Tài liệu Thiên nhiên bốn mùa trong sáng tác của nguyễn trãi và nguyễn khuyến dưới góc nhìn so sánh

i TRƢỜNG ĐẠI HỌC HÙNG VƢƠNG KHOA KHOA HỌC XÃ HỘI VÀVĂN HÓA DU LỊCH ---------------------------------------- PHẠM THANH THỦY THIÊN NHIÊN BỐN MÙA TRONG SÁNG TÁC CỦA NGUYẾN TRÃI VÀ NGUYỄN KHUYẾN DƢỚI GÓC NHÌN SO SÁNH KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC Ngành Đại học Sƣ phạm Ngữ Văn Phú Thọ, 2019 ii TRƢỜNG ĐẠI HỌC HÙNG VƢƠNG KHOA KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ VĂN HÓA DU LỊCH ----------------------- PHẠM THANH THỦY THIÊN NHIÊN BỐN MÙA TRONG SÁNG TÁC CỦA NGUYỄN KHUYẾN VÀ NGUYẾN TRÃI DƢỚI GÓC NHÌN SO SÁNH KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC Ngành: Đại học Sƣ phạm Ngữ Văn Giáo viên hƣớng dẫn: ThS. Hán Thị Thu Hiền Phú Thọ, 2019 iii LỜI CẢM ƠN Em xin chân thành cảm ơn các thầy, cô giáo trƣờng Đại học Hùng Vƣơng đã trực tiếp giảng dạy, hƣớng dẫn và quan tâm tạo điều kiện giúp đỡ em trong quá trình học tập và nghiên cứu. Với lòng kính trọng, em xin gửi lời biết ơn sâu sắc đến cô giáo – Th.s Hán Thị Thu Hiền đã trực tiếp hƣớng dẫn, khích lệ em trong suốt quá trình từ khi lựa chọn đề tài, tìm tài liệu, xây dựng các ý tƣởng cho đến khi hoàn thành khóa luận tốt nghiệp. Với lòng biết ơn, em xin bày tỏ lòng tri ân chân thành đến quý Thầy Cô ở Khoa KHXH và VHDL – Trƣờng Đại học Hùng Vƣơng đã tận tình chỉ bảo giúp đỡ em trong suốt thời gian thực hiện khóa luận. Đồng thời, em xin cảm ơn tập thể K13 ĐHSP Ngữ Văn đã tạo điều kiện giúp đỡ em trong quá trình thực hiện. Sau cùng, em xin kính chúc quý Thầy Cô trong Trƣờng Đại học Hùng Vƣơng, các thầy cô trong Khoa KHXH và VHDL thật dồi dào sức khỏe, niềm tin để thực hiện sứ mệnh cao đẹp của mình là truyền đạt kiến thức cho thế hệ mai sau. Trong quá trình hoàn thiện khóa luận này, mặc dù đã có rất nhiều cố gắng song khóa luận không tránh khỏi những thiếu sót, kính mong thầy cô quan tâm đóng góp ý kiến để khóa luận đƣợc hoàn thiện hơn. Em xin trân trọng cảm ơn! Việt Trì, tháng năm 2019 Sinh viên thực hiện Phạm Thanh Thủy iv MỤC LỤC LỜI CẢM ƠN ................................................................................................................ iii MỞ ĐẦU ......................................................................................................................... 1 1. Tính cấp thiết của đề tài............................................................................................... 1 2. Tổng quan tình hình nghiên cứu ................................................................................. 2 2.1. Tổng quan những nghiên cứu về thiên nhiên trong văn học trung đại ..................... 2 2.2.Tổng quan tình hình nghiên cứu về thiên nhiên trong sáng tác Nguyễn Trãi và Nguyễn Khuyến ............................................................................................................... 4 3. Mục tiêu, đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu................................................................ 6 3.1. Mục tiêu nghiên cứu ................................................................................................ 6 3.2. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu ........................................................................ 6 4. Phƣơng pháp nghiên cứu............................................................................................. 6 4.1. Phƣơng pháp thống kê, phân loại ............................................................................ 6 4.2. Phƣơng pháp so sánh ............................................................................................ 7 4.3. Phƣơng pháp phân tích, tổng hợp ............................................................................ 7 5. Ý nghĩa của khóa luận ................................................................................................. 7 5.1. Ý nghĩa khoa học ...................................................................................................... 