Tài liệu Xây dựng một số chuyên đề dạy học liên môn trong chương trình lịch sử lớp 9 thcs theo hướng phát triển năng lực người học

TRƯỜNG ĐẠI HỌC HÙNG VƯƠNG KHOA KHOA HỌC XÃ HỘI & NHÂN VĂN HÀ THỊ LỆ XÂY DỰNG MỘT SỐ CHUYÊN ĐỀ DẠY HỌC LIÊN MÔN TRONG CHƯƠNG TRÌNH LỊCH SỬ LỚP 9 - THCS THEO HƯỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC NGƯỜI HỌC KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC Ngành: Đại học Sư phạm Lịch sử - GDCD Phú Thọ, năm 2018 TRƯỜNG ĐẠI HỌC HÙNG VƯƠNG KHOA KHOA HỌC XÃ HỘI & NHÂN VĂN HÀ THỊ LỆ XÂY DỰNG MỘT SỐ CHUYÊN ĐỀ DẠY HỌC LIÊN MÔN TRONG CHƯƠNG TRÌNH LỊCH SỬ LỚP 9 - THCS THEO HƯỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC NGƯỜI HỌC KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC Ngành: Sư phạm Lịch sử - GDCD Giảng viên hướng dẫn: Th.S ĐOÀN THỊ LOAN Phú Thọ, năm 2018 LỜI CAM KẾT “Tôi đã đọc và hiểu về các hành vi vi phạm đạo đức trong học thuật. Tôi cam kết rằng nghiên cứu này do tôi thực hiện đảm bảo trung thực và không vi phạm về đạo đức trong học thuật.” LỜI CẢM ƠN Để hoàn thành khóa luận này, em xin tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến cô giáo hướng dẫn Th.S Đoàn Thị Loan - giảng viên trường Đại Học Hùng Vương, đã tận tình hướng dẫn trong suốt quá trình viết khóa luận tốt nghiệp. Em chân thành cảm ơn quý thầy, cô trong khoa Khoa học Xã hội và Nhân văn, Trường Đại học Hùng Vương đã tận tình truyền đạt kiến thức trong những năm em học tập. Với vốn kiến thức được tiếp thu trong quá trình học không chỉ là nền tảng cho quá trình nghiên cứu khóa luận mà còn là hành trang quý báu để em bước vào đời một cách vững chắc và tự tin. Em xin gửi lời cảm ơn sâu sắc tới Ban Giám Hiệu, các thầy, cô và các em học sinh trường THCS Lý Tự Trọng đã tạo điều kiện cần thiết để em tiến hành thực nghiệm giúp em hoàn thành đề tài này. Cuối cùng em xin gửi lời cảm ơn đến gia đình, bạn bè và những người thân đã giúp đỡ, tạo điều kiện về vật chất cũng như về tinh thần cho em hoàn thành tốt đề tài này. Do điều kiện thời gian có hạn, đề tài không tránh khỏi những thiếu sót. Em rất mong muốn và chân thành tiếp thu ý kiến chỉ đạo tận tình của các thầy cô giáo và mong bạn đọc bổ sung, nâng cao nhận thức và hoàn thiện tốt hơn đề tài của mình. Em xin chân thành cảm ơn! Việt Trì, ngày tháng năm 2018 Người thực hiện khóa luận Hà Thị Lệ MỤC LỤC MỞ ĐẦU..................................................................................................................... 1 1. Tính cấp thiết ........................................................................................................... 1 2. Tổng quan về tình hình nghiên cứu .......................................................................... 2 3. Mục tiêu, nhiệm vụ nghiên cứu ................................................................................ 4 3.1. Mục tiêu nghiên cứu ............................................................................................. 4 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu ............................................................................................ 5 4. Đối tượng nghiên cứu và phạm vi nghiên cứu .......................................................... 5 4.1. Đối tượng nghiên cứu ........................................................................................... 5 4.2. Phạm vi nghiên cứu .............................................................................................. 5 5. Phương pháp nghiên cứu.......................................................................................... 5 5.1. Phương pháp lịch sử, phương pháp logic .............................................................. 5 5.2. Phương pháp thu thập, phân tích, xử lí tài liệu ...................................................... 5 5.3. Phương pháp phân tích, tiếp cận hệ thống ............................................................. 5 5.4. Phương pháp khảo sát, điều tra ............................................................................. 6 5.5. Phương pháp thực nghiệm sư phạm ...................................................................... 6 5.6. Phương pháp thống kê toán học ............................................................................ 6 6. Cấu trúc khóa luận ................................................................................................... 6 NỘI DUNG ................................................................................................................. 7 CHƯƠNG 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ DẠY HỌC LIÊN MÔN ......... 7 1.1. Cơ sở lý luận ......................................................................................................... 7 1.1.1. Bản chất của quá trình dạy học ở trường trung học cơ sở ................................... 7 1.1.2. Định hướng đổi mới nội dung chương trình giảng dạy lịch sử ở trường THCS ... 7 1.1.3. Định hướng đổi mới phương pháp, hình thức tổ chức dạy học môn lịch sử ở trường THCS ............................................................................................................... 