Tài liệu Phân lập và khảo sát hàm lượng aloe emodin trong dược liệu phan tả diệp (cassia angustifolia valh, fabaceace)

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ Y TẾ ĐẠI HỌC Y DƯỢC TP HỒ CHÍ MINH ----------------- LÊ THỊ MINH THU HÂN LẬP VÀ KHẢO SÁT HÀM LƯỢNG ALOE EMODIN TRONG DƯỢC LIỆU PHAN TẢ DIỆP (CASSIA ANGUSTIFOLIA VALH, FABACEACE) LUẬN VĂN THẠC SĨ DƯỢC HỌC Thành Phố Hồ Chí Minh – Năm 2018 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ Y TẾ ĐẠI HỌC Y DƯỢC TP HỒ CHÍ MINH ----------------- LÊ THỊ MINH THU PHÂN LẬP VÀ KHẢO SÁT HÀM LƯỢNG ALOE EMODIN TRONG DƯỢC LIỆU PHAN TẢ DIỆP (CASSIA ANGUSTIFOLIA VALH, FABACEACE) Chuyên ngành: Kiểm nghiệm thuốc – Độc chất Mã số: 8720210 LUẬN VĂN THẠC SĨ DƯỢC HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: TS. Trần Hữu Tâm PGS.TS. Nguyễn Đinh Nga Thành Phố Hồ Chí Minh – Năm 2018 Luận văn thạc sĩ dược học. Khóa 2016 – 2018 Chuyên ngành kiểm nghiệm thuốc & độc chất – Mã số: 8720210 PHÂN LẬP VÀ KHẢO SÁT HÀM LƯỢNG ALOE EMODIN TRONG DƯỢC LIỆU PHAN TẢ DIỆP (CASSIA ANGUSTIFOLIA VALH, FABACEACE) Học viên: Lê Thị Minh Thu Thầy Cô hướng dẫn: TS.Trần Hữu Tâm và PGS.TS. Nguyễn Đinh Nga Tóm tắt Đặt vấn đề - Mục tiêu: Nhằm nâng cao chất lượng sản phẩm và góp phần vào công tác quản lý, đề tài tiến hành phân lập aloe emodin phục vụ cho công tác kiểm nghiệm và xây dựng quy trình định lượng thành phần này trong dược liệu Phan tả diệp (Cassia angustifolia Valh) di thực ” được thực hiện để đáp ứng mục tiêu đã đặt ra và đồng thời góp phần vào việc nghiên cứu tìm ra những dược liệu có khả năng phát triển sử dụng để điều trị bệnh hiện nay. Phương pháp nghiên cứu: Phân lập aloe emodin bằng sắc ký cột chân không và tinh chế. Tiến hành xác định cấu trúc bằng phương pháp phổ nghiệm UV-Vis, IR, MS, NMR. Xây dựng quy trình định lượng aloe emodin bằng phương pháp HPLC và sơ bộ đánh giá hàm lượng aloe emodin trong Phan tả diệp di thực. Kết quả: Phân lập aloe emodin với hàm lượng 99.69% (phương pháp HPLC). Quy trình định lượng aloe emodin và dược liệu Phan tả diệp di thực đạt tính tương thích hệ thống, tính đặc hiệu, khoảng tuyến tính (15 – 150 µg/ml, R ≥ 0.995), độ chính xác (RSD ≤ 2 %). Sơ bộ đánh giá hàm lượng aloe emodin trong Phan tả diệp di thực là 1.55 mg/g. Kết luận: Aloe emodin có độ tinh khiết cao, đạt yêu cầu của chất đối chiếu. Quy trình phân lập và định lượng aloe emodin trong Phan tả diệp di thực đạt các thông số có thể ứng dụng trên quy mô công nghiệp. Master’s thesis of Pharmacy. Academic course: 2016 – 2018 Speciality: Drugs quality control – Speciality code: 8720210 ISOLATED AND ALOE EMODIN SURVEY IN CASSIA ANGUSTIFOLIA VALH, FABACEACE Le Thi Minh Thu Supervisor: PhD. Tran Huu Tam, Assoc. Prof. Nguyen Dinh Nga ABSTRACT Introduction – Objectives: In order to improve the quality of the products and contribute to the management, the topic of isolation of aloe emodin for testing and development of this quantitative process in medicinal herbs Cassia angustifolia Valh. This is done to meet the objectives set out and at the same time contribute to the research finding capable pharmaceutical development used to treat today. Methods: Isolation of aloe emodin by vacuum column chromatography and purification. Determine the structure by UV-Vis, IR, MS, NMR spectroscopy. Elaboration of aloe emodin quantitative procedures by HPLC and the preliminary assessment levels in cassia angustifolia