7 5.2. Ý nghĩa thực tiễn ...................................................................................................... 7 6. Cấu trúc của khóa luận ................................................................................................ 7 CHƢƠNG 1 ..................................................................................................................... 8 THIÊN NHIÊN VÀ THIÊN NHIÊN BỐN MÙA........................................................... 8 TRONG VĂN HỌC TRUNG ĐẠI ................................................................................. 8 1.1. Khái quát về thiên nhiên, thiên nhiên bốn mùa trong văn học trung đại. ..................... 8 1.1.1. Khái quát về thiên nhiên trong văn học trung đại ................................................ 8 1.1.2. Khái quát về thiên nhiên bốn mùa trong văn học trung đại................................ 11 1.1.3. Giá trị thẩm mĩ của thiên nhiên bốn mùa ........................................................... 16 1.2. Vài nét về tác giả Nguyễn Trãi và Nguyễn Khuyến ............................................. 19 1.2.1. Tác giả Nguyễn Trãi ........................................................................................... 19 1.2.2. Tác giả Nguyễn Khuyến ..................................................................................... 22 v 1.3. Thống kê phân loại thơ viết về thiên nhiên bốn mùa trong sáng tác của Nguyễn Trãi và Nguyễn Khuyến ................................................................................................ 25 1.3.1. Thống kê, phân loại thơ viết về thiên nhiên bốn mùa trong sáng tác của Nguyễn Trãi và Nguyễn Khuyến ................................................................................................ 25 1.3.2. Nhận xét về thiên nhiên bốn mùa trong thơ của Nguyễn Trãi và Nguyễn Khuyến .... 26 Tiểu kết chƣơng 1 .......................................................................................................... 28 CHƢƠNG 2 ................................................................................................................... 29 THIÊN NHIÊN BỐN MÙA TRONG THƠ NGUYỄN TRÃI VÀ NGUYỄN KHUYẾN – NHỮNG TƢƠNG ĐỒNG VÀ KHÁC BIỆT TRÊN PHƢƠNG DIỆN NỘI DUNG.................................................................................................................... 29 2.1. Thiên nhiên bốn mùa trong thơ Nguyễn Trãi và Nguyễn Khuyến – những tƣơng đồng ............................................................................................................................... 30 2.1.1. Thiên nhiên bốn mùa – bức tranh đậm đà bản sắc dân tộc ................................. 30 2.1.2. Thiên nhiên bốn mùa – bức tranh về sự luân chuyển thời gian đầy tâm trạng ... 36 2.2.1. Mùa xuân căng tràn sức sống trong thơ Ức Trai và mùa xuân ảm đạm trong thơ Nguyễn Khuyến ............................................................................................................. 45 2.2.2. Mùa hạ rực rỡ trong thơ Nguyễn Trãi và mùa hạ ngột ngạt trong thơ Nguyễn Khuyến........................................................................................................................... 49 2.2.3. Mùa thu trĩu nặng tâm sự trong thơ Nguyễn Trãi và mùa thu đậm đà bản sắc dân tộc Việt Nam trong thơ Nguyễn Khuyến....................................................................... 52 2.2.4. Mùa đôngđầy khí phách trong thơ Nguyễn Trãi và mùa đông lạnh lẽo trong thơ Nguyễn Khuyến ............................................................................................................. 56 Tiểu kết chƣơng 2 .......................................................................................................... 60 CHƢƠNG 3 ................................................................................................................... 61 THIÊN NHIÊN BỐN MÙA TRONG THƠ NGUYỄN TRÃI VÀ NGUYỄN KHUYẾN – NHỮNG TƢƠNG ĐỒNG VÀ KHÁC BIỆT TRÊN PHƢƠNG DIỆN NGHỆ THUẬT.............................................................................................................. 