9 1.1.4. Quan niệm về dạy học tích hợp, liên môn......................................................... 10 1.1.5. Dạy học theo hướng phát triển năng lực HS ở trường THCS ............................ 11 1.2. Cơ sở thực tiễn .................................................................................................... 12 1.2.1. Nội dung chương trình, SGK Lịch sử lớp 9 – THCS ........................................ 12 1.2.2. Đặc điểm tâm lí và trình độ nhận thức của HS lớp 9 – THCS ........................... 13 1.2.3. Thực trạng vận dụng dạy học tích hợp liên môn trong dạy học lịch sử hiện nay15 Tiểu kết chương 1 ...................................................................................................... 18 CHƯƠNG 2. MỘT SỐ CHUYÊN ĐỀ DẠY HỌC LIÊN MÔN TRONG CHƯƠNG TRÌNH LỊCH SỬ LỚP 9 – THCS ............................................................................. 19 2.1. Khả năng xây dựng và vận dụng các chuyên đề dạy học liên môn trong chương trình Lịch sử lớp 9 - THCS ........................................................................................ 19 2.1.1. Vị trí, nhiệm vụ của chương trình Lịch sử lớp 9 – THCS ................................. 19 2.1.2. Những yếu tố thuận lợi cho việc xây dựng và vận dụng các chuyên đề dạy học liên môn trong chương trình Lịch sử 9 – THCS ......................................................... 20 2.2. Xây dựng các chuyên đề dạy học liên môn trong chương trình Lịch sử lớp 9 – THCS ........................................................................................................................ 22 2.2.1. Nguyên tắc xây dựng các chuyên đề dạy học liên môn trong chương trình Lịch sử lớp 9 – THCS ........................................................................................................ 22 2.2.2. Quy trình xây dựng chuyên đề dạy học liên môn trong chương trình trong chương trình Lịch sử 9 – THCS ................................................................................. 22 2.2.3. Nội dung một số chuyên đề dạy học liên môn trong chương trình Lịch sử lớp 9 – THCS ........................................................................................................................ 24 Tiểu kết chương 2 ...................................................................................................... 76 CHƯƠNG 3: THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM ............................................................... 77 3.1. Mục đích, nhiệm vụ thực nghiệm ........................................................................ 77 3.1.1. Mục đích thực nghiệm ..................................................................................... 77 3.1.2. Nhiệm vụ của thực nghiệm sư phạm ................................................................ 77 3.2. Tổ chức thực nghiệm .......................................................................................... 77 3.2.1. Đối tượng thực nghiệm .................................................................................... 77 3.2.2. Thời gian thực nghiệm ..................................................................................... 77 3.2.3. Nội dung thực nghiệm...................................................................................... 77 3.2.4. Phương pháp thực nghiệm................................................................................ 78 3.3. Kết quả thực nghiệm ........................................................................................... 78 3.3.1. Tiêu chí xếp loại, đánh giá kết quả thực nghiệm ............................................... 78 3.3.2. Phân tích, đánh giá kết qủa thực nghiệm .......................................................... 79 3.3.3. Đánh giá chung kết quả thực nghiệm ............................................................... 80 Tiểu kết chương 3 ...................................................................................................... 81 KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ.................................................................................... 82 1. Kết luận ................................................................................................................. 82 2. Một số kiến nghị .................................................................................................... 82 TÀI LIỆU THAM KHẢO ......................................................................................... 