Tài liệu Giữ gìn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống tộc người tày ở thái nguyên hiện nay

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN NGUYỄN THỊ NỘI GIỮ GÌN VÀ PHÁT HUY GIÁ TRỊ VĂN HÓA TRUYỀN THỐNG TỘC NGƢỜI TÀY Ở THÁI NGUYÊN HIỆN NAY LUẬN ÁN TIẾN SĨ TRIẾT HỌC HÀ NỘI - 2017 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN NGUYỄN THỊ NỘI GIỮ GÌN VÀ PHÁT HUY GIÁ TRỊ VĂN HÓA TRUYỀN THỐNG TỘC NGƢỜI TÀY Ở THÁI NGUYÊN HIỆN NAY CHUYÊN NGÀNH: CNDVBC & CNDVLS MÃ SỐ: 62 22 03 02 LUẬN ÁN TIẾN SĨ TRIẾT HỌC Xác nhận của Chủ tịch Hội đồng Giáo viên hƣớng dẫn PGS.TS. Nguyễn Anh Tuấn PGS.TS. Đặng Thị Lan NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS. ĐẶNG THỊ LAN HÀ NỘI - 2017 Lời cam đoan Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Công trình này được xây dựng dựa trên sự tiếp thu những ý tưởng khoa học do PGS.TS. Đặng Thị Lan định hướng. Các số liệu được sử dụng trong luận án là trung thực. Những kết luận trong luận án chưa từng được ai công bố trên bất cứ một công trình khoa học nào. Tác giả luận án Nguyễn Thị Nội Lời cảm ơn Trong quá trình thực hiện luận án của mình, tôi đã nhận được sự giúp đỡ quý báu, chân thành và hiệu quả của nhiều cơ quan, tập thể và cá nhân. Nhân dịp hoàn thành luận án, tôi xin chân thành cảm ơn: Ban lãnh đạo Trường Đại học Kinh tế và Quản trị kinh doanh - Đại học Thái Nguyên nơi tôi công tác; Ban chủ nhiệm Khoa Triết học, Phòng Quản lý đào tạo Sau đại học - Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn - Đại học quốc gia Hà Nội đã tạo mọi điều kiện thuận lợi để tôi được học tập các chương trình nghiên cứu sinh khóa 2013 - 2016, cũng như giúp đỡ tôi các thủ tục cần thiết trong quá trình viết và bảo vệ luận án. Tôi xin chân thành cám ơn Lãnh đạo các cơ quan: Ban Dân tộc, Ủy ban nhân dân tỉnh Thái Nguyên, Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnhThái Nguyên, Ủy ban nhân dân các huyện, các xã của các huyện Định Hóa, Phú Lương, Võ Nhai giúp đỡ nhiệt tình, đồng thời cung cấp cho tôi những thông tin và các tư liệu quý báu để tôi hoàn thiện luận án của mình. Trong suốt quá trình học tập, nghiên cứu cũng như viết luận án, tôi đã nhận được nhiều lời động viên, giúp đỡ của người thân trong gia đình và bạn bè, đồng nghiệp. Nhân đây, cho tôi xin ghi lòng, cảm ơn sâu sắc. Đặc biệt, luận án của tôi hoàn thành, tôi không thể không nhắc đến sự động viên, khích lệ, sự chỉ bảo, hướng dẫn tận tình và rất nghiêm túc trong khoa học của PGS.TS. Đặng Thị Lan. Nhân dịp này, cho phép tôi gửi tới PGS. Lan lòng biết ơn sâu sắc nhất. Một lần nữa, tôi xin chân thành cảm ơn! Tác giả luận án Nguyễn Thị Nội MỤC LỤC MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1 1. Lý do lựa chọn đề tài ............................................................................. 1 2. Mục đích và nhiệm vụ của luận án ...................................................... 3 3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu ........................................................ 3 4. Cơ sở lý luận và phƣơng pháp nghiên cứu .......................................... 4 5. Đóng góp mới của luận án .................................................................... 4 6. Ý nghĩa của luận án ............................................................................... 5 7. Kết cấu của luận án ............................................................................... 5 Chƣơng 1. TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI .................................................................................................... 6 1.1. Các công trình nghiên cứu về giá trị văn hoá truyền thống và giữ gìn giá trị văn hóa truyền thống ................................................................. 6 1.1.1. Các công trình nghiên cứu về giá trị, giá trị văn hóa, về các giá trị văn hóa truyền thống của dân tộc Việt Nam ............................................ 