61 3.1. Sự tƣơng đồng về mặt nghệ thuật thể hiện ............................................................. 61 3.1.1. Bút pháp ƣớc lệ và tả thực ................................................................................... 61 3.1. 2. Ngôn ngữ thơ ...................................................................................................... 65 3.2. Sự khác biệt về mặt nghệ thuật thể hiện ................................................................. 68 vi 3.2.1. Nguyễn Trãi với đặc trƣng ƣớc lệ còn Nguyễn Khuyến với ngòi bút tả thực sinh động ............................................................................................................................ 68 3.2.2. Ngôn ngữ thơ của Nguyễn Trãi mang âm hƣởng ca dao, tục ngữ còn Nguyễn Khuyến vận dụng linh hoạt ngôn ngữ dân tộc ............................................................... 71 Tiểu kết chƣơng 3 .......................................................................................................... 75 KẾT LUẬN ................................................................................................................... 76 TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................................. 79 PHỤ LỤC ...................................................................................................................... 82 vii DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT QÂTT : Quốc Âm thi tập HĐQÂTT : Hồng Đức Quốc âm thi tập ƢTTT : Ức Trai thi tập NXB : Nhà xuất bản 1 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Thiên nhiên là đề tài, nguồn cảm hứng lớn cho văn học từ cổ chí kim. Đã có rất nhiều bức tranh phong cảnh bằng ngôn ngữ để lại dấu ấn khó phai trong lòng bạn đọc ở nhiều thế hệ. Các nhà thơ coi thiên nhiên là ngƣời bạn tri âm, tri kỉ. Trong văn học trung đại, thiên nhiên chiếm một vị trí đặc biệt. Không ít ngƣời đã lánh đời phàm tục, hòa mình vào thiên nhiên. Hình ảnh thiên nhiên đã đi vào thơ văn với những nét riêng của từng vùng miền để làm nên một bức tranh đa dạng về quê hƣơng đất Việt. Thiên nhiên, thiên nhiên bốn mùa là nguồn thi hứng dạt dào trong toàn bộ sáng tác đặc biệt là những sáng tác chữ Nôm của Nguyễn Khuyến và Nguyễn Trãi. Với truyền thống thơ ca trung đại “cổ thi thiên nhiên mỹ” (Hồ Chí Minh), những bài thơ của Nguyễn Khuyến và Nguyễn Trãi có một số lƣợng khá lớn viết về mảng đề tài này .Thiên nhiên bốn mùa hiện lên đầy màu sắc và mỗi mùa trong năm lại đƣợc hai tác giả miêu tả với những đặc trƣng riêng. Ẩn đằng sau những bức tranh ấy là một tâm hồn rất đáng quý của nhà thơ Yên Đổ và Ức Trai. Thơ thiên nhiên bốn mùa là nơi hai thi sĩ gửi trọn tâm hồn trí tuệ của một con ngƣời gắn bó sâu sắc với quê hƣơng làng cảnh Việt Nam. Xuất phát từ niềm yêu thích, đam mê văn học trung đại và nhu cầu thực tiễn nhằm phục vụ cho việc nghiên cứu những nội dung liên quan trong phần Văn học trung đại Việt Nam II cũng nhƣ phục vụ cho quá trình công tác giảng dạy về Nguyễn Khuyến và Nguyễn Trãi ở nhà trƣờng sau này, tôi quyết định chọn đề tài “Thiên nhiên bốn mùa trong sáng tác của Nguyễn Trãi và Nguyễn Khuyến dƣới góc nhìn so sánh”. Tìm hiểu thiên nhiên bốn mùa trong thơ hai ông, chúng tôi mong muốn có cái nhìn toàn vẹn hơn về tài năng của Nguyễn Khuyến và Nguyễn Trãi trong việc miêu tả thiên nhiên bốn mùa đồng thời tìm hiểu những tâm sự mà hai nhà thơ gửi gắm đằng sau những bức tranh thiên nhiên bốn mùacó lúc tràn đầy màu sắc, hình ảnh, âm thanh nhƣng cũng có khi ngột ngạt cô đơn lạnh lẽo và dạt dào cảm xúc ấy. 2 2. Tổng quan tình hình nghiên cứu Nguyễn Trãi và Nguyễn Khuyến là hai tác giả có vị trí quan trọng trong văn học trung đại. Nguyễn Trãi và Nguyễn Khuyến đều là những con ngƣời kiệt xuất vì vậy đã có rất nhiều những công trình nghiên cứu về cuộc đời cũng nhƣ sự nghiệp thơ ca của họ. Việc tìm hiểu nghiên cứu về thơ Ức Trai và Tam Nguyên Yên Đổ ngày càng đƣợc mở rộng ở những góc độ, khía cạnh khác nhau, trong đó mảng thơ viết về thiên nhiên bốn mùa cũng bắt đầu đƣợc các nhà nghiên cứu quan tâm. Trong phần tổng quan tình hình nghiên cứu, chúng tôi đi tìm hiểu hai nội dung: tổng quan những nghiên cứu về thiên nhiên trong văn học trung đại nói chung và tổng quan những nghiên cứu về thiên nhiên bốn mùa trong sáng tác của Nguyễn Trãi và Nguyễn Khuyến nói riêng. 