83 DANH MỤC VIẾT TẮT Từ viết tắt Từ đầy đủ THCS Trung học cơ sở QTDH Quá trình dạy học GV Giáo viên HS Học sinh SGK Sách giáo khoa DH Dạy học GD Giáo dục DANH MỤC BẢNG STT Tên bảng Trang 1 Bảng 2.1: Một số chuyên đề liên môn trong chương trình Lịch sử lớp 9 - THCS 20 2 Bảng 3.1: Kết quả điểm kiểm tra lớp thực nghiệm và lớp đối chứng 80 3 Bảng 3.2: Xếp loại điểm kiểm tra của HS (%) 80 4 Bảng 3.3: Kết quả các phiếu điều tra về thái độ học tập của HS 80 1 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết Đất nước ta đang ở trong thời kì hội nhập. Biểu hiện rõ ràng nhất của quá trình hội nhập quốc tế là việc thực hiện công nghiệp hóa, hiện đại hóa nhanh chóng và toàn diện. Trước những điều kiện và thách thức trong giai đoạn mới của đất nước, ngành giáo dục và đào tạo phải có những đổi mới thực sự trong tiến trình đi lên của xã hội. Vì thế, tiếp tục thực hiện chủ trương đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo mà Nghị quyết Hội nghị Trung ương 9 khóa XI (NQ 29-NQ/TW) đề ra, Đại hội Đảng lần thứ XII đề ra phương hướng: “Giáo dục là quốc sách hàng đầu. Phát triển giáo dục và đào tạo nhằm nâng cao dân trí, đào tạo nhân lực, bồi dưỡng nhân tài. Chuyển mạnh quá trình giáo dục từ chủ yếu trang bị kiến thức sang phát triển toàn diện năng lực và phẩm chất người học; phát triển giáo dục và đào tạo phải gắn với nhu cầu phát triển kinh tế - xã hội, xây dựng và bảo vệ Tổ quốc, với tiến bộ khoa học, công nghệ; phấn đấu trong những năm tới, tạo chuyển biến căn bản, mạnh mẽ về chất lượng, hiệu quả giáo dục và đào tạo; phấn đấu đến năm 2030, nền giáo dục Việt Nam đạt trình độ tiên tiến trong khu vực”. Hướng tới mục tiêu đó, cần phải tiếp tục hoàn thành đổi mới đồng bộ về mục tiêu giáo dục, phương pháp giáo dục, cách thức kiểm tra, đánh giá và công tác quản lí giáo dục. Trong bối cảnh đó, đổi mới phương pháp dạy học là yêu cầu cấp thiết. Hiện nay, phần lớn GV đều đã được tiếp cận với các phương pháp và kĩ thuật dạy học tích cực. Các thuật ngữ như phương pháp dạy học tích cực, dạy học liên môn, dạy học giải quyết vấn đề; các kĩ thuật dạy học tích cực như động não, khăn trải bàn, bản đồ tư duy không còn xa lạ với đông đảo GV. Tuy nhiên, việc vận dụng và nắm vững chúng còn hạn chế và chưa đạt được hiệu quả. Người GV chưa tìm được chỗ đứng của mỗi kĩ thuật dạy học trong cả tiến trình tổ chức hoạt động dạy học. Cũng chính vì thế nên người GV vẫn chủ yếu lệ thuộc vào tiến trình các bài học được trình bày trong SGK, chưa chủ động trong thiết kế tiến trình xây dựng kiến thức phù hợp với các phương pháp và kĩ thuật dạy học tích cực. Mặc dù cố gắng nhưng việc sử dụng các phương pháp dạy học tích cực hiện nay chưa thực sự tổ chức được các hoạt động nhận thức tích cực, sáng tạo, bồi dưỡng và phát triển năng lực HS, việc tăng cường hoạt động cá thể và hoạt động hợp tác còn hạn chế, chưa kết hợp được sự đánh giá của GV và sự tự đánh giá của HS trong quá trình dạy học. Một trong những nguyên nhân chủ yếu dẫn đến hạn chế nói trên là việc dạy học hiện nay chủ yếu được thực hiện trên lớp theo bài/tiết trong SGK. Nhằm khắc phục những hạn chế nói trên, cần phải chủ động, sáng tạo xây dựng nội dung phù hợp với các phương pháp và kĩ thuật dạy học tích cực thay cho việc dạy học đang thực hiện theo từng bài/tiết trong SGK như hiện nay. Phương pháp dạy học liên môn là một trong những phương pháp dạy học tích cực đáp ứng được yêu cầu đổi mới phương pháp dạy học. Từ 2 thực tế trên và những nhận thức thu được, đồng thời căn cứ vào chương trình, qua việc tìm hiểu thông tin về việc dạy và học lịch sử ở trường phổ thông đặc biệt là khối HS lớp 9 chúng tôi lựa chọn đề tài: “Xây dựng một số chuyên đề dạy học liên môn trong chương trình lịch sử lớp 9 - THCS theo hướng phát triển năng lực người học” với mong muốn góp phần nâng cao chất lượng và hiệu quả của hoạt động dạy học lịch sử lớp 9 nói riêng và dạy học lịch sử ở trường phổ thông nói chung. 2. Tổng quan về tình hình nghiên cứu Ở nước ta vấn đề dạy học liên môn đã được đề cập từ lâu trong các tài liệu tâm lí học, giáo dục học, lịch sử chuyên ngành và các bài viết trên các tạp chí. Đó là các tác phẩm của các tác giả: Nguyễn Quang Vinh, 1986, có bài “Dạy học các môn học theo quan điểm liên môn”, Tạp chí Nghiên cứu Giáo dục số 10. Hà Thế Ngữ, Đặng Vũ Hoạt trong cuốn “Giáo dục học” (Tập 1), NXB Giáo dục, năm 1987 nêu một cách khái quát nhất và tương đối đầy đủ về vai trò, ý nghĩa của việc sử dụng kiến thức liên môn: “Tiềm năng giáo dục thế giới quan cho học sinh đặc biệt được khai thác trong mối liên hệ giữa các môn học. Các mối liên hệ giữa các môn học, phản ánh bản chất biện chứng của nhận thức khoa học, giúp xem xét một sự vật hay một hiện tượng từ nhiều quan điểm khác nhau” [16;123]. Như vậy, khi giáo viên sử dụng kiến thức liên môn trong dạy học, phân tích để học sinh thấy được mối liên hệ giữa các môn học chính là đang thực hiện nhiệm vụ giáo dục, bồi dưỡng tư duy biện chứng và rèn luyện khả năng phân tích cho học sinh. Nghiên cứu sâu về nguyên tắc liên môn, tác giả Trần Văn Cường, 1997, trong Tạp chí nghiên cứu Giáo dục, số 7 “Vận dụng nguyên tắc liên môn trong dạy học lịch sử ở trường THPT”, đã đưa ra vai trò, vị trí của nguyên tắc liên môn trong dạy học lịch sử. Khoa học lịch sử với đối tượng nghiên cứu gồm nhiều lĩnh vực: kinh tế, chính trị, quân sự, văn hóa, tư tưởng…để tìm hiểu sâu một cách toàn diện cần sử dụng phương pháp liên ngành trong nghiên cứu. Môn Lịch sử ở trường trung học phổ thông cung cấp cho HS nhiều kiến thức về các mặt của đời sống xã hội và liên quan đến nhiều môn học khác. Vì vậy, vận dụng các kiến thức môn học khác liên quan đến lịch sử để hiểu sâu sắc toàn diện, kiến thức lịch