn ra mét sè chïm truyÖn trong chuçi truyÖn kÓ vÒ Lª Lîi vµ nghÜa qu©n Lam S¬n. Tuy vËy xuÊt ph¸t tõ c¸c ®iÓm nh×n kh¸c nhau th× kÕt qu¶ ph©n chia còng sÏ kh¸c nhau. Thùc chÊt sù ph©n chia thµnh c¸c chïm truyÖn nh trªn lµ t×m ra mèi liªn hÖ ngÇm trong m¹ch cèt truyÖn . Tõ ®ã chóng t«i muèn nãi lªn mét ®Æc trng c¬ b¶n tron cèt truyÖn cña truyÖn kÓ vÒ Lª Lîi vµ khëi nghÜa Lam S¬n lµ tÝnh chÊt chïm chuçi. T¸c gi¶ d©n gian ®· x©y dùng rÊt nhiÒu cèt truyÖn kh¸c nhau ®Ó qua ®ã ph¶n ¸nh ®îc mét c¸ch toµn diÖn diÖn m¹o cña mét thêi kú lÞch sö gian lao mµ hµo hïng cña d©n téc. Do ®Æc trng truyÒn miÖng, do yªu cÇu ph¶n ¸nh lÞch sö mét c¸ch toµn diÖn mµ truyÒn thuyÕt thùc chÊt l¹i chØ lµ nh÷ng lêi ®ån ®¹i cho nªn cèt truyÖn cña truyÒn thuyÕt thêng cã kÕt cÊu chuçi chïm nh vËy. Tõ ®ã ®èi chiÕu víi cèt truyÖn cña c¸c thÓ lo¹i tù sù d©n gian kh¸c nh thÇn tho¹i, cæ tÝch chóng t«i thÊy r»ng chØ cã ë truyÒn thuyÕt th× cèt truyÖn míi cã chïm nh vËy. §Æc biÖt lµ trong cèt truyÖn truyÒn thuyÕt thØnh tho¶ng cã lång vµo nh÷ng mÉu thÇn tho¹i, cæ tÝch rÊt xinh ®éng hÊp dÉn. VÝ dô nh ë truyÖn: " C¸nh ®ång ao voi" ®îc lång vµo mét cèt truyÖn thÇn tho¹i rÊt ly kú vÒ «ng khæng lå. Hay ë truyÖn " Hang Ta Líi" th× cèt truyÖn l¹i ®îc lång vµo mét huyÒn tho¹i rÊt nªn th¬ vÒ mét c« g¸i xinh ®Ñp trÎ m·i kh«ng giµ ë vïng Luång Lòng. Cã truyÖn l¹i triÓn khai cèt truyÖn theo kiÓu truyÖn cæ tÝch nh " ngêi anh hïng ®¸nh KÐt". Nhng dï cã biÕn ®æi nh thÕ nµo th× chóng còng chØ cã ý nghÜa khi ®Æt trong chïm, chuçi, nÕu ®øng riªng lÎ th× mê nghÜa dÔ nhÇm thµnh cæ tÝch hay thÇn tho¹i. Nh vËy ®Õn ®©y, mét lÇn n÷a chóng t«i kh¼ng ®Þnh r»ng truyÖn kÓ vÒ Lª Lîi vµ khëi nghÜa Lam S¬n nãi riªng, truyÒn thuyÕt nãi chung, vÒ mÆt cèt truyÖn cã cÊu t¹o thµnh chïm. 1.2: TÝnh ng¾n gän: NÕu nh tÝnh chÊt chïm chuçi lµ ®Æc trng chung cña cèt truyÖn truyÒn thuyÕt th× tÝnh ng¾n gän l¹i lµ ®Æc trng riªng cña truyÖn kÓ vÒ Lª Lîi vµ khëi nghÜa Lam S¬n . Cè gi¸o s Hoµng TiÕn Tùu trong bµi nghiªn cøu ®¨ng ë phÇn hai cña cuèn s¸ch s¸ng t¸c d©n gian vÒ Lª Lîi vµ khëi nghÜa Lam S¬n ®· nhËn xÐt: " TruyÒn