2.1. Tổng quan những nghiên cứu về thiên nhiên trong văn học trung đại Đã có rất nhiều công trình nghiên cứu về thiên nhiên trong văn học trung đại. Có thể điểm tới những nghiên cứu tiêu biểu nhƣ sau: Trong cuốn Nguyễn Trãi về tác gia và tác phẩm do Nguyễn Hữu Sơn tuyển chọn, các nhà nghiên cứu đã đề cập đến những hình ảnh thiên nhiên đƣợc sử dụng trong thời kì văn học trung đại. Thiên nhiên đã đem đến cho các thi nhân trung đại nguồn cảm hứng vô tận và đây cũng chính là mảng đề tài thành công nhất đúng nhƣ ý kiến của nhà nghiên cứu Nguyễn Lộc trong cuốn: Văn học Việt Nam (nửa cuối thế kỉ XVIII – hết thế kỉ XIX): “Đề tài về thiên nhiên xuất hiện khá nhiều trong văn học giai đoạn này và viết khá thành công, nó đƣợc nhận thức nhƣ là môi trƣờng sống của con ngƣời, là bạn của con ngƣời, đem đến cho con ngƣời niềm vui và mĩ cảm” [ 25; 49]. Các nhà thơ trung đại đều có một tình yêu tha thiết với thiên nhiên, trong một bài viết từ cuốn Nghĩ về thơ Hồ Xuân Hƣơng do Lê Trí Viễn tập hợp, nhà nghiên cứu Nguyễn Hoài Nam đã nhận xét tình yêu thiên nhiên của Bà chúa thơ Nôm nhƣ sau: “Xuân Hƣơng yêu thiên nhiên và sau Xuân Hƣơng, thiên nhiên trong cái cấp độ phát triển sung sức của nó. Nhƣng không cứ gì thiên nhiên, tất cả những gì rồi dào sức sống, biểu hiện đƣợc cuộc sống phơi phơi là Xuân Hƣơng đều trìu mến” [39; 162]. Sau này ta cũng 3 bắt gặp tình yêu mãnh liệt với thiên nhiên trong thơ Nguyễn Khuyến, chính vì thế hình ảnh thiên nhiên mới mang đậm phong vị quê hƣơng nhƣ nhận định của các nhà nghiên cứu trong cuốn Thi hào Nguyễn Khuyến – đời và thơ do Nguyễn Huệ Chi chủ biên:“Nguyễn Khuyến đã đƣa lại cho bức tranh làng cảnh Việt Nam cũng nhƣ cho khung cảnh sinh hoạt của nông thôn Việt Nam hƣơng vị, màu sắc, đƣờng nét, sức sống nhƣ nó vẫn tồn tại, mà ủ kín trong đó là cái hồn muôn đời của con ngƣời, đất nƣớc Việt Nam”[1; 24]. Bên cạnh những tài liệu nói trên, chúng tôi cũng tìm thấy một số luận văn thạc sĩ bƣớc đầu nghiên cứu về thiên nhiên trong văn học. Chúng tôi điểm qua một số luận văn tiêu biểu sau: Luận văn Thạc sĩ khoa học của Nguyễn Thị Thu Hƣờng nói về đề tài “Thơ viết về thiên nhiên của các vua Trần”, Đại học Sƣ phạm Hà Nội 2004. Luận văn này đã tìm hiểu các bài thơ viết về thiên nhiên dƣới góc nhìn của các vị vua – những ngƣời đứng đầu đất nƣớc thời Trần. Mỗi vị vua lại có cái nhìn, cái cảm nhận, thái độ và gửi gắm tâm sự của mình qua hình ảnh thiên nhiên của đất nƣớc. Luận văn Thạc sĩ của Nguyễn Thu Hồng với về đề tài “Đặc điểm thiên nhiên trong thơ Cao Bá Quát”, Đại học Sƣ Phạm Hà Nội 2009. Ở luận văn này tác giả đã đi tìm hiểu và phân tích đƣợc cái hay, cái đẹp trong cách thể hiện thiên nhiên của đất nƣớc Việt. Nhà thơ đi nhiều, hiểu nhiều, ông sống ở những nơi khác nhau nên mỗi một hình ảnh thiên nhiên đề mang dáng dấp và ẩn chứa những tâm sự của nhà thơ ở hình ảnh thiên nhiên đó. Còn trong đề tài Nghiên cứu “Hình tƣợng thiên nhiên trong thơ chữ Hán của Nguyễn Du” của Hán Thị Thu Hiền lại cho thấy thiên nhiên trong thơ chữ Hán Nguyễn Du đƣợc thể hiện sinh động, đầy màu sắc, gần gũi hiền hòa... Nhìn chung mỗi công trình nghiên cứu đề có những phát hiện, khám phá, tìm tòi rất mới mẻ, sâu sắc. Đây chính là những nguồn tƣ liệu phong phú, có tính chất gợi mở, định hƣớng về thiên nhiên trong văn học trung đại, để chúng ta đi tìm hiểu một cách trọn vẹn và đầy đủ nhất về hình ảnh thiên nhiên bốn mùa trong văn học trung đại. 4 2.2.Tổng quan tình hình nghiên cứu về thiên nhiên trong sáng tác Nguyễn Trãi và Nguyễn Khuyến Thiên nhiên trong sáng tác Nguyễn Trãi và Nguyễn Khuyến đã đƣợc các nhà nghiên cứu đặc biệt quan tâm, và có nhiều ý kiến đánh giá. Chúng tôi xin điểm qua một số nghiên cứu tiêu biểu nhƣ sau: Trong chuyên luận Thơ Nôm Đƣờng luật, nhà nghiên cứu Lã Nhâm Thìn nhận xét thời gian trong tập thơ QÂTT của Nguyễn Trãi: “Những bức tranh thiên nhiên của Nguyễn