Tài liệu đánh giá tác dụng của điện châm kết hợp bài tập cột sống cổ điều trị đau vai gáy do thoái hóa cột sống cổ.

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ Y TẾ TRƢỜNG ĐẠI HỌC Y HÀ NỘI NGUYỄN THỊ NGỌC ÁNH ĐÁNH GIÁ TÁC DỤNG CỦA ĐIỆN CHÂM KẾT HỢP BÀI TẬP CỘT SỐNG CỔ ĐIỀU TRỊ ĐAU VAI GÁY DO THOÁI HÓA CỘT SỐNG CỔ LUẬN VĂN THẠC SĨ Y HỌC HÀ NỘI - 2018 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ Y TẾ TRƢỜNG ĐẠI HỌC Y HÀ NỘI NGUYỄN THỊ NGỌC ÁNH ĐÁNH GIÁ TÁC DỤNG CỦA ĐIỆN CHÂM KẾT HỢP BÀI TẬP CỘT SỐNG CỔ ĐIỀU TRỊ ĐAU VAI GÁY DO THOÁI HÓA CỘT SỐNG CỔ Chuyên ngành : Y học cổ truyền Mã số : 60720201 LUẬN VĂN THẠC SĨ Y HỌC Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: 1. PGS.TS. Nguyễn Thị Kim Liên 2. PGS.TS. Nguyễn Thị Thu Hà HÀ NỘI - 2018 LỜI CẢM ƠN Với tất cả lòng kính trọng, em xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới: Đảng ủy, Ban Giám hiệu, Phòng Quản lý - Đào tạo Sau Đại học, Khoa Y học cổ truyền, các Phòng Ban của Trường Đại học Y Hà Nội đã tạo điều kiện tốt nhất cho em trong quá trình học tập và hoàn thành luận văn. PGS.TS. Nguyễn Thị Kim Liên – Phó trưởng Bộ môn Phục hồi chức năng Trường Đại học Y Hà Nội và PGS.TS. Nguyễn Thị Thu Hà - Trưởng khoa Y học cổ truyền Trường Đại học Y Hà Nội, hai người thầy đã trực tiếp hướng dẫn, giảng dạy và chỉ bảo em trong quá trình học tập và thực hiện nghiên cứu. Các thầy cô trong Hội đồng thông qua đề cương, Hội đồng chấm luận văn Thạc sỹ Trường Đại học Y Hà Nội, những người thầy, người cô đã đóng góp cho em nhiều ý kiến quý báu để em hoàn thành nghiên cứu. Các thầy cô trong Khoa Y học cổ truyền Trường Đại học Y Hà Nội, những người đã luôn dạy dỗ và dìu dắt em trong suốt thời gian học tập tại trường cũng như hoàn thành luận văn. Ban Giám đốc, Phòng Kế hoạch tổng hợp, lãnh đạo khoa cùng toàn thể nhân viên khoa Khám bệnh Bệnh viện Đa khoa Y học cổ truyền Hà Nội đã tạo điều kiện cho em học tập, thu thập số liệu và thực hiện nghiên cứu. Cuối cùng, em muốn bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới bố mẹ, những người thân trong gia đình đã luôn giúp đỡ, động viên trong quá trình học tập và nghiên cứu. Cảm ơn các anh chị, các bạn, các em, những người luôn đồng hành cùng em, động viên và chia sẻ trong suốt quá trình học tập và nghiên cứu đã qua. Hà Nội, ngày 12 tháng 08 năm 2018 Nguyễn Thị Ngọc Ánh LỜI CAM ĐOAN Tôi là Nguyễn Thị Ngọc Ánh, học viên Cao học khóa 25 Trƣờng Đại học Y Hà Nội, chuyên ngành Y học cổ truyền, xin cam đoan: 1. Đây là luận văn do bản thân tôi trực tiếp thực hiện dƣới sự hƣớng dẫn của PGS.TS. Nguyễn Thị Kim Liên và PGS.TS. Nguyễn Thị Thu Hà 2. Công trình này không trùng lặp với bất kỳ nghiên cứu nào khác đã đƣợc công bố tại Việt Nam. 3. Các số liệu và thông tin trong nghiên cứu là hoàn toàn chính xác, trung thực và khách quan, đã đƣợc xác nhận và chấp nhận của cơ sở nơi nghiên cứu. Tôi xin hoàn toàn chịu trách nhiệm trƣớc pháp luật về những cam kết này. Hà Nội, ngày 12 tháng 08 năm 2018 Ngƣời viết cam đoan Nguyễn Thị Ngọc Ánh NHỮNG CHỮ VIẾT TẮT TRONG LUẬN VĂN AIDS Acquired Immune Deficiency Syndrome (Hội chứng suy giảm miễn dịch mắc phải) BA Bệnh án BN Bệnh nhân CSC Cột sống cổ D0 Ngày bệnh nhân bắt đầu điều trị D10 Ngày điều trị thứ 10 D20 Ngày điều trị thứ 20 HATB Huyết áp trung bình HC Hội chứng HIV Human Immuno deficiency Virus (Virus gây suy giảm miễn dịch ở ngƣời) NC Nghiên cứu NDI Neck Disability Index (Bộ câu hỏi đánh giá hạn chế sinh hoạt hàng ngày do đau cổ) PHCN Phục hồi chức năng TVĐ Tầm vận động THCSC Thoái hóa cột sống cổ VAS Visual Analogue Scale (Thang điểm nhìn đánh giá mức độ đau) YHCT Y học cổ truyền YHHĐ Y học hiện đại MỤC LỤC ĐẶT VẤN ĐỀ ................................................................................................... 1 CHƢƠNG 1: TỔNG QUAN TÀI LIỆU ........................................................... 3 1.1. Quan niệm về đau vai gáy do thoái hóa cột sống cổ theo Y học hiện đại ...... 