aloe emodin acclimatized. Results: From raw material, aloe emodin was isolated. Assigned content values of aloe emodin was 99.69% by HPLC – PDA. Quantitative method validation met requirement for suitability, specificity, linearity (15 – 150 µg/ml, R ≥ 0.995) and accuracy (RSD ≤ 2%). Preliminary assessment levels in cassia angustifolia aloe emodin acclimatized is valid 1.55 mg/g. Conclusions: Aloe emodin has a high purity, meets the requirements of the reference material. Process isolation and quantification of cassia angustifolia aloe emodin acclimatized to reach the parameters that can be applied on an industrial scale. i LỜI CAM ĐOAN Tôi cam đoan đây là công trình nghiên cứu của tôi. Các số liệu, kết quả nêu trong luận văn là trung thực và chưa từng được ai công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Lê Thị Minh Thu ii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ................................................................................................................... i MỤC LỤC ............................................................................................................................. ii DANH MỤC CÁC KÝ HIỆU, CÁC CHỮ VIẾT TẮT ....................................................... iv DANH MỤC CÁC BẢNG .................................................................................................... v DANH MỤC CÁC HÌNH VẼ, SƠ ĐỒ, ĐỒ THỊ ................................................................. vi ĐẶT VẤN ĐỀ ....................................................................................................................... 1 Chương 1 – TỔNG QUAN TÀI LIỆU .................................................................................. 3 1.1. TỔNG QUAN VỀ THỰC VẬT HỌC .................................................................... 3 1.1.1. Vị trí phân loại của họ Fabaceae và chi Cassia ............................................... 3 1.1.2. Đặc điểm thực vật chi Cassia .......................................................................... 6 1.1.3. Tổng quan về thực vật học cây Phan tả diệp ................................................... 6 1.2. TỔNG QUAN VỀ HÓA HỌC ................................................................................ 8 1.2.1. Thành phần hóa học của chi Cassia ................................................................. 8 1.2.2. Thành phần hóa học của cây Phan tả diệp ..................................................... 10 1.3. TỔNG QUAN VỀ TÁC DỤNG DƯỢC LÝ ........................................................ 12 1.3.1. Tác dụng dược lý chi Cassia ......................................................................... 12 1.3.2. Tác dụng dược lý của Cassia angustifolia Valh ............................................ 12 1.4. MỘT SỐ BÀI THUỐC VÀ CHẾ PHẨM TỪ PHAN TẢ DIỆP .......................... 14 1.4.1. Bài thuốc từ Phan tả diệp ............................................................................... 14 1.4.2. Một số chế phẩm từ Phan tả diệp ................................................................... 14 1.5. CÁC KỸ THUẬT SẮC KÝ .................................................................................. 14 1.5.1. Sắc ký lớp mỏng (SKLM).............................................................................. 15 1.5.2. Sắc ký cột chân không (VLC)........................................................................ 