sử là một nội dung cơ bản của nguyên tắc liên môn trong dạy học lịch sử. Trong bài “Vận dụng nguyên tắc liên môn khi dạy học các vấn đề văn hóa trong SGK Lịch sử”, Tạp chí Nghiên cứu Giáo dục, số 12 xuất bản 12 /1997, tác giả Trần Viết Thụ cũng đã đề cập khá rõ nguyên tắc liên môn trong dạy học Lịch sử. Dạy học liên môn là một trong những nguyên tắc quan trọng của quá trình dạy học lịch sử ở trường phổ thông, nguyên tắc liên môn cần được quán triệt trong khâu giảng dạy các bài lịch sử, đặc biệt là các bài về văn hóa, khoa học – kĩ thuật, kinh tế và phương pháp liên môn trong dạy học 3 lịch sử cần phải được coi trọng, nhất là đối với các môn học gần gũi như văn học, địa lí, chính trị. Trần Đức Minh “Vận dụng quan điểm liên môn – một yếu tố nâng cao tính cực học tập của học sinh” trên tạp chí Nghiên cứu Giáo dục, số 4 xuất bản năm 1999 khẳng định tính ưu việt của nguyên tắc liên môn, liên môn là một quan điểm dạy học hiện đại, được coi như là một trong những điều kiện quan trọng của việc hoàn thiện, nâng cao quá trình giảng dạy – giáo dục. Sử dụng liên môn tạo cho HS một nội dung tư duy phong phú, một cách suy nghĩ vận động bằng con đường tích hợp những nội dung từ một số môn học, từ một khóa trình trong một môn học đưa vào nội dung của một khóa trình hay một môn học khác, tăng cường tính tích cực của học sinh. Đặng Thành Hưng trong cuốn “Dạy học hiện đại – lí luận, biện pháp, kĩ thuật”, NXB Đại học Quốc gia, Hà Nội năm 2002, cho rằng: “Trong khoa học giáo dục còn có những bộ môn, chuyên ngành, liên môn lấy những liên hệ qua lại làm đối tượng” [9;15]. Tác giả đã đề cập đến một khả năng khác của vấn đề sử dụng kiến thức liên môn trong dạy học. Một chuyên ngành nghiên cứu sâu sắc hơn, cụ thể hơn về những mối liên hệ qua lại giữa các nghành khoa học. Tác giả Đoàn Huy Oánh trong trong tác phẩm “Tâm lí sư phạm”, NXB Đại học quốc gia Thành phố Hồ Chí Minh, năm 2005 đã nêu “Bên cạnh chương trình Giáo dục công dân riêng biệt, các môn học về văn học, lịch sử cũng là những bài học quý giá giảng dạy về luân lí, đạo đức, nhân cách” [17;247]. Cũng trong tác phẩm này, tác giả khẳng định “ngày nay, các nhà tâm lí giáo dục nhận định rằng, giáo viên cần có khả năng hiểu biết nhiều phương diện kiến thức [17;248]. Như vậy, theo đánh giá dưới góc độ tâm lí học, kiến thức liên môn có vai trò trong giáo dục học sinh. Đồng thời, để thực hiện nhiệm vụ giáo dục, GV phải am hiểm nhiều lĩnh vực để ứng dụng vào bài giảng, làm cho giờ trở nên sinh động, hấp dẫn học sinh. Giáo trình “Phương pháp dạy học lịch sử” tập 1 do GS. TS Phan Ngọc Liên (chủ biên), PGS. TS Trịnh Đình Tùng, GS. TS Nguyễn Thị Côi, NXB Đại học sư phạm, năm 2007, đã trình bày khái quát về nguyên tắc liên môn: “…việc nắm vững các sự kiện lịch sử liên quan chặt chẽ với việc hiểu biết tri thức về nhiều môn khoa học xã hội và nhân văn (văn học, giáo dục công dân, triết học, địa lí) và cả khoa học tự nhiên…” [12;259]. Bên cạnh đó giáo trình còn đề cập tới tư tưởng tích hợp và phân biệt giữa nguyên tắc liên môn và nguyên tắc tích hợp. Trong cuốn “Đổi mới nội dung và phương pháp dạy học lịch sử ở trường phổ thông” của Hội giáo dục lịch sử trường Đại học sư phạm do GS. Phan Ngọc Liên chủ biên, NXB Đại học sư phạm, năm 2008 đã viết về đổi mới nội dung phương pháp dạy học lịch sử, đặc biệt các phương pháp để phát huy tính tích cực của HS cũng được đề cập 4 đến, nguyên tắc liên môn là một trong những nguyên tắc góp phần phát huy tính tích cực của HS cũng đã được nhắc khái quát trong cuốn sách. Tác giả Trần Viết Thụ trong cuốn “Rèn luyện kĩ năng nghiệp vụ sư phạm môn lịch sử”, NXB Đại học Sư phạm Hà Nội, 2009, khẳng định: “Nguồn tài liệu mà giáo viên đưa vào bài giảng phong phú đa dạng không chỉ làm sâu sắc nội dung sách giáo khoa, mà còn mở rộng hiểu biết của học sinh về kiến thức văn hóa nói chung như khảo cổ học, triết học, văn học, nghệ thuật, địa lí…[21,111]. Điều này chứng tỏ, nếu giáo viên khai thác tốt nguồn kiến thức liên môn không chỉ khắc sâu nội dung nội dung lịch sử mà còn bổ sung cho HS kiến thức về những lĩnh vực khác, các em thấy được mối liên hệ và rút ra quy luật chung. Thạc sĩ Nguyễn Trọng Đức thuộc trung tâm nghiên cứu giáo dục phổ thông (Viện Khoa học giáo dục Việt Nam) với đề tài “Xây dựng và thử nhiệm một số đề tài tích hợp liên môn Lịch sử và Địa lí ở trường THCS” đã cho thấy những ưu điểm của việc thực hiện tích hợp liên môn Lịch Sử và Địa lí đưa ra những đề xuất cho việc vận dụng quan điểm tích hợp này trong phát triển chương trình giáo dục phổ thông Việt Nam sau năm 2015. Bùi Thị Huyền trong đề tài “Xây dựng một số chuyên đề dạy học liên môn theo hướng phát triển năng lực học sinh trong dạy học Địa lí lớp 12 - THPT ( ban cơ bản)”, năm 2016. Đề tài này tác giả đã nêu rõ được cơ sở lí luận của dạy học liên môn, xây dựng và tiến hành thực nghiệm thành công với chuyên đề dạy học liên môn. Để thấy được hiệu quả của việc xây dựng chuyên đề dạy học liên môn trong dạy học Địa lí. Những tài liệu trên đã khẳng định tính phổ biến của vấn đề sử dụng kiến thức liên môn trong dạy học. Các tác giả đã chỉ ra vai trò, ý