3 1.1.1. Khái niệm .......................................................................................... 3 1.1.2. Sơ lƣợc về cấu tạo giải phẫu và chức năng của cột sống cổ............. 4 1.1.3. Nguyên nhân và cơ chế bệnh sinh của thoái hóa cột sống cổ .......... 7 1.1.4. Triệu chứng ....................................................................................... 8 1.1.5. Chẩn đoán ....................................................................................... 11 1.1.6. Điều trị ............................................................................................ 11 1.1.7. Phòng bệnh...................................................................................... 13 1.2. Tổng quan về đau vai gáy do thoái hóa cột sống cổ theo Y học cổ truyền... 13 1.2.1. Bệnh danh ....................................................................................... 13 1.2.2. Nguyên nhân ................................................................................... 13 1.2.3. Các thể lâm sàng ............................................................................. 14 1.2.4. Một số phƣơng pháp điều trị chứng Tý theo Y học cổ truyền ....... 15 1.2.5. Các huyệt thƣờng sử dụng trong điều trị chứng Lạc chẩm ............ 17 1.3. Tình hình nghiên cứu về điều trị đau vai gáy do thoái hóa cột sống cổ trên thế giới và Việt Nam ...................................................................... 19 1.3.1. Trên thế giới .................................................................................... 19 1.3.2. Tại Việt Nam................................................................................... 20 1.4. Tổng quan về điện châm và bài tập vận động cột sống cổ ................... 22 1.4.1. Điện châm ....................................................................................... 22 1.4.2. Bài tập vận động cột sống cổ .......................................................... 25 CHƢƠNG 2: ĐỐI TƢỢNG VÀ PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU .............. 27 2.1. Chất liệu và phƣơng tiện nghiên cứu .................................................... 27 2.1.1. Chất liệu nghiên cứu ....................................................................... 27 2.1.2. Phƣơng tiện nghiên cứu .................................................................. 27 2.2. Đối tƣợng nghiên cứu ........................................................................... 28 2.2.1. Tiêu chuẩn chọn bệnh nhân theo Y học hiện đại............................ 28 2.2.2. Tiêu chuẩn chọn bệnh nhân theo Y học cổ truyền ......................... 28 2.2.3. Tiêu chuẩn loại trừ bệnh nhân ........................................................ 29 2.3. Phƣơng pháp nghiên cứu ...................................................................... 29 2.3.1. Thiết kế nghiên cứu ........................................................................ 29 2.3.2. Cỡ mẫu nghiên cứu ......................................................................... 29 2.3.3. Quy trình nghiên cứu.................................................................... 29 2.3.4. Phƣơng pháp tiến hành ................................................................... 30 2.3.5. Chỉ tiêu nghiên cứu ......................................................................... 31 2.3.6. Tiêu chuẩn đánh giá kết quả điều trị............................................... 32 2.3.7. Phƣơng pháp xử lý số liệu .............................................................. 36 2.4. Địa điểm và thời gian nghiên cứu ......................................................... 37 2.5. Vấn đề đạo đức trong nghiên cứu ......................................................... 37 CHƢƠNG 3: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU ....................................................... 39 3.1. Đặc điểm của đối tƣợng nghiên cứu ..................................................... 39 3.1.1. Đặc điểm chung .............................................................................. 