thuyÕt thêi kú nµy kh«ng ph¶i lµ nh÷ng t¸c phÈm hoµn chØnh vµ dµi h¬n nh truyÒn thuyÕt thêi kú V¨n Lang - ¢u L¹c (truyÖn Th¸nh Giãng , truyÖn An D¬ng V¬ng … ) còng kh«ng gièng nh truyÖn cæ tÝch thÇn kú( Nh TÊm C¸m, Th¹ch Sanh, Chö ®ång tö… ) mµ gÇn víi c¸c thÓ giai tho¹i ( Hay còng cã thÓ gäi lµ truyÖn ng¾n truyÒn miÖng ". [ 23 ] ). Qua kh¶o s¸t, chóng t«i thÊy hÇu hÕt c¸c truyÖn kÓ vÒ Lª Lîi vµ khëi nghÜa Lam S¬n ®Òu cã cèt truyÖn rÊt ng¾n ngän, nh lµ nh÷ng mÉu truyÖn nhá cã kÕt cÊu ®¬n gi¶n vµ ®Æc biÖt lµ cã sù trïng lÆp, víi tÇn sè cao c¸c 17 m« tÝp vµ kiÓu cÊu t¹o cèt truyÖn. §Æc ®iÓm nµy lµ do tÝnh chÊt ®Þa ph¬ng cña c¸c truyÖn kÓ quy ®Þnh . PhÇn lín c¸c truyÖn kÓ lµ truyÖn cña mét chßm, mét lµng, mét huyÖn … ChÝnh v× vËy mµ nã cha cã sù bao qu¸t toµn diÖn mµ chØ dõng l¹i ë nh÷ng sù kiÖn cô thÓ, nh÷ng t×nh tiÕt ®¬n gi¶n ph¸t triÓn thµnh cèt truyÖn , cèt truyÖn ®îc x©y dùng nh mét c¸ch ghi dÊu Ên ®Þa ph¬ng vµo c«ng cuéc chèng ngo¹i x©m vÜ ®¹i cña Lª Lîi vµ nghÜa qu©n Lam S¬n. Do ®ã nh trªn chóng t«i ®· nãi, nÕu t¸ch riªng c¸c truyÖn nµy ra khái chïm truyÖn chung th× ý nghÜa cña nã gi¶m ®i rÊt nhiÒu. Ngay c¶ ë nh÷ng truyÖn ®îc xem lµ cã tÝnh chÊt quèc gia, ®îc lu truyÒn réng r·i, phæ biÕn trªn c¶ níc nh: " LÞch sö Hå G¬m", " H¨m mèt Lª Lai h¨m hai Lª Lîi… " th× cèt truyÖn còng rÊt ®¬n gi¶n, ng¾n gän, truyÖn " LÞch sö Hå G¬m" th× cèt truyÖn chñ yÕu xoay quanh ba sù kiÖn chÝnh: 1. Lª Lîi ®îc trao g¬m b¸u 2. Lª Lîi ®¸nh tan giÆc Minh 3. Lª Lîi tr¶ g¬m. VÒ mÆt thêi gian vµ diÔn biÕn cña truyÖn th× cã thÓ xem ®©y lµ truyÖn chÝnh v× nã ®· bao qu¸t ®îc toµn bé diÔn biÕn cña cuéc khëi nghÜa. Nhng xÐt vÒ mÆt néi dung, t tëng, vÒ ý nghÜa cña truyÖn th× truyÖn còng chØ míi ®Ò cËp ®îc mét khÝa c¹nh nhá trong quan niÖm cña nh©n d©n vÒ ngêi anh hïng Lª Lîi vµ cuéc khëi nghÜa Lam S¬n . C¸c truyÖn cã tÝnh chÊt ®Þa ph¬ng th× tÝnh chÊt ng¾n gän cña cèt truyÖn l¹i cµng râ h¬n. Bëi vËy ngêi ta thêng gäi chóng lµ giai tho¹i. §ã lµ sù gi¶i thÝch cña nh©n d©n vÒ mét hiÖn tîng tù nhiªn ( Hßn ®¸ ngåi, hßn ®¸ mµi mùc, c©y lim bÕn Chña, bôi nøa mäc