7 1.1.2. Các công trình nghiên cứu về giá trị văn hóa truyền thống trong quá trìnhcông nghiệp hoá - hiện đại hoá đất nước, phát triển kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa và hội nhập quốc tế.................... 11 1.1.3. Các công trình nghiên cứu về phương hướng, giải pháp giữ gìn và phát huy giá trị văn hoá truyền thống trong bối cảnh hiện nay ....... 16 1.2. Các công trình nghiên cứu về giá trị văn hoá truyền thống tộc ngƣời Tày .................................................................................................... 23 1.3. Những vấn đề luận án cần tiếp tục nghiên cứu ................................ 34 Chƣơng 2. MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ GIỮ GÌN VÀ PHÁT HUY CÁC GIÁ TRỊ VĂN HÓA TRUYỀN THỐNG TỘC NGƢỜI TÀY Ở THÁI NGUYÊN ........................................................................................... 37 2.1. Khái niệm giá trị văn hóa truyền thống, giữ gìn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống tộc ngƣời Tày ở Thái Nguyên .............................. 37 2.1.1. Khái niệm giá trị văn hóa truyền thống........................................ 37 2.1.2. Khái niệm giữ gìn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống tộc người Tày ở Thái Nguyên........................................................................ 42 2.2. Các giá trị văn hóa truyền thống tộc ngƣời Tày ở Thái Nguyên cần đƣợc giữ gìn và phát huy ........................................................................... 45 2.2.1. Giá trị văn hoá vật thể ................................................................... 46 2.2.2. Giá trị văn hoá phi vật thể ............................................................. 50 2.3. Các nhân tố tác động đến quá trình giữ gìn và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống tộc ngƣời Tày ở Thái Nguyên .............................. 64 2.3.1. Nhân tố khách quan ...................................................................... 64 2.3.2. Nhân tố chủ quan .......................................................................... 72 Chƣơng 3. GIỮ GÌN VÀ PHÁT HUY GIÁ TRỊ VĂN HÓA TRUYỀN THỐNG TỘC NGƢỜI TÀY Ở THÁI NGUYÊN HIỆN NAY – THỰC TRẠNG ........... 81 3.1. Khái quát về tỉnh Thái Nguyên ......................................................... 81 3.1.1. Vài nét về điều kiện tự nhiên, lịch sử tỉnh Thái Nguyên ............. 81 3.1.2. Vài nét về người Tày tỉnh Thái Nguyên ....................................... 85 3.2. Những thành tựu chủ yếu trong việc giữ gìn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống tộc ngƣời Tày ở Thái Nguyên và nguyên nhân ......... 89 3.2.1. Những thành tựu chủ yếu ............................................................. 89 3.2.2. Nguyên nhân của những thành tựu ........................................... 104 3.3. Một số hạn chế trong việc giữ gìn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống tộc ngƣời Tày ở Thái Nguyên và nguyên nhân .............. 105 3.3.1. Một số hạn chế trong việc giữ gìn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống tộc người Tày ở Thái Nguyên hiện nay .......................... 105 3.3.2. Nguyên nhân của những hạn chế .............................................. 115 3.4. Những vấn đề đặt ra trong việc giữ gìn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống tộc ngƣời Tày ở Thái Nguyên hiện nay........................... 118 Chƣơng 4 QUAN ĐIỂM VÀ GIẢI CƠ BẢN VỀ GIỮ GÌN VÀ PHÁT HUY GIÁ TRỊ VĂN HÓA TRUYỀN THỐNG TỘC NGƢỜI TÀY Ở THÁI NGUYÊN HIỆN NAY ..................................................................... 122 4.1. Một số quan điểm cơ bản trong giữ gìn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống tộc ngƣời Tày ở Thái Nguyên .......................................... 122 4.1.1. Nâng cao nhận thức tính tất yếu của việc giữ gìn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống trong bối cảnh hiện nay ............................... 122 4.1.2. Đảm bảo sự thống nhất giữa truyền thống với hiện đại, giữa kế thừa với đổi mới trong quá trình giữ gìn và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống của tộc người Tày ở Thái Nguyên ................................... 