15 1.6. CÁC PHƯƠNG PHÁP PHỔ TRONG XÁC ĐỊNH CẤU TRÚC ........................ 16 1.6.1. Phổ tử ngoại và khả kiến ................................................................................ 16 1.6.2. Phổ hồng ngoại .............................................................................................. 16 1.6.3. Khối phổ ........................................................................................................ 16 1.6.4. Phổ cộng hưởng từ hạt nhân .......................................................................... 17 1.7. TỔNG QUAN VỀ ALOE EMODIN .................................................................... 17 1.7.1. Tính chất hóa lý ............................................................................................. 17 1.7.2. Tính chất dược lý ........................................................................................... 18 iii Chương 2 – ĐỐI TƯỢNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU .................................... 19 2.1. ĐỐI TƯỢNG NGHIÊN CỨU .............................................................................. 19 2.2. NGUYÊN VẬT LIỆU........................................................................................... 19 2.2.1. Chất chuẩn, hóa chất, và dung môi ................................................................ 19 2.2.2. Trang thiết bị .................................................................................................. 19 2.3. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU......................................................................... 20 2.3.1. Chiết xuất ....................................................................................................... 20 2.3.2. Phân lập và tinh chế ....................................................................................... 20 2.3.3. Xác định cấu trúc của các hợp chất phân lập được ........................................ 21 2.3.4. Xây dựng quy trình định lượng aloe emodin bằng phương pháp sắc ký lỏng hiệu năng cao ................................................................................................................ 23 2.3.5. Đánh giá quy trình định lượng aloe emodin .................................................. 24 Chương 3 – KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU .............................................................................. 27 3.1. PHÂN TÍCH SƠ BỘ THÀNH PHẦN HÓA HỌC CỦA PHAN TẢ DIỆP ......... 27 3.2. CHIẾT XUẤT ....................................................................................................... 28 3.3. PHÂN LẬP CÁC CHẤT BẰNG SẮC KÝ .......................................................... 28 3.3.1. Tách các phân đoạn bằng sắc ký cột chân không (VLC) ............................... 28 3.3.2. Kiểm tra độ tinh khiết A1 bằng HPLC .......................................................... 31 3.4. XÁC ĐỊNH CẤU TRÚC HÓA HỌC CỦA HỢP CHẤT A1 ............................... 33 3.4.1. Phổ UV của hợp chất A1 ............................................................................... 33 3.4.2. Phổ IR của hợp chất A1 ................................................................................. 33 3.4.3. Phổ MS của hợp chất A1 ............................................................................... 