ngîc… ) . §ã lµ sù tÝch vÒ tªn lµng, tªn nói, tªn s«ng… ( Sù tÝch lµng §ong, lµng Quú Chö, Sù tÝch Nói Môc…)v.v.. TÊt c¶ c¸c truyÖn nµy lµm nªn nh÷ng phiÕn ®o¹n kh¸c nhau, ph¶n ¸nh mét c¸ch chi tiÕt ( theo quan niÖm cña nh©n d©n ) vÒ cuéc khëi nghÜa Lam S¬n . Theo chóng t«i, cã thÓ lý gi¶i tÝnh chÊt ng¾n gän cña cèt truyÖn trong hÖ thèng truyÖn kÓ nµy b»ng mÊy lý do sau ®©y: Cuéc khëi nghÜa Lam S¬n do Lª Lîi ®øng ®Çu lµ mét cuéc trêng kú khëi nghÜa ( 10 n¨m ), tr¶i qua bao nhiªu gian khæ khã kh¨n víi nhiÒu biÕn cè phøc t¹p. §Þa bµn ho¹t ®éng l¹i lu«n ph¶i thay ®æi. Quan träng h¬n ®©y lµ mét cuéc khëi nghÜa cña toµn d©n, g¾n bã m¸u thÞt víi nh©n d©n cã ý nghÜa träng ®¹i ®èi víi Quèc gia d©n téc. Do vËy ®Ó thÓ hiÖn nã vµo trong truyÒn thuyÕt ( mét thÓ lo¹i truyÒn miÖng) th× kh«ng thÓ dïng mét truyÖn mµ cã thÓ bao qu¸t hÕt ®îc . Trong quan niÖm cña nh©n d©n th× tÊt c¶ nh÷ng g× ®· xÈy ra ®Òu cã mét ý nghÜa rÊt lín. Tõ bôi nøa, hßn ®¸ ®Õn con s«ng ngän nói… ®Òu ghi dÊu nh÷ng th¸ng ngµy gian lao cùc khæ mµ rÊt ®çi hµo hïng Êy. Cã lét t¶ hÕt nh÷ng truyÖn nhá nh¾t Êy th× míi thÊy ®îc ý nghÜa to lín cña chiÕn th¾ng, míi biÕt quý gi¸ gi÷ g×n vµ 18 b¶o vÖ nã. TÝnh ng¾n gän ®¬n gi¶n cña cèt truyÖn ®¶m b¶o cho sù lu truyÒn tõ ®êi nµy sang ®êi kh¸c mµ vÉn gi÷ ®îc tÝnh hoµn chØnh cña truyÖn. Tuy nhiªn g¾n liÒn víi ®Æc tÝnh truyÒn miÖng lµ ®Æc tÝnh dÞ b¶n. TruyÖn kÓ vÒ Lª Lîi vµ khëi nghÜa Lam S¬n cã rÊt nhiÒu dÞ b¶n kh¸c nhau. Cèt truyÖn ë mçi b¶n kh¸c nhau cã nh÷ng biÕn ®æi nhÊt ®Þnh song ®Òu n»m trong mèi liªn hÖ mËt thiÕt víi chïm chuçi. Cèt truyÖn trong truyÖn kÓ vÒ Lª Lîi vµ khëi nghÜa Lam S¬n dï cã ng¾n gän, ®¬n gi¶n ®Õn ®©u th× vÉn ®¶m b¶o tÝnh chØnh thÓ cu¶ nã. Chóng t«i kh«ng phñ nhËn tÝnh hoµn chØnh vÒ mÆt nghÖ thuËt cña cèt truyÖn truyÒn thuyÕt vÒ Lª Lîi vµ khëi nghÜa Lam S¬n nh quan niÖm cu¶ mét sè nhµ nghiªn cøu . Tuy lµ nh÷ng mÈu truyÖn nhá nhng truyÖn nµo còng cã xuÊt xø, cã më cã ®ãng, " cã ®Çu, cã ®u«i" vµ ®Òu nh»m mét dông ý nghÖ thuËt nhÊt ®Þnh. Cã vËy nã míi cã thÓ vît qua thêi gian, trêng tån m·i víi cuéc ®êi 1.2.3: C¸c m« tÝp thêng