126 4.1.3. Giữ gìn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống tộc người Tày ở Thái Nguyên là sự nghiệp chung của Đảng, của Nhà nước, của các cấp, các ngành tỉnh Thái Nguyên và của toàn thể đồng bào Tày ....... 127 4.2. Một số giải pháp về giữ gìn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống tộc ngƣời Tày ở Thái Nguyên....................................................... 129 4.2.1. Đa dạng hóa phương thức tuyên truyền, giáo dục các giá trị văn hóa truyền thống của tộc người Tày ở Thái Nguyên ........................... 129 4.2.2. Phải coi giữ gìn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống tộc người Tày ở Thái Nguyên là công việc của chính họ trong bối cảnh hiện nay .................................................................................................. 137 4.2.3. Đảm bảo sự linh hoạt trong quá trình thực hiện chính sách văn hóa của Đảng, của Nhà nước, của tỉnh ủy Thái Nguyên .................... 141 4.2.4. Ngăn chặn sự biến đổi hoàn toàn các giá trị văn hóa truyền thống tộc người Tày trong quá trình phát triển hiện nay .............................. 142 4.2.5. Đảm bảo sự gắn kết giữa sự phát triển kinh tế với chú trọng phát triển văn hóa trên cơ sở giữ gìn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống tộc người Tày ............................................................................... 145 KẾT LUẬN .................................................................................................. 148 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH KHOA HỌCCỦA TÁC GIẢ ......... 151 LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN.................................................................... 151 PHỤ LỤC ..................................................................................................... 162 MỞ ĐẦU 1. Lý do lựa chọn đề tài Văn hóa là nền tảng tinh thần của xã hội. Văn hóa được hình thành, lựa chọn, bổ sung trong quá trình lịch sử và trở thành truyền thống khi được truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác. Văn hóa là cơ sở cho sự tồn tại và phát triển của mỗi dân tộc. Đảng Cộng sản Việt Nam đã từng khẳng định: “Văn hóa được coi là nền tảng tinh thần của xã hội, vừa là mục tiêu, vừa là động lực của sự phát triển xã hội” [27, tr. 110]. Trong quá trình đổi mới nước ta hiện nay, nhiều yếu tố phát triển kinh tế xã hội có sự tác động không nhỏ đến văn hóa truyền thống của dân tộc, những yếu tố đó vừa có những tích cực, vừa hàm chứa những mặt trái của nó. Đó là quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước; sự phát triển kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa; quá trình mở cửa, hội nhập quốc tế. Về tích cực, các yếu tố đó đều góp phần làm giàu thêm văn hóa truyền thống của dân tộc, nó làm cho nền văn hóa của chúng ta có nhiều cơ hội để tiếp thu, học hỏi những tiến bộ, tích cực của các nền văn hóa khác trên thế giới, bổ sung, hoàn chỉnh làm cho văn hóa càng ngày càng có sự phù hợp với sự phát triển chung của thời đại. Tuy nhiên, mặt trái của những yếu tố đó đã tác động sâu rộng và thậm chí còn có cả sự cản trở, bào mòn, lai căng và có nguy cơ bị mất những nét văn hóa truyền thống của dân tộc. Trong bối cảnh đó, giữ gìn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống dân tộc là vấn đề rất quan trọng. Nó sẽ giúp cho nền văn hóa đó không bị mất đi, mà luôn được trường tồn theo lịch sử. Song, những yếu tố đó phải có sự phù hợp với đời sống thực tại, tức là văn hóa truyền thống sẽ có sự chắt lọc, kế thừa trong quá trình phát triển của chúng. Thái Nguyên là tỉnh có vị trí đặc biệt quan trọng, là trung tâm kinh tế, văn hoá của khu vực trung du và miền núi phía Bắc. Thái Nguyên còn là nơi có 1 nhiều trường đại học, cao đẳng và trung học chuyên nghiệp. Đây là nơi đào tạo và cung cấp nguồn nhân lực chất lượng cao cho các tỉnh trong khu vực và các tỉnh lân cận. Thái Nguyên được đầu tư phát triển công nghiệp hoá sớm hơn so với các tỉnh khác ngay từ những năm 1960, khi miền Bắc bắt tay vào xây dựng xã hội chủ nghĩa. Quá trình hội nhập quốc tế của địa phương