nghĩa của việc kết hợp nhiều kiến thức của nhiều nghành khoa học trong học tập một bộ môn nhất định. Việc làm đó góp phần phát huy tính tích cực, chủ động của học sinh trong học tập. Đồng thời, các tác phẩm khẳng định, vận dụng linh hoạt nhiều nguồn kiến thức là khả năng cần có ở một GV. Tuy nhiên, trong các tác phẩm nói trên cũng như các chuyên đề cụ thể của các tác giả, vấn đề xây dựng các chuyên đề dạy học liên môn trong chương trình lịch sử lớp 9 – THCS theo hướng phát triển năng lực người học chưa được nghiên cứu một cách hệ thống. Chính vì vậy, thực hiện đề tài, tôi mong muốn đóng góp một phần trong việc hình thành hệ thống lí luận phù hợp và thực nghiệm sư phạm có khả thi để góp phần nâng cao chất lượng dạy học môn lịch sử ở trường phổ thông hiện nay. 3. Mục tiêu, nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục tiêu nghiên cứu Xây dựng một số chuyên đề dạy học liên môn trong chương trình lịch sử lớp 9 – THCS theo hướng phát triển năng lực người học nhằm nâng cao chất lượng và hiệu quả dạy học lich sử lớp 9, từ đó bồi dưỡng và phát triển năng lực người học. 5 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu - Nghiên cứu cơ sở lý luận về xây dựng chuyên đề dạy liên môn trong chương trình lịch sử lớp 9 - THCS. - Nghiên cứu chương trình, nội dung, phương pháp dạy học lịch sử lớp 9. - Xây dựng một số chuyên đề dạy liên môn trong chương trình lịch sử 9 phục vụ dạy học để nâng cao hiệu quả học tập của HS. - Thực nghiệm sư phạm để kiểm tra tính khả thi và hiệu quả của đề tài. Từ đó đề xuất các giải pháp về xây dựng chuyên đề dạy liên môn trong chương trình lịch sử 9 một cách có hiệu quả. 4. Đối tượng nghiên cứu và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu Chuyên đề dạy học liên môn 4.2. Phạm vi nghiên cứu - Về nội dung: Tập trung nghiên cứu xây dựng một số chuyên đề dạy học liên môn trong chương trình lịch sử lớp 9 - THCS theo hướng phát triển năng lực người học. 5. Phương pháp nghiên cứu 5.1. Phương pháp lịch sử, phương pháp logic Đây là hai phương pháp quan trọng hàng đầu và không thể tách rời nhau trong nghiên cứu lịch sử. Trong đó phương pháp lịch sử là phương pháp diễn lại tiến trình phát triển của các hiện tượng và các sự kiện với mọi tính chất cụ thể của chúng. Phương pháp logic là phương pháp nghiên cứu các hiện tượng trong hình thức tổng quát nhằm vạch ra bản chất, quy luật, khuynh hướng chung trong sự vận động của chúng. 5.2. Phương pháp thu thập, phân tích, xử lí tài liệu Căn cứ vào mục đích, nhiệm vụ của đề tài, tiến hành thu thập, phân tích từ nhiều nguồn khác nhau như sách báo, tạp chí, các luận văn, các công trình nghiên cứu khoa học có liên quan. Để việc xây dựng một số chuyên đề dạy học liên môn đảm bảo tính khoa học và tính giáo dục, tôi đã tập trung nghiên cứu tài liệu chuẩn là SGK Lịch sử 9 – THCS hiện hành, các tài liệu về giáo dục học đại cương, các tài liệu về tâm lí học đại cương, tâm lí học lứa tuổi và tâm lí học sư phạm để đảm bảo cho việc xây dựng một số chuyên đề dạy học liên môn đạt hiệu quả cao nhất. 5.3. Phương pháp phân tích, tiếp cận hệ thống Đây là cơ sở để nghiên cứu nội dung, chương trình, các bài học trong SGK Lịch sử 9 - THCS. Để đảm bảo tính khoa học, các đối tượng nghiên cứu phải được xem xét và phân tích trong một hệ thống hoàn chỉnh. 6 5.4. Phương pháp khảo sát, điều tra Để đạt hiệu quả trong việc xây dựng một số chuyên đề dạy học liên môn phục vụ giảng dạy ở trường phổ thông cần tìm hiểu kĩ về thái độ tiếp nhận của GV và HS, tìm hiểu thực tế việc dạy học Lịch sử 9 - THCS, đặc biệt là những chương trình dạy học chuyên đề liên môn. Tiến hành dự giờ ở trường THCS trong các tiết học dạy học chuyên đề liên môn để từ đó rút ra kinh nghiệm và bổ sung những vấn đề có liên quan đến đề tài nghiên cứu. 5.5. Phương pháp thực nghiệm sư phạm Bước đầu tiến hành thực nghiệm một số chuyên đề liên môn trong dạy học chương trình Lịch sử 9 - THCS. Sử dụng các phiếu thăm dò ý kiến GV và các phiếu điều tra kết quả của HS để đánh giá những kết qủa thu được và tính khả thi của đề tài. 5.6. Phương pháp thống kê toán học Sử dụng phương pháp thống kê toán học trong việc xử lí kiểm tra đánh giá kết quả đạt được qua tìm hiểu thực tế, qua thực nghiệm một số chuyên đề dạy học liên môn trong chương trình Lịch sử lớp 9 – THCS theo hướng phát triển năng lực người học. 6. Cấu trúc khóa luận Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo, phụ lục, khóa luận bao gồm 3 chương: Chương 1: Cơ sở lý luận và thực tiễn về dạy học liên môn. Chương 2: Một số chuyên đề dạy học liên môn trong chương trình Lịch sử lớp 9 – THCS. Chương 3: Thực nghiệm sư phạm. 7 NỘI DUNG CHƯƠNG 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ DẠY HỌC LIÊN MÔN 1.1. Cơ sở lý luận 1.1.1. Bản chất của quá trình dạy học ở trường trung học cơ sở Khái niệm quá trình dạy học Quá trình dạy học (QTDH) là một quá trình nhận thức độc đáo của HS dưới sự chỉ đạo của GV, là một quá trình hai mặt, đạt được chất lượng, hiệu quả dạy học. QTDH là một hoạt động thống nhất hữu cơ của hai hoạt động dạy và học. Nó có liên quan chặt chẽ đến ba vấn đề: nội dung môn học, hoạt