gÆp vµ c¸ch cÊu t¹o cèt truyÖn: M« tÝp ®îc sö dông rÊt phæ biÕn trong viÖc nghiªn cøu truyÖn d©n gian, lµ yÕu tè ®Æc trng cña truyÖn cæ d©n gian. M« tÝp ®îc hiÓu lµ " nh÷ng c«ng thøc tr¶ lêi cho c¸c vÊn ®Ò mµ giíi tù nhiªn ®Æt ra cho con ngêi tõ nh÷ng thuë nguyªn s¬, kh¾p mäi n¬i, hoÆc lµ nh÷ng Ên t îng vÒ hiÖn thùc ®îc ®óc kÕt næi bËt hoÆc tá ra quan träng vµ ®îc lÆp ®i lÆp l¹i ( A.N. Vexªlopxky) dÉn theo TrÇn §×nh Sö [ 17, 133 ]. M« tÝp chÝnh lµ c¸c ®¬n vÞ nhá cÊu thµnh cèt truyÖn khi ®i vµo c¸c cèt truyÖn kh¸c nhau th× m« tÝp ®· cã sù biÕn ®æi h×nh hµi nhÊt ®Þnh. Trong truyÖn kÓ vÒ Lª Lîi vµ khëi nghÜa Lam S¬n t¸c gi¶ d©n gian ®· sö dông rÊt nhiÒu nh÷ng m« tÝp quen thuéc ®Ó x©y dùng cèt truyÖn trong ®ã cã nh÷ng m« tÝp truyÒn thèng, phæ biÕn cña cèt truyÖn truyÒn thuyÕt nh: M« tÝp rïa vµng, m« tÝp bµ hµng níc, m« tÝp vò khÝ thÇn, m« tÝp chÐm rông ®Çu gi÷ ®Çu ®i hái bµ giµ råi míi chÕt… " ngoµi ra cßn cã mét lo¹t nh÷ng m« tÝp riªng ®îc lÆp ®i lÆp l¹i nhiÒu lÇn ë c¸c truyÖn kÓ kh¸c nhau lµm nªn nÐt riªng biÖt ®éc ®¸o cña chïm truyÖn nµy. Chóng t«i chØ ®a ra ®©y mét sè m« tÝp c¬ b¶n nhÊt, ®Æc trng nhÊt vµ cã ý nghÜa næi bËt trong viÖc thÓ hiÖn quan niÖm cña nh©n d©n vÒ ngêi anh hïng Lª Lîi vµ cuéc khëi nghÜa Lam S¬n . * M« tÝp thanh g¬m thÇn (vò khÝ thÇn) ®©y lµ m« tÝp rÊt quan träng xuÊt hiÖn trong rÊt nhiÒu truyÒn thuyÕt ngêi ViÖt còng nh truyÒn thuyÕt nhiÒu níc trªn thÕ giíi. Trong hÖ thèng truyÒn thuyÕt ngêi ViÖt ta ®· tõng gÆp m« tÝp nµy trong truyÒn thuyÕt vÒ An D¬ng V¬ng díi h×nh hµi lµ mét c©y ná thÇn b¾n mét ph¸t chÕt ngµn ngêi. VÒ sau nµy trong truyÒn thuyÕt vÒ cuéc khëi nghÜa T©y S¬n ta l¹i gÆp l¹i m« tÝp thanh g¬m thÇn … m« tÝp thanh g¬m thÇn khi ®i vµo truyÒn thuyÕt vÒ Lª Lîi ®· cã nÐt ®éc ®¸o riªng. §ã lµ mét thanh g¬m mµ ph¶i tr¶i qua thö th¸ch míi vÒ tay Lª Lîi. Thanh g¬m nµy còng kh«ng hiÖn nguyªn 19 h×nh ngay mµ mçi phÇn cña nã n»m ë mét n¬i. Lìi g¬m th× ë díi lßng s«ng, chu«i g¬m th× ë trong lßng ®Êt, vá g¬m l¹i ë trªn ngän c©y. Nh vËy thanh g¬m thÇn ë ®©y lµ sù quy tô cña khÝ thiªng s«ng nói , lµ kh¸t väng cña