Trãi phong phú và nhiều tới mức phòng tranh thiên nhiên không đủ chỗ trƣng bày và nhà thơ phải treo sang cả những phòng dành cho mảng đề tài khác” [34; 57].Trong bài Nguyễn Trãi và đề tài thiên nhiên trong dòng văn học yêu nƣớc Việt Nam, Đặng Thanh Lê cũng đã viết: “Với cái nhìn của một nhà tƣớng, của một anh hùng cứu quốc đã từng chiến thắng xâm lăng, của một con ngƣời có tinh thần dân tộc cao độ”, Nguyễn Trãi bằng ngòi bút của mình đã vạch đƣợc những nét hùng tráng khi miêu tả thiên nhiên của Tổ Quốc… “Bức tranh thiên nhiên trong Ức Trai thi tập và Quốc Âm thi tập cũng chính là một trong những bóng dáng đẹp đẽ phản ánh một con ngƣời, một tài năng góp phần làm sáng tỏ nhiều vấn đề cơ bản trong thân thế, sự nghiệp tâm hồn ngƣời anh hùng dan tộc, nhà đại thi hào dân tộc” [24; 686].Trong bài viết Tình yêu thiên nhiên trong thơ Nguyễn Trãi, Mai Trân cũng đã khẳng định: “Thơ về thiên nhiên chiếm phần phong phú nhất và cũng là thành công nhất trong di sản thơ Nguyễn Trãi” [3; 57]. Nguyễn Trãi yêu thiên nhiên say đắm, mỗi mùa đều mang đến cho nhà thơ một cảm xúc riêng nhƣ nhận xét của Xuân Diệu trong Các nhà thơ cổ điển Việt Nam: “Nhìn chung, chính trong khi nói về thời tiết bốn mùa, trong khi tiếc cảnh, trong khi vịnh các hoa, các cây mà Nguyễn Trãi có nhiều câu tình tứ, phong khoáng nhất, đầy dãy chân tình” [3; 42]. Tìm hiểu thiên nhiên trong thơ Nguyễn Trãi với bài với bài “Cảnh ngày hè” nhà nghiên cứu Lê Trí Viễn đã đƣa ra nhận xét: “Ông vẫn vui vẻ với hè cũng là một thứ lạ. Xƣa. Thơ thích xuân, mến thu chứ mấy ai đoái hoài tới hè” [38;541]. 5 Trong công trình nghiên cứu Các nhà thơ cổ điển Việt Nam nhà thơ Xuân Diệu đã gọi Nguyễn Khuyến là: “Nhà thơ của quê hƣơng làng cảnh Việt Nam”. Ở đây Xuân Diệu đã có sự cảm nhận rất sâu sắc về bài thơ thu của Nguyễn Khuyến, Xuân Diệu cho rằng: “Ba bài thơ thu hay vì Nguyễn Khuyến là một thi sĩ có tài nhƣng cần một điều kiện nữa: là nhà thơ có tài ấy phải gắn bó, thâm nhập, hòa tâm hồn mình một cách sâu sắc, thấm thía với đất nƣớc Việt Nam. Nhà thơ ấy phải sống nhƣ Nguyễn Khuyến”. Không chỉ ca ngợi Nguyễn Khuyến là nhà thơ của làng cảnh Việt Nam, Xuân Diệu còn cho rằng: “Hai trục cảm xúc rất rõ trong thơ Nguyễn Khuyến, là quê hƣơng và đồng bào nhân; không phải tâm hồn nhà thơ nào cũng có hai trục cột nhƣ thế”[3; 411]. Từ quan điểm của Xuân Diệu về nhà thơ Nguyễn Khuyến chúng ta có thể thấy Nguyễn Khuyến là nhà thơ gắn bó mật thiết với quê hƣơng làng cảnh Việt Nam. Đặng Thị Hảo trong công trình nghiên cứu với bài viết Đề tài thiên nhiên và quan điểm thẩm mĩ đã khẳng định:“Thơ thiên nhiên chỉ chiếm một phần ba trong tổng số hơn bốn trăm bài thơ của ông để lại nhƣng những cống hiến quan trọng của nhà thơ trên phƣơng diện này đã đƣa ông lên vị trí những thi sĩ – danh họa tầm cỡ của thơ ca cổ điển Việt Nam” [13; 258]. Mảng thơ phong cảnh đƣợc viết bằng cả hai thứ văn tự Hán Việt của ông là những sắc thái khác nhau của cùng một phong cách nghệ thuật thống nhất – phong cách Yên Đổ. Đồng thời chỉ ra những nét đặc sắc trong nghệ thuật miêu tả thiên nhiên của nhà thơ. Với công trình nghiên cứu: “Văn học trung đại Việt Nam dƣới góc nhìn văn hóa”, Trần Nho Thìn cũng đã đi sâu vào tìm hiểu và lí giải về bức tranh thiên nhiên trong thơ Nguyễn Khuyến nhƣ sau: “Với tƣ thế bình dân, phi nho của mình, Nguyễn Khuyến có lẽ là ngƣời đầu tiên trong lịch sử văn học Nôm phản ánh một cách khá cụ thể, sinh động bức tranh sinh hoạt hàng ngày của làng quê vào thơ ông. Thiên nhiênlàng quê không còn là không gian thanh tĩnh, xa lánh vật dục, xa lánh chốn thị thành bon chen danh lợi nhƣ không gian thơ nhà nho truyền thống nữa. Không đứng bên ngoài hay bên trên để quan sát nữa, cụ Tam Nguyên Yên Đổ đã là ngƣời có mặt thật sự, hiện diện thƣờng trực trong cuộc sống hàng ngày ấy, tắm mình, đằm mình trong không 6 khí ấy ”[37; 568]. Có thể nói, Nguyễn Khuyến đã từ bỏ tƣ thế nhà nho của mình để sống hòa mình với khung cảnh làng quê nên ông mới có đƣợc những dòng thơ viết về thiên nhiên vô cùng chân thực và hay đến nhƣ thế. Trên đây là những công trình nghiên cứu