động của GV và hoạt động học (nhận thức) của HS. Trong nhà trường, QTDH có thể được hiểu là quá trình hoạt động nhận thức tự giác của HS được sự hướng dẫn về mặt sư phạm của GV, nhằm mục đích nắm kĩ năng, kĩ xảo, nhằm hình thành thế giới quan và phát triển nhân cách cũng như năng lực trí tuệ. Bản chất của quá trình dạy học ở trường THCS nói riêng và ở trường phổ thông nói chung đều được xem xét trong mối quan hệ giữa dạy và học, giữa thầy và trò. Dạy và học là hai hoạt động đặc trưng, cơ bản của quá trình dạy học. Hai mặt đó thống nhất biện chứng với nhau. Dạy là quá trình tổ chức nhận thức cho HS của người GV. Bản chất của dạy học là tạo ra các tình huống học tập, trong đó người HS sẽ hoạt động dưới sự hướng dẫn của GV nhằm đạt được chất lượng và hiệu quả dạy học. Học là quá trình hoạt động tự giác, tích cực của HS nhằm lĩnh hội tri thức, kĩ năng, kĩ xảo, phát triển trí tuệ, thể chất và hình thành nhân cách của HS. Nói cách khác, học là một quá trình nhằm biến những yêu cầu của xã hội thành những phẩm chất và năng lực của cá nhân. Bản chất của quá trình dạy học là quá trình tiếp thu, xử lí thông tin bằng các hoạt động trí tuệ và chân tay, dựa vào vốn sinh học và vốn đạt được của cá nhân, từ đó có được tri thức, kĩ năng, thái độ mới. Do đó, trong học tập bao giờ cũng có tự học với sự tự giác, tích cực và độc lập cao. Sự thống nhất của hai hoạt động này đi đến một hệ thống các quan hệ dạy học. Như vậy, quá trình dạy học là một hệ thống cân bằng động gồm nhiều nhân tố tác động qua lại lẫn nhau theo những quy luật và nguyên tắc nhất định nhằm thực hiện các nhiệm vụ dạy học đạt chất lượng và hiệu quả cao. 1.1.2. Định hướng đổi mới nội dung chương trình giảng dạy lịch sử ở trường THCS Theo Quyết định phê duyệt đề án đổi mới chương trình, SGK giáo dục phổ thông số 404/QĐ – TTg của Thủ tướng Chính phủ ngày 27 tháng 3 năm 2015 đã xác định những định hướng xây dựng chương trình mới, SGK mới gồm những nội dung chính sau: 8 Chương trình mới được xây dựng phù hợp với cơ cấu, hệ thống giáo dục trong đề án hoàn thiện cơ cấu hệ thống giáo dục quốc dân do Bộ Giáo dục và Đào tạo chủ trì xây dựng trình Thủ tướng Chính phủ phê duyệt theo nghị quyết số 44/NQ – CP ngày 09 tháng 6 năm 2014 của Chính phủ, trong đó giáo dục phổ thông được phân thành hai giai đoạn: Giai đoạn giáo dục cơ bản và giai đoạn GD định hướng nghề nghiệp. Trong giai đoạn định hướng nghề nghiệp xác định thời điểm và mức độ phân hóa, hướng nghiệp phù hợp. Chương trình mới, SGK mới đáp ứng yêu cầu của giai đoạn giáo dục cơ bản là đảm bảo trang bị cho HS tri thức phổ thông nền tảng, toàn diện và thực sự cần thiết; giai đoạn giáo dục định hướng nghề nghiệp bảo đảm HS tiếp cận nghề nghiệp phù hợp với năng lực, nguyện vọng và chủ động chuẩn bị tốt cho giai đoạn giáo dục sau phổ thông. Chương trình mới, SGK mới được xây dựng, biên soạn theo hướng tích hợp ở các lớp học, cấp học dưới và phân hóa dần ở các lớp học, cấp học trên. Chương trình mới, SGK mới phải đáp ứng yêu cầu và góp phần tạo động lực đẩy mạnh đổi mới phương pháp dạy và học, đổi mới thi, kiểm tra, đánh giá chất lượng GD. Kết cấu nội dung chương trình Lịch sử ở trường THCS có những thay đổi căn bản trong chương trình giáo dục phổ thông tổng thể. Về triết lí giáo dục lịch sử, sẽ có năng lực đặc thù được hình thành cho HS. Thứ nhất, là năng lực nhận diện (biết), hiểu và sử dụng sử liệu. Đây là năng lực cốt lõi nhất. Thứ hai là năng lực tái hiện quá khứ. Ngoài liên hệ lịch đại có trước có sau thì chú ý đến mối liên hệ, so sánh đồng đại là trong cùng một khoảng thời gian, HS được học cách so sánh xem Việt Nam so với các nước trong khu vực và thế giới như thế nào, ở trình độ khác biệt ra sao. Thứ ba là phân tích, giải thích và đánh giá lịch sử. Nhưng đánh giá thế nào đi nữa cũng phải hướng tới giá trị nhân văn, tốt đẹp. Hướng tới về học chiến tranh nhưng để bảo vệ hòa bình, tránh các cuộc xung đột và chiến tranh trong tương lai. Tức là học lịch sử để hòa giải chứ chứ không phải để tạo ra những hận thù, xung đột mới. Thứ tư là năng lực vận dụng những bài học Lịch sử, như những quy luật hay kinh nghiệm cụ thể. Kinh nghiệm không chỉ học được trong những thành tựu, chiến công mà còn có thể rút ra từ những sai lầm, thất bại. Để đạt những điều đó, theo định hướng chương trình mới được xây dựng theo cấu trúc chính là tuyến tính, kết hợp đồng tâm, thay cho cấu trúc đồng tâm của chương trình hiện nay. Nếu như ở cấp Tiểu học những kiến thức sơ giản về Lịch sử là một hợp phần căn bản của môn Lịch sử và Địa lý chưa tập trung vào trang bị tri thức lịch sử mà mục tiêu cao nhất mới chỉ là giúp HS có được tình yêu với môn học và hình thành, phát triển kí ức lịch sử. Lên cấp THCS, toàn bộ Chương trình Lịch sử dành để trang bị nền tảng tri thức thông sử được thiết kế theo mô hình tích hợp lịch sử thế giới, lịch sử khu vực Đông 9 Nam Á và lịch sử Việt Nam. Trong đó, lịch sử Việt Nam là trọng tâm, chiếm khoảng 60% thời lượng chương trình. Vì thế, HS được học thông sử để nắm được dòng chảy của lịch sử Việt Nam qua các thời đại trong sự tương tác với lịch sử khu vực Đông Nam Á