34 3.4.4. Phổ NMR của hợp chất A1 ............................................................................ 35 3.5. XÂY DỰNG QUY TRÌNH ĐỊNH LƯỢNG ALOE EMODIN TRONG CÂY PHAN TẢ DIỆP BẰNG PHƯƠNG PHÁP HPLC .......................................................... 39 3.5.1. Khảo sát điều kiện HPLC .............................................................................. 39 3.5.2. Quy trình định lượng aloe emodin trong Phan tả diệp................................... 43 3.5.3. Đánh giá quy trình định lượng aloe emodin .................................................. 43 3.5.4. Sơ bộ đánh giá hàm lượng aloe emodin trong cây Phan tả diệp .................... 48 Chương 4 – BÀN LUẬN ..................................................................................................... 50 KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ ............................................................................................. 52 TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................................................................... 54 DANH MỤC CÁC PHỤ LỤC............................................................................................. 57 iv DANH MỤC CÁC KÝ HIỆU, CÁC CHỮ VIẾT TẮT δ Chemical shift - Độ dời hóa học CDCl3 Chloroform d Doublet – pic đôi dd Doublet – Doublet – pic bốn DEPT Distortionless Enhancement by Polarization Transfer HPLC High Performance Liquid Chromatography – sắc ký lỏng hiệu năng cao EA, EtoAc Ethyl acetat EtOH Ethanol HMBC Heteronuclear Multiple Bond Correlation HSQC Heteronuclear Single Quantum Correlation J Hằng số ghép (coupling constant) MHz Mega Hertz MeOH Methanol MS Mass Spectroscopy – Phổ khối NMR Nuclear Magnetic Resonance - Cộng hưởng từ hạt nhân ppm Parts per million s Singlet - Pic đơn SKLM Sắc ký lớp mỏng t Triplet – pic ba TLTK Tài liệu tham khảo TT Thuốc thử VS Vanillin sulfuric VLC Vacuum Liquid Chromatography – Sắc ký cột chân không v DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 1.1. Thành phần hóa học một số loài trong chi Cassia ..................................... 6 Bảng 1.2. Một số anthranoid chính trong cây Phan tả diệp ........................................ 8 Bảng 3.1. Kết quả phân tích sơ bộ thành phần hóa học của lá phan tả diệp ............ 22 Bảng 3.2. Kết quả kiểm tra độ tinh khiết A1 bằng HPLC ........................................ 29 Bảng 3.3. Bảng so sánh phổ 1H-NMR và 13C-NMR so với aloe emodin ................. 31 Bảng 3.4. Số liệu đường tuyến tính của aloe emodin ............................................... 39 Bảng 3.5. Kết quả khảo sát tính tương thích hệ thống của phương pháp đối với aloe emodin ....................................................................................................................... 40 Bảng 3.6. Kết quả khảo sát độ lặp lại aloe emodin trong mẫu thử ........................... 43 Bảng 3.7. Tóm tắt kết quả thẩm định quy trình định lượng ...................................... 44 vi DANH MỤC CÁC HÌNH VẼ, SƠ ĐỒ, ĐỒ THỊ Hình 1.1. Hình ảnh cây Phan tả diệp (Cassia angustifolia Valh) .............................. 5 Hình 1.2. Một số chế phẩm từ Phan tả diệp .............................................................. 12 Hình 3.1. Sắc ký đồ kiểm tra các ống từ 55 – 63 qua cột VLC .............................. 26 Hình 3.2. Sắc ký đồ kiểm tra các tủa A và B sau khi rửa với CHCl3 ....................... 