39 3.1.2. Đặc điểm lâm sàng trƣớc điều trị.................................................... 41 3.1.3. Đặc điểm cận lâm sàng trƣớc điều trị ............................................. 45 3.2. Kết quả điều trị...................................................................................... 47 3.2.1. Hiệu quả giảm đau sau điều trị theo thang điểm VAS ................... 47 3.2.2. Vị trí đau sau điều trị ...................................................................... 49 3.2.3. Hội chứng cột sống và hội chứng rễ sau điều trị ............................ 49 3.2.4. Các vị trí co cứng cơ sau điều trị .................................................... 50 3.2.5. Hiệu quả cải thiện tầm vận động cột sống cổ ................................. 51 3.2.6. Hiệu quả giảm hạn chế sinh hoạt hàng ngày .................................. 53 3.2.7. Kết quả điều trị chung ..................................................................... 55 3.3. Các tác dụng không mong muốn trong quá trình điều trị ..................... 55 3.3.1. Các tác dụng không mong muốn trên lâm sàng.............................. 55 3.3.2. Những thay đổi về chỉ số mạch, huyết áp sau điều trị .................... 56 CHƢƠNG 4: BÀN LUẬN .............................................................................. 57 4.1. Đặc điểm của đối tƣợng nghiên cứu ..................................................... 57 4.1.1. Đặc điểm chung .............................................................................. 57 4.1.2. Đặc điểm lâm sàng trƣớc điều trị.................................................... 60 4.1.3. Đặc điểm cận lâm sàng trƣớc điều trị ............................................. 68 4.2. Kết quả điều trị...................................................................................... 69 4.2.1 Hiệu quả giảm đau theo thang điểm VAS ....................................... 69 4.2.2. Vị trí đau sau điều trị ...................................................................... 72 4.2.3. Hội chứng cột sống và hội chứng rễ sau điều trị ............................ 73 4.2.4. Hiệu quả giảm co cứng cơ sau điều trị ........................................... 74 4.2.5. Hiệu quả cải thiện tầm vận động cột sống cổ ................................. 75 4.2.6. Hiệu quả giảm hạn chế sinh hoạt hàng ngày .................................. 76 4.2.7. Kết quả điều trị chung ..................................................................... 77 4.3. Các tác dụng không mong muốn trong quá trình điều trị .......................... 78 4.3.1 Tác dụng không mong muốn trên lâm sàng .................................... 78 4.3.2. Sự thay đổi về trị số mạch và huyết áp sau điều trị ........................ 78 KẾT LUẬN ..................................................................................................... 79 KIẾN NGHỊ .................................................................................................... 80 TÀI LIỆU THAM KHẢO PHỤ LỤC DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 1.1. Các huyệt thƣờng sử dụng trong điều trị chứng Lạc chẩm ........ 17 Bảng 2.1. Bảng đánh giá mức độ đau theo thang điểm VAS ..................... 32 Bảng 2.2. Đánh giá hội chứng cột sống cổ ................................................. 33 Bảng 2.3. Đánh giá hội chứng rễ thần kinh................................................. 33 Bảng 2.4. Đánh giá co cứng cơ ................................................................... 33 Bảng 2.5. Tầm vận động chủ động cột sống cổ sinh lý và bệnh lý............. 35 Bảng 2.6. Mức độ hạn chế tầm vận động cột sống cổ ................................ 35 Bảng 2.7. Đánh giá mức độ hạn chế sinh hoạt hàng ngày .......................... 36 Bảng 2.8. Đánh giá kết quả điều trị chung .................................................. 36 Bảng 3.1. Phân bố bệnh nhân theo tuổi ....................................................... 