này cũng diễn ra nhanh và ổn định, điều đó được thể hiện rất rõ qua sự đầu tư của một số tập đoàn lớn vào tỉnh, như Samsung, Shinwon... Là cửa ngõ phía Bắc của Thủ đô, Thái Nguyên có vị trí chiến lược quan trọng trong quá trình phát triển tổng thể của Hà Nội, đồng thời, đây cũng là điều kiện thuận lợi về hệ thống cơ sở vật chất trong quá trình phát triển. Thêm nữa, Thái Nguyên là tỉnh có sự thu hút đông đảo người từ các địa phương lân cận đến để học tập và lao động tại các cơ sở đào tạo, các cơ quan, nhà máy, xí nghiệp trong nhiều thập niên qua. Đây là nơi có sự hỗn dung về văn hoá giữa các địa phương đã, đang diễn ra một cách sâu sắc từ trước đổi mới cho đến nay. Ở đó, nó vừa hiện diện nét văn hoá bản địa, vừa xuất hiện sự pha trộn, vừa mang yếu tố truyền thống, vừa biểu hiện yếu tố hiện đại… Do đó, Thái Nguyên được coi như điển hình của sự hội nhập, giao lưu, phát triển của khu vực trung du và miền núi phía Bắc trong thời kỳ đổi mới. Tộc người Tày ở Thái Nguyên đứng vị trí thứ 2, sau người Kinh (các tộc người ở Thái Nguyên bao gồm: Kinh, Tày, Nùng, Sán Dìu, Sán Chay, Dao, H’Mông, Hoa). Mặc dù, chiếm một vị trí không lớn trong tổng số đồng bào Tày cả nước (chiếm 15%), nhưng người Tày Thái Nguyên có sự sinh tồn trong những điều kiện và hoàn cảnh khác biệt so với các địa phương khác. Họ sớm có sự tiếp cận với những thành tựu của sự phát triển trong nước và trên thế giới. Đặc biệt, sự tác động của quá trình công nghiệp hoá, hiện đại hoá, của cơ chế thị trường, của quá trình mở cửa hội nhập quốc tế, của sự mở rộng giao lưu văn hóa hiện nay đã góp phần không nhỏ trong quá trình nâng cao đời sống văn hóa vật chất và tinh thần cho đồng bào Tày nơi đây. Tuy nhiên, 2 bên cạnh những tích cực đó, nhiều nét văn hóa truyền thống, đặc biệt là những nét cốt yếu trong văn hóa của tộc người Tày đang bị mai một, pha trộn, lai căng, thậm chí bị biến mất hoàn toàn. Mặc dầu, nhiều chính sách của Đảng, Nhà nước và của tỉnh Thái Nguyên đề ra và thực thi một cách kịp thời và về cơ bản đúng hướng, song, giữ gìn và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống của đồng bào Tày hiện nay vẫn còn đặt ra nhiều vấn đề. Nhận thức được những vấn đề trên, chúng tôi lựa chọn đề tài: “Giữ gìn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống tộc người Tày ở Thái Nguyên hiện nay” làm đề tài nghiên cứu cho luận án tiến sĩ của mình. 2. Mục đích và nhiệm vụ của luận án - Mục đích: Trên cơ sở làm rõ một số vấn đề lý luận về giữ gìn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống tộc người Tày ở Thái Nguyên, luận án đánh giá thực trạng giữ gìn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống tộc người Tày ở Thái Nguyên và đề xuất các quan điểm, giải pháp giữ gìn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống tộc người Tày ở Thái Nguyên hiện nay. - Nhiệm vụ: Một là, trình bày một số vấn đề lý luận chung về giữ gìn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống tộc người Tày ở Thái Nguyên. Hai là, phân tích, làm rõ thực trạng giữ gìn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống tộc người Tày ở Thái Nguyên hiện nay và những vấn đề đặt ra. Ba là, nêu một số quan điểm và đề xuất các giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả giữ gìn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống tộc người Tày ở Thái Nguyên hiện nay. 3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu: Luận án nghiên cứu vấn đề giữ gìn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống tộc người Tày ở Thái Nguyên hiện nay. 3 Phạm vi nghiên cứu: Luận án chỉ tập trung nghiên cứu việc giữ gìn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống tộc người Tày ở Thái Nguyên từ đổi mới đến nay (từ 1986 đến nay). 