toµn d©n téc kÕt thµnh søc m¹nh v« biªn . §ã lµ thanh g¬m "ThuËn thiªn" hay còng chÝnh lµ thuËn lßng ngêi vËy. §Õn ®©y chóng t«i l¹i liªn tëng ®Õn c©u chuyÖn vÒ " Thanh g¬m «ng Tó" trong tiÓu thuyÕt " §Êt níc ®øng lªn" cña nhµ v¨n Nguyªn Ngäc. Th× ra víi m« tÝp thanh g¬m thÇn t¸c gi¶ d©n gian cßn muèn nãi lªn tinh thÇn ®oµn kÕt, thèng nhÊt mét lßng cña toµn d©n téc híng vÒ díi ngän cê ®¹i nghÜa cña Vua Lª. Mét khÝ ph¸ch nh thÕ th× kÎ thï nµo còng ph¶i b¹i vong . * M« tÝp giÊc méng thÇn : M« tÝp nµy lÆp ®i lÆp l¹i nhiÒu lÇn trong chïm truyÖn kÓ vÒ Lª Lîi vµ khëi nghÜa Lam S¬n : Khi th× NguyÔn Tr·i ®îc b¸o méng, khi th× TrÇn Nguyªn H·n ®îc b¸o méng, khi th× Lu Trung, Lu Nh©n Chó , Ph¹m Cuèng ®îc b¸o méng … víi m« tÝp nµy t¸c gi¶ d©n gian muèn kh¼ng ®Þnh vai trß minh chñ cña Lª Lîi vµ nh»m linh thiªng ho¸ nh©n vËt nµy. Hµo kiÖt bèn ph¬ng ®Òu ®i theo Lª Lîi nhê sù b¸o méng cña thÇn linh. Nh×n chung víi hai m« tÝp ®ã vµ nhiÒu m« tÝp kh¸c nh m« tÝp sù thuËn phôc, sù sinh s«i … t¸c gi¶ d©n gian ®· thÓ hiÖn ý thøc chñ quyÒn cña d©n téc. Níc Nam tõ ®©y ®· cã chñ vµ nh vËy c¸i ch©n lý ®· ®îc kh¼ng ®Þnh trong bµi th¬ ThÇn cña Lý Thêng KiÖt l¹i vang dËy trong lßng ngêi. Lò giÆc tÊt yÕu sÏ b¹i vong v× chóng ®· vi ph¹m vµo mét ®Êt níc cã chñ quyÒn. Chñ quyÒn ®ã ®· ®îc ®Þnh ®o¹t ë thiªn th (m« tÝp cuéc häp thiªn ®×nh) . TruyÖn kÓ vÒ Lª Lîi vµ khëi nghÜa Lam S¬n cßn cã mét hÖ thèng m« tÝp rÊt ®Æc trng. ChÝnh c¸c m« tÝp nµy ®· lµm nªn kiÓu cÊu t¹o cèt truyÖn cã chïm cho c¸c truyÖn, sau ®©y lµ mét sèvÝ dô : 1. M« tÝp tô nghÜa . 2. M« tÝp ®Çu thai . 3. M«t tÝp vËt ®¸nh giÆc . 4. M«t tÝp vËt sinh s«i. 5. M«t tÝp vËt cøu gióp . 6. M«t tÝp ngêi cøu gióp . 7. M«t tÝp l©m n¹n . 8. M«t tÝp chÕt thay. 9. M«t tÝp vËt chøng kiÕn . 10. M«t tÝp kÎ ph¶n béi . 11. M«t tÝp sù hèi hËn ... * Tãm l¹i : HÇu hÕt c¸c cèt truyÖn trong hÖ thèng truyÖn kÓ vÒ Lª Lîi vµ khëi nghÜa Lam S¬n ®Òu ®îc x©y dùng tõ nh÷ng m« tÝp . C¸c m« tÝp nµy cã biÕn ®æi Ýt nhiÒu nhng ®Òu cã nh÷ng c«ng thøc chung vµ c¸ch cÊu t¹o cèt truyÖn chung. Dùa vµo c¸c kiÓu cÊu t¹o cèt truyÖn mµ x¸c ®Þnh mèi 20