và những ý kiến tiêu biểu nhất của một số nhà nghiên cứu về đề tài thiên nhiên nói chung và thiên nhiên bốn mùa trong sáng tác của Nguyễn Trãi và Nguyễn Khuyến nói riêng. Nhƣng xem xét một cách toàn diện thì chƣa có công trình nghiên cứu nào tìm hiểu một cách có hệ thống về Thiên nhiên bốn mùa trong sáng tác của Nguyễn Trãi và Nguyễn Khuyến dƣới góc nhìn so sánh. Những nghiên cứu của ngƣời đi trƣớc là những gợi ý vô cùng quý báu và có ý nghĩa cho chúng tôi trong quá trình triển khai đề tài. 3. Mục tiêu, đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Mục tiêu nghiên cứu Thực hiện đề tài này, chúng tôi khai thác cách thể hiện hình ảnh thiên nhiên bốn mùa trong sáng tác của Nguyễn Trãi và Nguyễn Khuyến, qua đó thấy đƣợc vai trò của thiên nhiên trong văn học cũng nhƣ vẻ đẹp tâm hồn với những tâm sự sâu sắc, đầy ƣu tƣ của hai nhà thơ. Đồng thời qua sự so sánh đó ta thấy đƣợc những điểm tƣơng đồng và khác biệt trong cách thể hiện về thiên nhiên bốn mùa của hai ông. 3.2. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu Khóa luận tiến hành khảo sát trên các tài liệu sau: - Nguyễn Trãi toàn tập (NXB Giáo dục - 1999) - Nguyễn Trãi hợp tuyển thơ - soạn giả Gia Dũng ( NXB Hội Nhà Văn - 2009) - Hội văn học nghệ thuật Hà Nam Ninh- Nguyễn Khuyến ( NXB Khoa học Xã hôi – 1984) 4. Phƣơng pháp nghiên cứu Để triển khai đề tài, chúng tôi sử dụng những phƣơng pháp chính sau: 4.1. Phương pháp thống kê, phân loại 7 Phƣơng pháp này giúp tôi tập hợp, thống kê, những tƣ liệu liên quan đến khóa luận, đặc biệt là khảo sát, thống kê các bài thơ viết về thiên nhiên bốn mùa của Nguyễn Trãi và Nguyễn Khuyến. 4.2. Phƣơng pháp so sánh Phƣơng pháp sử dụng thƣờng xuyên để chỉ ra đƣợc sự tiếp thu, sự sáng tạo trong quá trình sáng tác; sự giống và khác nhau trong phong cách sáng tác về thiên nhiên bốn mùa của Nguyễn Trãi và Nguyễn Khuyến. 4.3. Phƣơng pháp phân tích, tổng hợp Phân tích nét đặc sắc về nội dung, nghệ thuật những bài thơ viết về thiên nhiên bốn mùa của hai tác giả. Đây là phƣơng pháp quan trọng, đƣợc sử dụng liên tục, thƣờng xuyên trong quá trình thực hiện đề tài. 5. Ý nghĩa của khóa luận 5.1. Ý nghĩa khoa học Mảng thơ viết về thiên nhiên bốn mùa của Nguyễn Trãi và Nguyễn Khuyến có vị trí quan trọng trong tiến trình phát triển của văn học trung đại. Tìm hiểu, nghiên cứu về mảng thơ thiên nhiên bốn mùa của hai ông không chỉ giúp chúng ta chỉ ra đƣợc những nét chung cũng nhƣ những nét riêng độc đáo của hai tác giả mà còn lí giải đƣợc sự phát triển của thơ thiên nhiên bốn mùa trong nền văn học Việt Nam. 5.2. Ý nghĩa thực tiễn Nguyễn Khuyến và Nguyễn Trãi là hai tác gia lớn đƣợc giảng dạy trong nhà trƣờng. Vì thế, việc nghiên cứu vấn đề này giúp cho công tác học tập, nghiên cứu, giảng dạy về hai tác giả này nói chung và thiên nhiên bốn mùa trong sáng tác của Nguyễn Trãi và Nguyễn Khuyến nói riêng đƣợc tốt hơn. 6. Cấu trúc của khóa luận Chƣơng 1: Thiên nhiên và thiên nhiên bốn mùa trong văn học trung đại Chƣơng 2: Thiên nhiên bốn mùa trong thơ Nguyễn Trãi và Nguyễn Khuyến – những tƣơng đồng và khác biệt trên phƣơng diện nội dung Chƣơng 3: Thiên nhiên bốn mùa trong thơ Nguyễn Trãi và Nguyễn Khuyến – những tƣơng đồng và khác biệt trên phƣơng diện nghệ thuật 8 CHƢƠNG 1 THIÊN NHIÊN VÀ THIÊN NHIÊN BỐN MÙA TRONG VĂN HỌC TRUNG ĐẠI 1.1. Khái quát về thiên nhiên, thiên nhiên bốn mùa trong văn học trung đại. 1.1.1. Khái quát về thiên nhiên trong văn học trung đại Thiên nhiên là những thứ ở xung quanh con ngƣời, là cảnh vật, là cây cối và còn là khoảng không gian và thời gian. Thiên nhiên luôn là một phần không thể thiếu trong cuộc sống con ngƣời. Thiên nhiên cũng là chuẩn mực của cái đẹp, là thƣớc đo mọi giá trị của văn học cổ điển. Chẳng hạn, để nói về nhân cách của ngƣời quân tử thời trung đại các thi nhân thƣờng ví với các hình ảnh tùng bách; vẻ đẹp của giai nhân đƣợc ví với liễu mai. Trong thơ văn xƣa, nói tới bốn mùa xuân, hạ, thu, đông ngƣời ta thƣờng nói đến các hình ảnh thiên nhiên đặc trƣng tùng, cúc, trúc, mai và nó gắn liến với đạo đức, lí tƣởng thẩm mĩ của con ngƣời. Thiên nhiên