4. Cơ sở lý luận và phƣơng pháp nghiên cứu Cơ sở lý luận: + Luận án dựa trên cơ sở lý luận của chủ nghĩa Mác - Lênin và tư tưởng Hồ Chí Minh trong quan điểm về đời sống tinh thần của xã hội, về ý thức xã hội, về văn hóa. Trong quá trình phân tích, luận giải, luận án vận dụng các nguyên lý cơ bản của chủ nghĩa Mác - Lênin, đặc biệt là quy luật phủ định của phủ định và mối quan hệ biện chứng giữa tồn tại xã hội - ý thức xã hội. + Luận án dựa trên các quan điểm của Đảng và Nhà nước về văn hóa và chính sách phát triển văn hóa, tầm quan trọng của việc giữ gìn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống tộc người Tày từ khi đổi mới đến nay. + Luận án có sự kế thừa thành tựu của các học giả đi trước đã nghiên cứu về các nội dung liên quan đến luận án. Phương pháp nghiên cứu: Phương pháp tiếp cận của luận án là phương pháp tiếp cận triết học, trong một số trường hợp cụ thể có kết hợp với phương pháp tiếp cận đa ngành, liên ngành. Tác giả luận án sử dụng kết hợp các phương pháp nghiên cứu sau đây: so sánh, phân tích, tổng hợp, lịch sử, lôgic, quy nạp, diễn dịch, trừu tượng hóa, khái quát hóa. 5. Đóng góp mới của luận án - Luận án làm rõ các khái niệm giá trị văn hóa truyền thống tộc người Tày, giữ gìn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống tộc người Tày ở Thái Nguyên; phân tích nội dung cơ bản và các nhân tố tác động đến quá trình giữ gìn và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống tộc người Tày ở Thái Nguyên hiện nay. 4 - Đánh giá thực trạng giữ gìn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống tộc người Tày ở Thái Nguyên hiện nay: những thành tựu, hạn chế, nguyên nhân của thành tựu và hạn chế, một số vấn đề đặt ra. - Đề xuất một số quan điểm và giải pháp cơ bản nhằm thực hiện tốt hơn quá trình giữ gìn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống tộc người Tày ở tỉnh Thái Nguyên hiện nay. 6. Ý nghĩa của luận án - Kết quả nghiên cứu của đề tài sẽ góp phần bổ sung và làm sáng tỏ lý luận về văn hóa, bản sắc văn hóa, đồng thời góp phần khẳng định vai trò, ý nghĩa của những giá trị văn hóa tộc người Tày ở Thái Nguyên trong điều kiện đất nước hội nhập, mở cửa hiện nay. - Đề tài có thể sử dụng làm tài liệu tham khảo cho việc nghiên cứu và giảng dạy các chuyên đề về giữ gìn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống, đặc biệt giữ gìn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống tộc người Tày tỉnh Thái Nguyên nói riêng và các tỉnh có đồng bào Tày sinh sống nói chung. 7. Kết cấu của luận án Ngoài phần mở đầu, kết luận, tài liệu tham khảo, phụ lục, nội dung của luận án bao gồm 4 chương và 12 tiết. 5 Chƣơng 1 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI 1.1. Các công trình nghiên cứu về giá trị văn hoá truyền thống và giữ gìn giá trị văn hóa truyền thống Phạm trù giá trị văn hóa được nhiều học giả nghiên cứu ở các ngành khoa học khác nhau, như: văn hóa học, dân tộc học, sử học, xã hội học, văn học - nghệ thuật, triết học... Ở bất kỳ góc độ nào, giá trị văn hóa cũng được thể hiện nó là cái mang tính bền bỉ, có sự trường tồn qua nhiều không gian và thời gian khác nhau, ở mỗi quốc gia, mỗi cộng đồng dân tộc. Chính bản thân nó có sự ăn sâu, bám rễ trong tư duy, trong tính cách, trong lối sống của cộng đồng. Những yếu tố đó được hình thành, được tích tụ, được kiểm nghiệm, đôi khi xuất hiện những tác nhân mới có thể bác bỏ ngay trong quá trình tồn tại của nó cho phù hợp với thực tại. Tuy nhiên, những cái gọi là cốt lõi trong mỗi nền văn hóa không bị mất đi hoàn toàn, nó cũng không bị phủ định một cách sạch trơn mà nó có sự tiếp biến cho phù hợp với những điều kiện và hoàn cảnh thực tại. Vấn đề giữ gìn và phát huy giá trị văn hoá truyền thống của dân tộc, bản sắc văn hoá dân tộc là vấn đề được Đảng, Nhà nước và xã hội ta rất quan tâm. Trong bối cảnh tác động của hội nhập, mở cửa, của công nghiệp hoá, hiện đại hoá đã được Đảng ta đưa ra từ Nghị quyết Trung ương 5, khoá VIII (1998) nhằm thức tỉnh nhân dân cần phải giữ gìn những nét riêng của chính mình trong quá trình hội nhập. Qua quá trình khảo sát, tác giả luận án thấy đã có nhiều công trình nghiên cứu của các tác giả đi trước đã đề cập đến, ở các mức độ khác nhau, vấn đề mà đề tài nghiên cứu, bao gồm: các công trình nghiên cứu về giá trị văn hóa truyền thống và giữ gìn văn hóa truyền thống; các công trình nghiên cứu về giá trị văn hóa truyền thống tộc người Tày. 6 1.1.1. Các công trình