27 Hình 3.3. Sắc ký đồ (HPLC) họp chất A1 ................................................................ 28 Hình 3.4. Phổ hấp thu UV của hợp chất A1.............................................................. 28 Hình 3.5. Phổ 3D của hợp chất A1 ........................................................................... 28 Hình 3.6. Độ tinh khiết của pic A1 ........................................................................... 29 Hình 3.7. Phổ IR của hợp chất A1 ............................................................................ 30 Hình 3.8. Phổ MS (ES-) của hợp chất A1 ................................................................. 30 Hình 3.9 Cấu trúc hoá học của aloe emodin (hợp chất A1) ...................................... 32 Hình 3.10. Phổ 1H-NMR của hợp chất A1 (CDCl3, 500 MHz) ............................... 33 Hình 3.11. Phổ 13C-NMR của hợp chất A1 (CDCl3, 125 MHz) ............................. 33 Hình 3.12. Phổ DEPT của hợp chất A1 (CDCl3, 125 MHz) .................................... 34 Hình 3.13. Phổ HMBC của hợp chất A1 (CDCl3, 500MHz) ................................... 34 Hình 3.14. Phổ HSQC của hợp chất A1 (CDCl3, 500 MHz) ................................... 35 Hình 3.15. Sắc ký đồ mẫu chuẩn aloe emodin .......................................................... 37 Hình 3.16. Phổ hấp thu UV của aloe emodin............................................................ 37 Hình 3.17 .Sắc ký đồ mẫu thử với pha động MeOH – acid phosphoric 0.1 % (70 :30), (1 ml/phút) ........................................................................................................ 38 Hình 3.18. Kết quả khảo sát độ tinh khiết pic aloe emodin với pha động MeOH –acid phosphoric 0.1 % (70:30), (1 ml/phút) ...................................................................... 38 Hình 3.19. Sắc ký đồ mẫu thử với pha động MeOH – acid phosphoric 0.1 % (60:40), (1 ml/phút) ................................................................................................................. 39 Hình 3.20. Kết quả khảo sát độ tinh khiết pic aloe emodin với pha động MeOH –acid phosphoric 0.1 % (60:40), (1 ml/phút) ...................................................................... 39 Hình 3.21. Đường biểu diễn dện tích pic theo nồng độ đối với aloe emodin .......... 40 Hình 3.22. Sắc ký đồ mẫu trắng ................................................................................ 42 vii Hình 3.23. Sắc ký đồ mẫu chuẩn............................................................................... 42 Hình 3.24. Sắc ký đồ mẫu thử ................................................................................... 42 Hình 3.25. Sắc ký đồ mẫu thử thêm chuẩn ............................................................... 43 Hình 3.26. Phổ UV của aloe emodin trong mẫu chuẩn............................................. 43 Hình 3.27. Phổ UV của aloe emodin trong mẫu thử ................................................. 43 Sơ đồ 3.1: Sơ đồ chiết cao anthraglycosid toàn phần từ cao cồn lá Phan tả diệp ... 