từ lâu đã trở thành nơi dừng chân của bao nghệ sĩ, nơi thả hồn của những trái tim mê đắm và thiên nhiên cũng chính là nơi gửi gắm những suy tƣ, tình cảm lắng sâu của thi nhân. Tuy nhiên ở mỗi thời đại đều có cảm thức riêng về thiên nhiên. Ở thời Lý, những sáng tác thơ Thiền chiếm vị chí chủ đạo. Không gian Phật giáo, không gian của Đạo cùng với không gian của trần thế, của chốn cung đình lộng lẫy, uy nghiêm, đặc biệt là quan niệm văn học lúc bấy giờ đã chi phối cảm quan sáng tác của tác giả. Và thiên nhiên chính là phƣơng tiện nghệ thuật để truyền tải nội dung tôn giáo. Để nói về triết lý vô thƣờng và thƣờng trong đạo Phật, thiền sƣ Giác Hải đã mƣợn hình ảnh mùa xuân với hoa và bƣớm: Xuân lai hoa điệp thiên tri thì Hoa điệp ƣng tu cộng hứng kỳ Hoa điệp bản lai giai thị huyễn Mạc tu, hoa điệp hƣớng tâm trì 9 (Xuân sang hoa bƣớm khéo quen thì Bƣớm lƣợn hoa cƣời vẫn đúng kỳ Nên biết bƣớm hoa đều biến ảo Thây hoa, mặc bƣớm để làm tri ) ( Hoa điệp) Xuân đến mọi vật đều tốt tƣơi, bƣớm và hoa tạo nên một bức tranh hữu tình. Nhƣng tất cả chỉ là “biến ảo”, phù du vì thế trƣớc sự biến đổi vô thƣờng thì con ngƣời cần giữ cho mình một cái tâm thƣờng. Có nhƣ thế mới có thể giác ngộ triết lý của Phật pháp. Đến thời Trần, thiên nhiên trở thành đối tƣợng miêu tả của văn học, thế giới muôn hình muôn vẻ đƣợc thể hiện ở nhiều góc độ với nhiều sắc thái tình cảm. Các thi sĩ có đời sống tâm hồn vui vẻ, tìm thấy nguồn cảm hứng từ mọi cảnh trí của đất nƣớc. Đó là cội nguồn hứng khởi đột nhiên nảy sinh “giai thú” viết thành thơ. Khi đến với vùng đất ở phía Đông Bắc tổ quốc, Trần Thánh Tông viết nên bài Hạ An Bang phủ: Triêu du phù vân kiểu Mộ túc minh nguyệt loan Hốt nhiên đắc giai thú Vạn tƣợng sinh hào đoan. (Sớm chơi núi mây nổi Đêm nghỉ bến trăng thanh, Bỗng dƣng đƣợc thú lạ, Ngọn bút hiện muôn hình) Thiên nhiên trong thơ Nôm Nguyễn Trãi là bức tranh lụa xinh xắn, phảng phất phong vị Đƣờng thi. Nƣớc biển non xanh thuyền gối bãi Đêm thanh nguyệt bạc khách lên lầu. (Báo kính cảnh giới – bài 26) Hay : Hƣơng cánh gác vân thu lạnh lạnh Thuyền kề bãi tuyết nguyệt chênh vênh. (Tự thuật – bài 3) 10 Thiên nhiên là bức kí họa tự nhiên, mộc mạc: Tằm ƣơn lúc nhúc thuyền đầu bãi Hào chất so le chất cuối làng. (Ngôn chí- bài 8) Sang đến thế kỉ XVI, Nguyễn Bỉnh Khiêm tiêu biểu với một hồn thơ giàu chất triết lí. Bên cạnh đó ông là một con ngƣời yêu thiên nhiên sống hòa hợp với thiên nhiên.Thiên nhiên trong thơ ông không nhiều màu sắc rực rỡ mà nghiêng về màu sắc thanh đạm, đơn sơ: Cá tôm tối chác bên kia bến Củi đuốc ngày mua mé nọ đèo. (Bài 35) Hơn nữa thiên nhiên bình dị chở nặng nỗi ƣu tƣ của con ngƣời. Có thể nói ông đã vẽ lên bức tranh thời đại của mình bằng chính ngôn ngữ dân tộc và chất liệu đơn sơ nhất: Thớt có tanh tao ruồi mới đến Ang không mật mỡ kiến bò đi. (Bài 54) Đặc biệt vào cuối thế kỉ XVIII-XIX thiên nhiên trở thành đối tƣợng thẩm mĩ và hình ảnh trung tâm trong các sáng tác của Hồ Xuân Hƣơng.Thiên nhiên luôn tràn đầy sức sống.Thiên nhiên trong sáng tác của nhà thơ phải đậm đặc, màu sắc và màu sắc bao giờ cũng ở mức tối đa: Một trái trăng thu chín mõm mòm Một vừng quế đỏ, đỏ lòm lom. (Hỏi trăng- Bài 1) Thiên nhiên phải nổi hình nổi khối. Hình khối phải sắc, phải nhọn, phải tròn đầy, sung mãn: Xiên ngang mặt đất, rêu từng đám Đâm toạc chân mây, đá mấy hòn. (Tự tình II) 11 Trong thơ Cao Bá Quát thiên nhiên lại mang một hơi thở riêng, hùng vĩ và khắc nghiệt ở cả hình hài, dáng vẻ, màu sắc,âm thanh. Những hình ảnh nhƣ núi cao, biển cả, sông dài cũng nói lên khí phách hào hùng của một dân tộc kiên cƣờng. Khi ngắm núi Tản Viên, Cao Bá Quát muốn nhấn mạnh vẻ đẹp hùng tráng của ngọn núi truyền thuyết trấn giữ đất trời phƣơng Nam, tròn nhƣ hình cái tản, cao đến mức thi nhân đứng trên núi có thể múa giáo chọc trời, hái sao và nƣớc không dâng lên đƣợc: Bốn mặt tròn xoe ngất một vòm Đỉnh sát từng trời cao dễ với ( Vịnh Tản Viên sơn) Bên cạnh đó còn có những hình ảnh thôn quê, mộc mạc, giản dị đƣợc viết bằng chữ Hán: Ly ngoại nhân yên, trúc ngoại âm Thung ca thanh yết, trạo ca thâm. ( Ngoài