nghiên cứu về giá trị, giá trị văn hóa, về các giá trị văn hóa truyền thống của dân tộc Việt Nam Trước hết, các công trình nghiên cứu được công bố dưới dạng sách, như: Dưới góc độ sử học, triết học và đạo đức học, Trần Văn Giàu (1980) trong cuốn sách “Giá trị tinh thần truyền thống của dân tộc Việt Nam”, tác giả đã nghiên cứu và đưa ra những kiến giải sâu sắc về các giá trị truyền thống đặc thù của dân tộc Việt Nam. Cuốn sách được chia làm 11 chương, trong đó 3 chương đầu khái quát cơ bản về các khái niệm giá trị tinh thần truyền thống của dân tộc, ảnh hưởng của lịch sử đối với việc phát triển các giá trị truyền thống. Từ chương 4 đến chương 10 là phần chính của sách, tác giả tập trung phân tích 7 đức tính tốt đẹp của dân tộc Việt Nam bao gồm: yêu nước, cần cù, anh hùng, sáng tạo, lạc quan, thương người, vì nghĩa. Các phạm trù được trình bày một cách có hệ thống và khoa học với ý nghĩa giống như một “bảng giá trị tinh thần” của người Việt. Theo tác giả, những giá trị ấy đã được định hình với những nét cơ bản từ thời kỳ xa xưa - Văn Lang, nó là yếu tố cốt lõi không thể bị đồng hoá khi có sự tiếp biến với những nền văn hoá bên ngoài. Ra đời từ những năm 1980, nhưng cuốn sách đã nhấn mạnh trong bảng giá trị tinh thần, yêu nước là giá trị đầu tiên và quan trọng nhất, là thước đo tiêu chuẩn cho mọi thước đo trong cuộc sống của con người. Chương cuối cùng mang tính kết luận tổng quát, tác giả nói về Chủ tịch Hồ Chí Minh, con người kết tinh mọi giá trị truyền thống của dân tộc với những giá trị truyền thống của dân tộc và sự kết hợp những giá trị cao đẹp của nhân loại. Cuốn sách thể hiện phong cách Trần Văn Giàu một cách đậm nét, với lời văn khúc chiết, mạch lạc, lập luận lôgic, chặt chẽ; thể hiện một con người đã từng chiến đấu hết mình cho Tổ quốc, cho đồng bào, là người đã từng giữ nhiều vị trí quan trọng trong kháng chiến; đặc biệt, với nền tảng kiến thức uyên bác, Trần Văn Giàu đã là người tiên phong trong quá trình nghiên cứu các giá trị văn hoá truyền thống qua nhiều ngàn năm lịch sử của dân tộc ta và 7 cho đến nay, những nghiên cứu đó vẫn còn nhiều giá trị. Cuốn sách có ý nghĩa quan trọng trong nghiên cứu của tác giả luận án, đặc biệt là các đức tính tốt đẹp của dân tộc Việt Nam, mặc dù trong thế kỷ XXI đã có nhiều sự thay đổi trong điều kiện phát triển của dân tộc nhưng nó vẫn được coi là yếu tố nền tảng của quá trình triển khai đề tài luận án. Đề tài KHXH 01-10 về “Chủ nghĩa yêu nước truyền thống và hiện đại” (2002) do Phan Huy Lê là chủ nhiệm. Với kết cấu 5 chương: Khái niệm về chủ nghĩa yêu nước và phương pháp tiếp cận; Cơ sở hình thành và phát triển của chủ nghĩa yêu nước ở Việt Nam; Quá trình hình thành và phát triển chủ nghĩa yêu nước Việt Nam; Nội dung cơ bản của chủ nghĩa yêu nước truyền thống; Phát huy chủ nghĩa yêu nước trong thời kỳ công nghiệp hoá, hiện đại hoá, đi lên chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam.Trong số các chương đó, chương 4 về “Nội dung cơ bản của chủ nghĩa yêu nước truyền thống” các tác giả đã đề cập đến năm nội dung và cho đến nay, dường như nó vẫn còn nguyên giá trị: Yêu xóm làng, yêu quê hương xứ sở; Yêu thương gia đình, giống nòi; Tinh thần cố kết cộng đồng lấy dân làm gốc; Ý thức về lịch sử văn hoá chung; Ý thức sâu sắc về toàn vẹn lãnh thổ, độc lập tự chủ và tự tôn dân tộc. Đề tài khẳng định chủ nghĩa yêu nước là nội lực tinh thần cơ bản của con người Việt Nam trong xây dựng và bảo vệ đất nước. Đề tài nghiên cứu từ những năm đầu của thế kỷ XXI, khi đất nước ta bắt đầu đạt được những thành tựu quan trọng trong công cuộc đổi mới, nên những đề xuất của đề tài đã trở thành vấn có ý nghĩa quan trọng đối với công cuộc xây dựng và phát triển đất nước khi đó. Tuy nhiên, những năm gần đây, với sự phát triển rất mạnh mẽ của khoa học - công nghệ trên thế giới, đặc biệt, tốc độ phát triển chóng mặt của công nghệ thông tin; sự giao lưu, hợp tác sâu rộng của các quốc gia từ lĩnh vực kinh tế, chính trị đến văn hoá - xã hội nên nội dung của phạm trù “chủ nghĩa yêu nước” đã có sự thay đổi về nội hàm. 8 Nông Quốc Chấn - Huỳnh