và lịch sử thế giới. Từ đó giúp HS có được tri thức cơ bản, cốt lõi, hệ thống nhất. Trên cơ sở đó, hình thành, phát triển những năng lực và phẩm chất cơ bản, cốt lõi. 1.1.3. Định hướng đổi mới phương pháp, hình thức tổ chức dạy học môn lịch sử ở trường THCS Tại sao phải đổi mới phương pháp, hình thức tổ chức dạy học môn Lịch sử? Để trả lời câu hỏi này, chúng ta hãy xuất phát từ chính những hạn chế của cách dạy truyền thống. Trước đây, trong quá trình dạy học, người thầy đóng vai trò trung tâm, là chủ thể điều khiển mọi hoạt động trên lớp. Còn HS thì thụ động tiếp thu kiến thức theo kiểu lắng nghe – ghi nhớ – tái hiện. Thêm vào đó, các hình thức tổ chức trong dạy học Lịch sử cũng chưa đa dạng, mới chỉ bó hẹp trong phạm vi không gian của lớp học. Để khắc phục những hạn chế của lối dạy học truyền thống và hình thức tổ chức dạy học ngày nay việc đổi mới phương pháp và hình thức tổ chức dạy học Lịch sử đã trở thành một xu hướng tất yếu. Định hướng đổi mới PPDH Lịch sử đáp ứng mục tiêu hình thành và phát triển năng lực của học sinh và quan điểm dạy học “lấy học sinh làm trung tâm” chính là cơ sở để xác định các nội dung đổi mới PPDH. Đối với môn Lịch sử, khi vận dụng các PPDH phát huy tính tích cực, tự giác, chủ động, sáng tạo của học sinh như giải quyết vấn đề, dạy học khám phá, dạy học theo dự án,… cần chú ý đến sự khác biệt về năng lực và sở thích của mỗi HS để có cách tổ chức dạy học phân hóa phù hợp; đặc biệt chú trọng bồi dưỡng phương pháp tự học, qua đó hướng dẫn HS biết kiến tạo tri thức và nền tảng văn hóa cho bản thân từ những cảm nhận, suy nghĩ và những trải nghiệm của cá nhân trong cuộc sống. Tăng cường tính giao tiếp, khả năng hợp tác của HS trong giờ học Lịch sử qua các hoạt động thực hành, luyện tập, trao đổi, thảo luận. Vận dụng các phương pháp dạy học theo đặc thù của môn học và các PPDH chung một cách phù hợp nhằm từng bước nâng cao hiệu quả dạy học Lịch sử. Các phương pháp dạy học tích cực trong dạy học Lịch sử hiện nay có thể kể đến như: - Phương pháp dạy học đặt và giải quyết vấn đề - Phương pháp thảo luận nhóm. - Phương pháp động não - Phương pháp nghiên cứu tình huống. - Phương pháp đóng vai. - Phương pháp dạy học theo dự án. Các hình thức tổ chức dạy học hướng tới phát triển năng lực trong môn Lịch sử cũng rất đa dạng. 10 Thứ nhất, hình thức tổ chức dạy học trong lớp: đó là hình thức tổ chức dạy học trong các giờ học chính khoá. GV tổ chức các hoạt động học tập cho HS theo các nội dung học tập. Hình thức tổ chức dạy học trong lớp được thực hiện theo các cách sau: - Học theo cá nhân. - Học theo nhóm. - Học theo góc. Thứ hai, hình thức tổ chức dạy học ngoài lớp: việc tổ chức các hoạt động học tập ngoài lớp học là một hình thức quan trọng, gắn các nội dung học tập với việc vận dụng vào thực tiễn. Hình thức tổ chức tổ chức này góp phần tạo ra một không gian học tập mở, giúp HS có thêm các cơ hội để thể hiện năng lực học tập của mình. Có thể tổ chức hoạt động ngoài lớp học dưới dạng các hoạt động ngoại khoá như: tổ chức câu lạc bộ, hội thi, hội thảo, giao lưu… về những nội dung liên quan đến các bài học. 1.1.4. Quan niệm về dạy học tích hợp, liên môn. Tích hợp là một khái niệm rộng, không chỉ dùng trong lĩnh vực lí luận dạy học. Tích hợp có nguồn gốc từ tiếng La tinh Integration với nghĩa là xác lập cái chung, cái toàn thể, cái thống nhất trên cơ sở những bộ phận riêng lẻ. Tích hợp là một khái niệm được sử dụng trong nhiều lĩnh vực khoa học (sinh, toán học, triết học, giáo dục học…). Từ điển bách khoa toàn thư Xô viết định nghĩa “tích hợp là một khái niệm của lí thuyết hệ thống, chỉ trạng thái liên kết của các phần tử riêng rẽ thành cái toàn thể cũng như quá trình dẫn đến trạng thái này”. Còn theo từ điển tiếng Việt “Tích hợp là sự kết hợp những hoạt động, chương trình hoặc các thành phần khác nhau, thành một khối chức năng. Tích hợp có nghĩa là sự thống nhất, hài hòa, kết hợp” [18;96]. Dưới góc độ giáo dục học, tích hợp được hiểu là sự kết hợp một cách hữu cơ, có hệ thống các kiến thức trong một môn học hoặc giữa các môn học thành một nội dung thống nhất. Trong dạy học các bộ môn, tích hợp được hiểu là sự kết hợp, tổ hợp các nội dung từ các môn học, lĩnh vực học tập khác nhau thành một “môn học” mới hoặc lồng ghép các nội dung cần thiết vào những nội dung vốn có của môn học. Dạy học tích hợp liên môn là dạy học những nội dung kiến thức liên quan đến hai hay nhiều môn học. “Tích hợp” là nói đến phương pháp và mục tiêu của hoạt động dạy học còn “liên môn” là đề cập tới nội dung dạy học. Đã dạy học “tích hợp” thì chắc chắn phải dạy kiến thức “liên môn” và ngược lại, để đảm bảo hiệu quả của dạy liên môn thì phải bằng cách và hướng tới mục tiêu tích hợp. Ở mức độ thấp thì dạy học tích hợp mới chỉ là lồng ghép những nội dung giáo dục có liên quan vào quá trình dạy học một môn học như: lồng ghép giáo dục đạo đức, lối sống; giáo dục pháp luật; giáo dục chủ quyền quốc gia về biên giới, biển, đảo; giáo dục sử dụng năng lượng tiết kiệm và hiệu quả, bảo vệ môi trường, an toàn giao thông... 11 Mức độ tích hợp cao hơn là phải xử lí các nội dung kiến thức trong mối liên quan với nhau, bảo đảm cho HS vận dụng được tổng hợp các kiến thức đó một cách hợp lí để giải quyết các vấn đề trong học tập, trong cuộc sống, đồng thời tránh việc HS phải học lại nhiều lần cùng một nội dung kiến thức ở các môn học khác nhau. Chuyên đề tích hợp liên môn là những chuyên đề có nội dung kiến thức liên quan đến hai hay nhiều môn học, thể hiện ở sự ứng dụng của chúng trong cùng một hiện tượng, quá trình trong tự nhiên hay xã hội. Tích hợp là một trong những quan điểm GD đã trở thành xu thế trong việc xác định nội dung DH trong nhà trường phổ thông và trong xây dựng chương trình môn học ở nhiều nước trên thế giới. Quan điểm tích hợp được xây dựng trên cơ sở những quan niệm tích cực về quá trình học tập và quá trình DH. Đối với môn Lịch sử, việc thực hiện dạy học tích hợp liên môn sẽ giúp HS phát triển những năng lực giải quyết những vấn đề phức tạp và làm cho việc học tập trở nên ý nghĩa hơn so với việc các môn học, các mặt GD được thực hiện riêng rẽ. Tích hợp là một trong những quan điểm GD nhằm nâng cao năng lực của người học, giúp đào tạo những người có đầy đủ phẩm chất và năng lực để giải quyết các vấn đề của cuộc sống hiện đại. 1.1.5. Dạy học theo hướng phát triển năng lực HS ở trường THCS Giáo dục phổ thông nói chung, giáo dục THCS nói riêng ở nước ta hiện nay đang thực hiện bước chuyển từ chương trình giáo dục tiếp cận nội dung sang tiếp cận năng lực của người học, nghĩa là từ chỗ quan tâm đến việc HS học được cái gì đến chỗ quan tâm HS vận dụng được cái gì qua việc học. Để đảm bảo được điều đó, nhất định phải thực hiện thành công việc chuyển từ phương pháp dạy học theo lối “truyền thụ một chiều” sang dạy cách học, cách vận dụng kiến thức, rèn luyện kỹ năng, hình thành năng lực và phẩm chất; đồng thời phải chuyển cách đánh giá kết quả giáo dục từ nặng về kiểm tra trí nhớ sang kiểm tra, đánh giá năng lực vận dụng kiến thức giải quyết vấn đề, coi trọng cả kiểm tra đánh giá kết quả học tập với kiểm tra đánh giá trong quá trình học tập để có thể tác động kịp thời nhằm nâng cao chất lượng của các hoạt động dạy học và giáo dục. Trong dạy học, GV chủ yếu là người tổ chức, hỗ trợ HS tự lực và tích cực lĩnh hội tri thức. Chú trọng sự phát triển khả năng giải quyết vấn đề, khả năng giao tiếp. Chú trọng sử dụng các quan điểm, phương pháp và kỹ thuật dạy học tích cực; các phương pháp dạy học thí nghiệm, thực hành… Như vậy, có thể hiểu dạy học theo định hướng phát triển năng lực là dạy học định hướng kết quả đầu ra nhằm phát triển năng lực người học: * Về nội dung: - Học nội dung chuyên môn để có năng lực chuyên môn: Có tri thức chuyên môn dễ ứng vận dụng trong học tập và cuộc sống. 12 - Học phương pháp để có năng lực phương pháp: lập kế hoạch học tập, làm việc có phương pháp học tập, thu nhập thông tin đánh giá. - Học giao tiếp xã hội để có năng lực xã hội: hợp tác nhóm học cách ứng xử, có tinh thần trách nhiệm khả năng giải quyết trong các mối quan hệ hợp tác. - Học tự trải nghiệm đánh giá để có năng lực nhân cách: tự đánh giá để hình thành các chuẩn mực giá trị đạo đức. * Về chuẩn đầu ra: - Phẩm chất: Yêu gia đình quê hương đất nước, nhân ái, khoan dung, trung thực… - Năng lực chung: năng lực giải quyết vấn đề, năng lực tư duy sáng tạo,năng lực tự quản lí bản thân, năng lực giao tiếp, năng lực hợp tác, năng lực sử dụng cảm xúc, năng lực tính toán, năng lực công nghệ thông tin và truyền thông… - Năng lực chuyên biệt: tái hiện, so sánh, phân tích, phản biện, khái quát hóa; nhận xét, đánh giá rút ra bài học lịch sử; năng lực sử dụng bản đồ, tranh ảnh, năng lực khảo sát thực tế,… * Kĩ thuật dạy học theo định hướng năng lực gồm có: kĩ thuật chia nhóm; kĩ thuật đặt câu hỏi; kĩ thuật bể cá; kĩ thuật khăn trải bàn; kĩ thuật phòng tranh; kĩ thuật công đoạn; kĩ thuật đọc hợp tác; kĩ thuật mảnh ghép; kĩ thuật hỏi chuyên gia; kĩ thuật trình bày một phút; kĩ thuật bản đồ; kĩ thuật tư duy. 1.2. Cơ sở thực tiễn 1.2.1. Nội dung chương trình, SGK Lịch sử lớp 9 – THCS Theo Quyết định số 16/2006/QĐ-BGD&ĐT ngày 5 tháng 5 năm 2006 của Bộ trưởng Bộ Giáo dục và Đào tạo, chương trình giáo dục phổ thông, trong đó có chương trình Lịch sử được ban hành. SGK Lịch sử lớp 9 được biên soạn đảm bảo các nguyên tắc về tính khoa học, tính cơ bản, tính dân tộc, tính khả thi. Về nội dung và hình thức trình bày, SGK Lịch sử lớp 9 được thiết kế thành các bài học tương đối độc lập và ứng với mỗi bài một tiết. Trong trường hợp có một số đơn vị kiến thức khó chia tiết thì chấp nhận phương án có bài tiếp theo. Toàn bộ nội dung chương trình Lịch sử 9 được chia làm hai phần với tổng số 34 bài. Trong đó: - Phần một:Lịch sử thế giới hiện đại từ năm 1945 đến nay. Gồm 5 chương, 13 bài Chương I: Liên Xô và các nước Đông Âu sau chiến tranh thế giới thứ hai Chương II: Các nước Á, Phi, Mĩ – Latinh từ năm 1945 đến nay Chương III: Mĩ, Nhật Bản, Tây Âu từ năm 1945 đến nay Chương IV: Quan hệ quốc tế từ năm 1945 đến nay Chương V: Cuộc cách mạng khoa học – kĩ thuật từ năm 1945 đến nay - Phần hai:Lịch sử Việt Nam từ năm 1919 đến nay. Gồm 7 chương, 21 bài Chương I: Việt Nam trong những năm 1919 – 1930