23 Luận văn thạc sĩ dược học 1 Lê Thị Minh Thu ĐẶT VẤN ĐỀ Trong những năm gần đây, giá thuốc nhập khẩu tăng cao vì nhiều lý do, việc tìm kiếm một nguồn dược liệu trong nước để thay thế một phần các thuốc nhập khẩu từ nước khác là một yêu cầu rất cấp thiết cho ngành dược cũng như các nhà nghiên cứu Việt Nam. Nước ta có một ưu điểm là một nước cận nhiệt đới rất phong phú về các chủng loài thực vật, với nhiều loại cây thuốc quý nổi tiếng trên thế giới, bên cạnh đó, việc du nhập các loại cây thuốc từ nước ngoài về cũng đem lại những hiệu quả nhất định. Tuy chưa được trồng phổ biến ở Việt Nam, Phan tả diệp Cassia angustifolia, họ Đậu (Fabaceae) là loại cây có giá trị y dược cao đã được các nhà khoa học trên thế giới nghiên cứu từ rất lâu. Đối với nước ta thì dường như loài cây này vẫn còn khá mới mẻ, hiện nay Phan tả diệp đã được đem về trồng tại Tuy Hòa, Phú Yên và bước đầu có những nghiên cứu trong nước về loại cây này. Các công trình nghiên cứu về lá cây Phan tả diệp tập trung nhiều vào công dụng của nhóm nhuận tràng anthraglycosid như giúp đẩy mạnh quá trình bài tiết của ruột để đào thải các chất cặn bã, độc hại tồn đọng gây độc cho đường tiêu hóa, hạn chế sự sinh sôi nẩy nở của các loài sinh vật đường ruột có hại, là một loại thuốc xổ giun hữu hiệu. Hiện nay, các phương pháp được xây dựng để định lượng lá cây Phan tả diệp chủ yếu là sắc ký lỏng hiệu năng cao được sử dụng phổ biến vì nhiều lý do: độ nhạy cao, khả năng định lượng đồng thời nhiều chất tốt, thích hợp tách các hợp chất không bay hơi và chịu nhiệt. Nhằm tăng cường hiệu quả chăm sóc sức khoẻ người dân và góp phần vào công tác quản lý, đánh giá chất lượng của thuốc có thành phần Phan tả diệp, đề tài “Phân lập và khảo sát hàm lượng aloe emodin trong dược liệu Phan tả diệp (Cassia angustifolia Valh, Fabaceace)” được thực hiện với các mục tiêu cụ thể như sau: - Xây dựng quy trình chiết xuất aloe emodin từ dược liệu Phan tả diệp. Luận văn thạc sĩ dược học - 2 Lê Thị Minh Thu Phân lập và xác định cấu trúc của hợp chất aloe emodin từ dược liệu Phan tả diệp. - Xây dựng quy trình định lượng sơ bộ chất đánh dấu aloe emodin có trong dược liệu Phan tả diệp. Luận văn thạc sĩ dược học 3 Lê Thị Minh Thu Chương 1 – TỔNG QUAN TÀI LIỆU 1.1. TỔNG QUAN VỀ THỰC VẬT HỌC 1.1.1. Vị trí phân loại của họ Fabaceae và chi Cassia Họ Đậu (Fabaceae) là một họ hiện nay vẫn còn nhiều điểm chưa thống nhất giữa các nhà khoa học. - Theo Takhtajan (2009), phân họ Đậu (Faboideae), phân họ Vang (Caesalpinioideae) và phân họ Trinh nữ (Mimosoideae) là 3 phân họ thuộc họ Đậu (Fabaceae). Bộ Fabales (Bộ Đậu) Họ Fabaceae (Họ Đậu) Faboideae (Phân họ Đậu) Caesalpinioideae (Phân họ Vang) Họ Mimosoideae (Phân họ Trinh nữ) Chi Cassia Cassia angustifolia Valh. Theo Cronquist (1998), Fabaceae, Caesalpinioideae và Mimosoideae lại là 3 họ riêng biệt thuộc bộ Đậu (Fabales). Luận văn thạc sĩ dược học 4 Lê Thị Minh Thu Bộ Fabales (Bộ Đậu) Faboideae (Phân họ Đậu) Caesalpinioideae (Phân họ Vang) Họ Mimosoideae (Phân họ Trinh nữ) Chi Cassia Cassia angustifolia Valh. Nghiên cứu này sử dụng theo hệ thống phân loại thực vật của A. Takhtajan (2009), theo đó, loài Cassia angustifolia có vị trí phân loại như sau: [13] Phân loại Giới (regnum) Plantae Không phân hạng Angiospermae Không phân hạng Eudicots Không phân hạng Rosids Bộ (ordo) Fabales Họ (familia) Fabaceae Phân họ (subfamilia) Caesalpinioideae Tông (tribus) Cassieae Chi (genus) Cassia Loài (species) Angustifolia Tên hai phần Cassia angustifolia Valh Tên đồng nghĩa khác Cassia acutifolia Delile Cassia alexandrina (Garsault) Thell. Luận văn thạc sĩ dược học 5 Lê Thị Minh Thu Cassia senna L. Senna acutifolia (Delile) Batka Senna alexandrina Garsault Senna angustifolia (Vahl) Batka Theo Takhtajan, Họ Fabaceae là một trong những họ thực vật lớn với hơn 760 chi và khoảng 18.000 loài phân bố chủ yếu ở các vùng nhiệt đới và cận nhiệt đới. Trong đó, phân họ Vang (Caesalpinioideae) có khoảng 180 chi với 2500 – 3000 loài. Ở Việt Nam, phân họ Vang có khoảng 23 chi: Acrocarpus, Afzelia, Bauhinia, Caesalpinia, Cassia, Crudia, Cynometra, Delonix, Dialium, Erythrophleum, Gleditsia, Gymnoclodus, Intsia, Lycidice, Maniltoa, Parkinsonia, Peltophorum, Pterolobium, Saraca, Senna, Sindora, Tamarindus, Zenia với khoảng 124 loài phân bố chủ yếu ở vùng nhiệt đới và cận nhiệt đới. Trong đó, chi Cassia là chi lớn nhất trong phân họ với 600 loài đã được công bố, phân bố chủ yếu ở Nam Mỹ, và Châu Phi [2], [15], [22]. Ở Việt Nam đã có 24 đại diện thuộc chi Cassia được mô tả gồm [6]: - Cassia fistula L. - Cassia grandis L. f. = Cassia brasiliana Lam. - Cassia angustifolia Vahl = Senna alexandrina Garsault - Cassia agnes (de Wit) Brenan = Cassia javanica subsp. (deWit) K. Larsen. - Cassia javanica subsp. (Buch.-Ham. ex Roxb.) K.Larsen & S. S. Larsen = Cassia nodosa Buch.-Ham. ex Rxb. - Cassia siamea Lam = Senna siamea (Lam.) H. S. Irwin & Barneby. - Cassia timoriensis DC = Senna timoriensis (DC.) H.S. Irwin & Barneby. - Cassia garrettiana Craib. - Cassia alata L. = Senna alata (L.) Roxb. - Cassia mimosoides L. = Chamaecrista mimosoides (L.) Greene. - Cassia pumila Lam. = Chamaecrista pumila (Lam.) V. Singh. - Cassia leschenaultiana DC. = Chamaecrista leschenaultiana (DC.) O. Deg. - Cassia hirsuta L. = Senna hirsuta var. hirsuta. Luận văn thạc sĩ dược học 6 Lê Thị Minh Thu - Cassia obtusifolia L. = Senna obtusifolia (L.) H.S. Irwin & Barneby. - Cassia sophera L. = Senna sophera var. sophera. - Cassia tora L. = Senna tora (L.) Roxb. - Cassia obtusifolia L. = Senna obtusifolia (L.) H.S. Irwin & Barneby. - Cassia absus L. = Chamaecrista absus (L.) H.S. Irwin & Barneby. - Cassia bicapsularis L. = Senna bicapsularis var. bicapsularis. - Cassia splendida Vogel = Senna splendida var. splendida. - Cassia surattensis Burm. f. = Senna surattensis subsp. Surattensis. - Cassia fruticosa Mill. = Senna fruticosa (Mill.) H.S. Irwin & Barneby. - Cassia floribunda Cav. = Senna floribunda (Cav.) H.S. Irwin & Barneby. - Cassia multijuga Rich. = Senna multijuga var. multijuga. Trong 24 loài trên, có 15 loài đã được chuyển sang chi Senna, 4 loài được chuyển sang chi Chamaecrista và chỉ còn 6 loài thuộc chi Cassia. 1.1.2. Đặc điểm thực vật chi Cassia Cây gỗ, cây nhỡ hay cỏ không có gai. Lá mọc so le, kép lông chim chẵn, lá chét mọc đối, không cuống hoặc có cuống ngắn. Cụm hoa chùm ở nách lá hoặc chùy ở ngọn, rất ít khi hoa mọc đơn độc. Lá bắc đa dạng, cuống hoa có đốt ở đỉnh. Hoa lưỡng tính, thường có màu vàng, 5 lá đài, dạng lợp. 5 cánh hoa gần bằng nhau hoặc cánh dưới lớn hơn. Nhị thường 10, hoặc hơi bằng nhau và hữu thụ, còn lại là các nhị lép; bao phấn đính lưng hay đính gốc, mỏ bằng kẻ hay lỗ. Bầu không cuống hây có cuống, chứa nhiều noãn. Quả đa dạng và nhiều cỡ, tròn hây dẹp, hóa gỗ, dai hoặc dạng màng, mở hoặc có khi không mở, có vách hay không. Hạt xếp ngang hoặc ít khi xếp dọc, dẹp, có phôi nhũ. [5] 1.1.3. Tổng quan về thực vật học cây Phan tả diệp 1.1.3.1. Tên gọi Tên khoa học: Cassia angustifolia Valh. thuộc họ Đậu (Fabaceae). Tên gọi khác: hiệp diệp Phan tả diệp; tiêm diệp Phan tả diệp. Phan tả diệp Ấn Độ : Phan tả diệp Tinnevelly hay Phan tả diệp lá hẹp; Phan tả diệp Khartoum: Phan tả diệp Luận văn thạc sĩ dược học 7 Lê Thị Minh Thu Alexandria hay Phan tả diệp lá nhọn; tên tiếng Pháp là séné, folioles de séné. [3],[4],[9]. 