Khái Vinh (chủ biên) (2002) “Văn hoá các dân tộc Việt Nam thống nhất mà đa dạng”; nội dung cuốn sách được biên soạn từ kết quả nghiên cứu của đề tài khoa học xã hội 04.08 thuộc chương trình nghiên cứu cấp Nhà nước khoa học xã hội 04. Cuốn sách đã đề cập đến: Quan điểm mácxít - lêninnít về sự thống nhất mà đa dạng của bản sắc dân tộc trong xây dựng và phát triển nền văn hóa Việt Nam hiện nay; Sự thống nhất mà đa dạng trong văn hóa vùng và tộc người; Tính thống nhất mà đa dạng trong đời sống văn hóa tinh thần; Tính thống nhất mà đa dạng trong phong tục tập quán và nếp sống; Phương hướng, giải pháp và khuyến nghị nhằm giữ gìn và phát triển sự thống nhất mà đa dạng về bản sắc dân tộc của văn hóa trong những năm trước mắt. Với những nội dung đó, cuốn sách giúp độc giả tìm hiểu về một vấn đề vừa mang tính lý luận vừa có ý nghĩa thực tiễn, góp phần thực hiện chiến lược phát triển văn hóa của Đảng, phục vụ công tác nghiên cứu quản lý trong lĩnh vực văn hóa. Đặc biệt trong nội dung thứ nhất của cuốn sách, nhóm tác giả khẳng định bản sắc văn hoá của dân tộc cũng thay đổi - tất nhiên là với một tiến độ không thể nhanh hơn sự biến đổi của các quá trình và hiện tượng văn hoá; bản sắc dân tộc cũng được làm giàu và hiện đại hoá ở mức độ nào đó. Thêm nữa, nhóm tác giả khẳng định giá trị chuẩn và chủ yếu trong bản sắc quốc gia dân tộc ở Việt Nam bao gồm năm chuẩn giá trị: Kiên nhẫn, cần cù, rõ nhất là trong lao động; Kiên cường, kiên quyết trong khắc phục và chinh phục thiên nhiên, đấu tranh chống kẻ thù xâm lược, để giành tự do cho dân tộc; Dũng cảm, mưu trí; Tính tập thể, tính cộng đồng được thể hiện rõ ở tình “thương người như thể thương thân” và dung hợp theo chữ Hoà - Thiên - Địa - Nhân. Qua cuốn sách, tác giả luận án nhận thức rõ hơn về sự thống nhất nhưng đa dạng của 54 sắc thái dân tộc anh em và càng thấy rõ việc giữ gìn cái riêng của mỗi dân tộc (tộc người). 9 Trần Ngọc Thêm trong nhiều công trình đã công bố dưới dạng sách, đề tài nghiên cứu khoa học đã từng đề cập đến các yếu tố đặc trưng của giá trị văn hóa như trong cuốn “Giá trị và sự chuyển đổi hệ giá trị văn hóa truyền thống Việt Nam”(2010) đã đề cập: 1/Thái độ tôn trọng, ước mong sống hòa hợp với thiên nhiên; 2/ Thiên về tổng hợp và biện chứng, chủ quan, cảm tính, kinh nghiệm; 3/Trọng tình, trọng đức, trọng văn, trọng nữ; 4/Linh hoạt và dân chủ, trọng tập thể; 5/Dung hợp trong tiếp nhận, mềm dẻo, hiếu hòa trong đối phó. Tiếp đó, trong cuốn “Tìm về bản sắc văn hóa Việt Nam: Cái nhìn hệ thống - loại hình” ông đã khẳng định 5 yếu tố đặc trưng của văn hóa có sự liên hệ, tác động lẫn nhau đó là: 1/Tính cộng đồng, 2/Tính ưa hài hòa, 3/Tính trọng âm, 4/Tính tổng hợp, 5/Tính linh hoạt. Những nghiên cứu của Trần Ngọc Thêm có ý nghĩa quan trọng trong việc xác định giá trị văn hóa nói chung và giá trị văn hóa của tộc người Tày nói riêng. Đề tài cấp Bộ năm 2005 do Nguyễn Duy Bắc là chủ nhiệm, thuộc Viện văn hoá và phát triển - Học viện chính trị Quốc gia Hồ Chí Minh, “Sự biến đổi các giá trị văn hoá trong quá trình phát triển nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở nước ta”. Đề tài bao gồm năm chương, Chương 1: Mấy vấn đề lý luận về văn hoá, giá trị văn hoá, biến đổi giá trị văn hoá; Chương 2: Sự vận động của các giá trị văn hoá ở nước ta thời kỳ trước đổi mới; Chương 3: Phát triển nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở nước ta và sự biến đổi giá trị nhân cách văn hoá; Chương 4: Sự biến đổi các giá trị văn hoá trong điều kiện xây dựng và phát triển nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở nước ta; Chương 5: Các giải pháp xây dựng những giá trị văn hoá trong điều kiện phát triển nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở nước ta hiện nay. Đề tài khẳng định: kinh tế thị trường với những mặt tích cực của nó đã và đang mang lại nhiều thuận lợi cho việc xây dựng nền văn hoá Việt Nam hiện nay, như: nó tạo tiền đề để dẫn đến sự biến đổi tích cực trong các giá trị văn hoá nhân cách, văn hoá chính trị, 10 văn hoá đạo đức, văn hoá thẩm mỹ, văn hoá gia đình… Bên cạnh những