bờ giậu có khói bếp, ngoài rặng tre có bóng râm Tiếng hát giã gạo vừa dứt, tiếng hò chèo đò lại văng vẳng tới) ( Thôn cƣ vãn cảnh) Có thể nói, trong suốt chiều dài của nền văn học trung đại thiên nhiên luôn là đối tƣợng chi phối cảm hứng của các thi nhân. Cảm hứng này bƣớc vào trong thơ của các thi nhân một cách tự nhiên với cách nhìn nhận khác nhau và tạo nên sự phong phú cho thơ ca Việt Nam. 1.1.2. Khái quát về thiên nhiên bốn mùa trong văn học trung đại Đi vào văn chƣơng của ông cha ta thời xƣa, ngƣời đọc nhƣ đƣợc nhà thơ vẽ nên bức tranh thiên nhiên bốn mùa với nhiều màu sắc, cảnh vật khác nhau có lúc tƣơi mới nhƣ mùa xuân, rộn ràng với tiếng ve kêu trong mùa hạ có lúc lại trầm mặc nhƣ mùa thu và đem đến sự u ám vào mùa đông lạnh lẽo. Không những thế ở các thi nhân thời xƣa ngoài việc lột tả bức tranh sinh động thiên nhiên còn là nơi gửi gắm những tƣ tƣởng tình cảm, nỗi niềm của nhà thơ và thời đại. 12 Nhìn chung, thơ viết về thiên nhiên bốn mùa từ thế kỉ X- XV là thơ của thời kì rực rỡ với những chiến công oanh liệt chống ngoại xâm và xây dựng nền độc lập. Nhƣng do đặc điểm chung của văn học lúc bấy giờ thơ thiên nhiên bốn mùa mang quan niệm Phật giáo. Trong sáng tác của Thiền sƣ Mãn Giác. Ông dùng mùa xuân với cảnh núi mai trắng để kín đáo gửi gắm những quan niệm triết lí của Phật pháp: Xuân qua trăm hoa nở Xuân tới trăm hoa tƣơi Trƣớc mặt việc đi mãi Trên đầu già đến rồi Đừng tƣởng xuân tàn hoa rụng hết Đêm qua xuân trƣớc một nhành mai ( Cáo tật thị chúng) Bài thơ vốn dùng để phát biểu một vấn đề về Phật giáo đó là quy luật tuần hoàn của vũ trụ, sự bất tử của những ngƣời đắc đạo, tất cả mọi thứ đều biến đổi, chỉ có một thứ không biến đổi đó là bản thể trƣờng tồn, nhà sƣ dùng tịch diệt nhƣng đó là sự hóa thân vào cõi vĩnh hằng. Hình ảnh cành mai sáng đẹp nhƣ thể hiện sự vĩnh hằng của bản tính, tâm tính của những ngƣời theo đạo. Nói đến triều đại thời Lê Thánh Tông ta không chỉ nhắc đến đó là thời kì hoàng kim của vƣơng triều phong kiến phát triển cao cực thịnh mà chúng ta còn nhắc đến tập thơ “Hồng Đức Quốc âm thi tập”. Tác giả chủ yếu là những nhân sĩ thời Hồng Đức trong đó Lê Thánh Tông là tác giả lớn, ngoài ra có ngƣời ngoài hội Tao Đàn. Vì thế sáng tác trong tập thơ “Hồng Đức Quốc âm thi tập” rất phong phú và đa dạng, tuy nhiên trong sự đa dạng đó vẫn có sự nhất quán trong biểu hiện cảm xúc.Trong “Hồng Đức Quốc âm thi tập” các nhà thơ cũng mƣợn hình ảnh thiên nhiên bốn mùa để gửi gắm tình cảm, tình yêu quê hƣơng đất nƣớc. Bức tranh thiên nhiên đƣợc các thi nhân khắc họa vô cùng phong phú, mỗi mùa mang lại mang một vẻ đẹp riêng dấu ấn riêng của dân tộcvà viết chủ yếu bằng hình thức thơ vịnh – vịnh tứ thời. Đến với tập thơ 13 “HĐQÂTT” dƣới ngòi bút của hội Tao Đàn, mùa xuân hiện lên đầy sức sống và quyến rũ: Một khi trời đắp đổi vần, Ba tháng đông lại ba tháng xuân. Sinh thành mọi vật đều tƣơi tốt, Đầm ấm nào ngày chẳng đƣợm buồn ( Vịnh cảnh mùa xuân ) Từ cảnh sắc thiên nhiên mùa xuân đầy sức sống, tác giả ca ngợi công đức, sự sáng suốt anh minh của bậc đế vƣơng: Ba dƣơng đã gặp thức thời vẫn Bốn bể đều mừng một chúa xuân . ( Họa Nguyên Đán ) Nhà thơ mƣợn hình ảnh chúa xuân để ca ngợi đƣơng kim hoàng thƣợng. Mùa xuân của trời và mùa xuân của lòng ngƣời, dù có chuyển vần trong thời gian hay không gian thì vẫn “khắp hòa chốn một trời xuân”. Ở đây các tác giả thời Hồng Đức không chỉ khắc họa thiên nhiên mùa hè mang đặc trƣng vùng nhiệt đới mà còn phản ánh cuộc sống sinh hoạt của con ngƣời: Ngƣời nằm trƣớng vóc bồ hôi mƣớt Kẻ hái rau tần nƣớc bọt se. (Lại vịnh nắng mùa hè – bài 46 ) Thi nhân đã cụ thể hóa cái nóng oi ả của buổi trƣa hè, khiến con ngƣời phải đƣơng đầu với cái nắng ngột ngạt. Cái nóng ấy làm ảnh hƣởng đến cuộc sống sinh hoạt của con ngƣời, ngƣời nằm trên trƣớng mồ hôi ƣớt đầm đìa, ngƣời ngoài đồng ruộng nƣớc nổi bọt. Trong “HĐQÂTT” mùa thu hiện lên với đƣờng nét riêng, vẻ đẹp riêng: Một nhạn hòa truyền lệnh Nhục thu Song thƣa ngần ngật lọt hơi thu Vàng phô rãnh cúc khi sƣơng rụng Bạc điểm ngàn lau thuở tuyết mù. ( Vịnh cảnh mùa thu – bài 9 )