1.1.3.2. Mô tả thực vật Phan tả diệp là một loại thảo mộc mọc thành dạng bụi. Cây nhỏ, thấp, cao khoảng 1.0 m. Lá kép lông chim, chẵn, thường gồm 5 đến 8 đôi, cuống ngắn, phiến lá chét về phía cuống hơi không đối xứng. Hoa mọc thành chùm ở kẽ lá, gồm từ 6 đến 10 hoa. Cánh hoa màu vàng. Hoa có 10 nhị: 3 nhị phía trên nhỏ và bất thụ, 4 nhị ở giữa cùng lớn và 3 nhị dưới thì cong queo. Quả đậu hình túi, dài 4 - 6 cm, rộng 1-1.7 cm, khi còn non có lông trắng mềm, về sau rụng đi, trong quả có từ 4 đến 7 hạt. Ngoài cây Phan tả diệp (C. angustifolia Valh) còn một loại rất phổ biến đó là C. acutifolia Delile. Cây C. acutifolia Delile gần giống với C. angustifolia, chỉ khác ở chỗ là lá phần lớn hình trứng rộng hơn, hoa nhỏ hơn, quả ngắn nhưng rộng hơn, rộng khoảng 2-2.5 cm. Mùa cây nở hoa vào khoảng tháng 10, tháng 11 và ra quả vào khoảng tháng 1 - 4 năm sau. [3],[9],[11] Hình 1.1. Hình ảnh cây Phan tả diệp (Cassia angustifolia Valh) [26],[27] 1.1.3.3. Phân bố sinh thái Luận văn thạc sĩ dược học 8 Lê Thị Minh Thu Cây Phan tả diệp thường mọc hoang và được trồng ở các nước nhiệt đới như Châu Phi, Ấn Độ (ở vùng Nam và Tây Bắc). Cây Phan tả diệp có đặc điểm sinh thái là ưa ánh sáng, chịu nhiệt tốt, rất thích hợp với khí hậu Việt Nam, và đã được đem về trồng ở Phú Yên, trại thuốc Sapa và Văn Điển thuộc Viện Dược liệu Thanh Trì, Hà Nội nhằm giải quyết nhu cầu nghiên cứu, sản xuất thuốc trong nước và xuất khẩu. [3] 1.1.3.4. Thu hái và chế biến Các bộ phận của cây thường được dùng làm thuốc là quả đậu non và trái non. Lá non được hái, rửa cẩn thận và phơi khô để làm thuốc viên. Quả đậu non cũng được phơi khô để làm trà hoặc nén để làm thuốc. [3],[9] 1.2. TỔNG QUAN VỀ HÓA HỌC 1.2.1. Thành phần hóa học của chi Cassia Thành phần hóa học của một số loài thuộc chi Cassia gồm xanthonoid, terpenoid, alkaloid, tannin, saponin, nhưng chủ yếu là anthranoid và flavonoid [17],[19],[20],[23],[24] Bảng 1.1. Thành phần hóa học một số loài trong chi Cassia Loài Bộ phận Cassia laevigata Rễ Thành phần hóa học Anthranoid (emodin, physcion, omduin, 1hydroxy-7-methoxy-3-methyl anthaquinon). Anthranoid (aloe emodin, emodin, chrysophanol, chryso-obtusin, obtusifolin, obtusin, physcion, rhein). Cassia occidentalis Toàn cây Flavonoid (apigenin, kaempferol, quercetin, rhamnosid). Sterol (campesterol, sitosterol). Acid béo (acid lignoceric, acid linoleic, acid Luận văn thạc sĩ dược học 9 Lê Thị Minh Thu linolenic, acid oleic). Polysaccharid (galactopyranosyl, mannopyranosyl). Cassia angustifolia Lá Anthranoid (Sennosid A, B, C, D, aloe emodin). Anthranoid ( chrysophanol, chrysophanein, physcion, 7-methyl physcion, aloe emodin, emodin, rhein, obtusifolin, 1-hydroxy-7methoxy-3-methyl anthraquinon, 1,5dihydroxy-3-methyl anthraquinon, 8-O- Lá Cassia obtusifolia methyl chrysophanol). Xanthonoid (euxanthon, 1,7-dihydroxy-3methyl xanthon, 1,8-dihydroxy-3-methoxy-6methyl xanthon). Sterol (stigmasterol). Triterpenoid (lupeol, friedelin, acid betulinic). Hạt Naphthonoid, polysaccharid. Cassia racemosa Toàn cây Anthranoid (chrysophanol, physcion). Cassia siamea Toàn cây Anthranoid (chrysophanol, emodin). Lá và quả Cassia tora Hạt Anthranoid (chrysophanol, emodin, aloe emodin, physcion, chrysophanein, rhein). Arabinoglucan, pectin, polysaccharid.