tích cực đó, kinh tế thị trường cũng có những hạn chế, khiếm khuyết đã và đang là môi trường nảy nở nhiều hiện tượng tiêu cực, trái với những truyền thống và cách mạng trước những thử thách mới chưa từng có. Theo đó, việc xây dựng những giá trị, chuẩn mực văn hoá đạo đức của con người xã hội Việt Nam hiện nay, đòi hỏi phải chủ động, tích cực kế thừa và đổi mới các giá trị văn hoá truyền thống dân tộc và cách mạng, mở rộng giao lưu văn hoá quốc tế để phát triển văn hoá tạo ra những giá trị mới. Những công trình trên đã nêu rõ các quan niệm về “giá trị”, “giá trị văn hóa”, “giá trị xã hội”, “bảng giá trị”, “hệ thống giá trị”, “chuẩn giá trị văn hóa”... Theo các tác giả, có các giá trị truyền thống và các giá trị mới hình thành do những điều kiện kinh tế - chính trị mới chi phối. Đối lập với “giá trị” là “phản giá trị” - đi ngược lại các giá trị văn hóa, phản lại các giá trị chân, thiện, mỹ. Các công trình nói trên cũng đã phân tích lịch sử quá trình hình thành, phát triển và nội dung các giá trị văn hóa tinh thần của dân tộc Việt Nam trong mối quan hệ với bản sắc văn hóa dân tộc, chỉ rõ các mặt tích cực cần kế thừa, phát huy và mặt hạn chế, lỗi thời cần khắc phục, xóa bỏ. 1.1.2. Các công trình nghiên cứu về giá trị văn hóa truyền thống trong quá trìnhcông nghiệp hoá - hiện đại hoá đất nước, phát triển kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa và hội nhập quốc tế Theo hướng này, có nhiều bài viết sâu sắc. Cụ thể: “Văn hóa Việt Nam và cách tiếp cận mới” của Phan Ngọc (2000); với phương pháp tiếp cận của ngành văn hoá học, với mục đích tìm kiếm về bản sắc văn hoá dân tộc Việt Nam, và suy cho cùng, với mục đích đổi mới văn hoá, cho nên tác giả đã không trình bày các sự kiện văn hoá thành những kiến thức cần nắm được mà đi trình bày những biện pháp cần làm vì quyền lợi của đất nước và nhân dân. Do đó, các mặt từ lịch sử, chính trị, quân sự, giáo dục, văn học, nghệ thuật, tín ngưỡng, tôn giáo… được thấy rõ những mối liên hệ chặt chẽ với nhau, và tựu 11 trung lại, nó đều có gốc của con người Việt Nam. Mặc dù cuốn sách chủ yếu mở ra hướng tiếp cận mới cho ngành văn hoá học, nhưng đó cũng là sự tham khảo có ý nghĩa cho chúng tôi trong tiếp cận về giá trị văn hoá truyền thống, như: nghiên cứu văn hoá phải đặt chúng trong bối cảnh của sự tiếp xúc và giao lưu văn hoá với các nền văn hoá khác, đặc biệt trong bối cảnh toàn cầu hoá hiện nay. Trần Ngọc Thêm xuất bản cuốn “Tìm về bản sắc văn hóa Việt Nam” (2001). Cuốn sách đề cập đến các nội dung chính: Cơ sở lý luận cho cách nhìn hệ thống - Loại hình về văn hoá Việt Nam; Văn hoá nhận thức; Văn hoá tổ chức cộng đồng: Đời sống tập thể; Văn hoá tổ chức cộng đồng: Đời sống cá nhân; Văn hoá ứng xử với môi trường tự nhiên; Văn hoá ứng xử với môi trường xã hội. Trong phần cuối của cuốn sách, thay lời kết, tác giả phân tích văn hoá Việt Nam từ truyền thống đến hiện đại, trong đó, tác giả chỉ rõ văn hoá Việt Nam cổ truyền đứng trước công cuộc công nghiệp hoá và hiện đại hoá đất nước. Cùng với sự hội nhập, mở cửa, hợp tác, phát triển của đất nước, văn hoá truyền thống của Việt Nam còn chịu sự ảnh hưởng của nền kinh tế thị trường, chúng có sự thâm nhập tương đối lớn đối với sự phát triển của văn hoá. Bên cạnh những yếu tố tích cực của văn hoá truyền thống người Việt, như: tính linh hoạt, mềm dẻo trong quá trình hội nhập, phát triển; thì những mặt khó khăn trong văn hoá truyền thống của con người Việt Nam là: bệnh tuỳ tiện, bệnh làm ăn kiểu sản xuất nhỏ, bệnh gia đình chủ nghĩa, bệnh đố kị luôn song hành. Qua đó, tác giả đã chỉ rõ những yếu tố phù hợp con người có thể điều chỉnh phù hợp với những điều kiện phù hợp trong quá trình phát triển của đất nước. Từ đó, vấn đề đặt ra là giữa cái hay và cái dở, cái được và cái mất trong kinh tế thị trường là bài toán tối ưu giữa hai nhiệm vụ: nâng cao đời sống và phát triển kinh tế đi đôi với bảo tồn và phát triển văn hoá dân tộc. “Tìm hiểu giá trị văn hóa truyền thống trong quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa” của Nguyễn Trọng Chuẩn, Phạm Văn Đức, Hồ Sĩ Quý (đồng chủ 12