39 Bảng 3.2. Phân bố bệnh nhân theo nghề nghiệp ......................................... 40 Bảng 3.3. Mức độ đau theo thang điểm VAS trƣớc điều trị ....................... 41 Bảng 3.4. Đặc điểm về vị trí đau trƣớc điều trị ........................................... 41 Bảng 3.5. Hội chứng cột sống và hội chứng rễ thần kinh trƣớc điều trị ..... 42 Bảng 3.6. Phân bố bệnh nhân theo các vị trí co cứng cơ ............................ 43 Bảng 3.7. Tầm vận động chủ động cột sống cổ trƣớc điều trị .................... 43 Bảng 3.8. Mức độ hạn chế tầm vận động chủ động cột sống cổ trƣớc điều trị.. 44 Bảng 3.9. Phân bố bệnh nhân theo điểm bộ câu hỏi NDI trƣớc điều trị ..... 44 Bảng 3.10. Đặc điểm tổn thƣơng cột sống cổ trên phim X - quang.............. 45 Bảng 3.11. Các chỉ tiêu đánh giá hội chứng viêm sinh học .......................... 46 Bảng 3.12. Sự cải thiện về mức độ đau sau các thời điểm điều trị ............... 47 Bảng 3.13. Đánh giá hiệu suất giảm đau sau 10 ngày, 20 ngày điều trị ....... 48 Bảng 3.14. Kết quả giảm đau theo các vị trí sau điều trị .............................. 49 Bảng 3.15. Hội chứng cột sống và hội chứng rễ sau điều trị ........................ 49 Bảng 3.16. Kết quả giảm co cứng cơ theo các vị trí sau điều trị .................. 50 Bảng 3.17. Tầm vận động cột sống cổ trƣớc và sau điều trị ......................... 51 Bảng 3.18. Hiệu quả giảm mức độ hạn chế tầm vận động cột sống cổ ........ 52 Bảng 3.19. Hiệu quả giảm hạn chế sinh hoạt hàng ngày sau điều trị theo thang điểm NDI .......................................................................... 53 Bảng 3.20. Mức độ giảm hạn chế sinh hoạt hàng ngày sau 10 và 20 ngày điều trị ......................................................................................... 54 Bảng 3.21. Những thay đổi về chỉ số mạch, huyết áp sau điều trị ................ 56 DANH MỤC CÁC BIỂU ĐỒ Biểu đồ 3.1. Phân bố bệnh nhân theo giới ...................................................... 39 Biểu đồ 3.2. Thời gian mắc bệnh trƣớc điều trị của đối tƣợng nghiên cứu .... 40 Biểu đồ 3.3. Điểm VAS trung bình ở các thời điểm D0, D10, D20 ............... 47 Biểu đồ 3.4. Kết quả điều trị chung ................................................................ 55 DANH MỤC CÁC HÌNH Hình 1.1. Các đốt sống cổ ............................................................................ 4 Hình 1.2. Các động tác vận động của cột sống cổ ........................................ 6 Hình 1.3. Những biến đổi thoái hóa ở cột sống cổ ...................................... 8 Hình 1.4. X - quang cột sống cổ bình thƣờng ............................................ 10 Hình 1.5. X - quang cột sống cổ bị thoái hóa ............................................ 10 Hình 2.1. Sơ đồ quy trình nghiên cứu......................................................... 38 Hình 4.1. Điểm đau cơ thang trên ................................................................ 65 Hình 4.2. Điểm đau cơ thang giữa và dƣới ............................................... 65 Hình 4.3. Điểm đau cơ thang dƣới trái và giữa phải ................................. 65 Hình 4.4. Điểm đau cơ ức đòn chũm ......................................................... 65 Hình 4.5. Điểm đau cơ dƣới chẩm ................................................................ 65 Hình 4.6. Điểm đau cơ gối đầu .................................................................. 65 Hình 4.7. Điểm đau cơ bậc thang .............................................................. 66 1 ĐẶT VẤN ĐỀ Đau vai gáy là tình trạng đau cấp hoặc mạn tính tại vùng vai gáy (có thể có lan) thƣờng xuất hiện sau một động tác đột ngột, sai tƣ thế của cột sống cổ, sau khi thay đổi thời tiết hoặc xuất hiện kín đáo, thƣờng đi kèm với co cứng cơ và hạn chế vận động. Có rất nhiều nguyên nhân gây ra tình trạng này nhƣ: ngồi làm việc sai tƣ thế trong thời gian dài, nằm ngủ sai tƣ thế, do lạnh, thoát vị đĩa đệm cột sống cổ, thoái hóa cột sống cổ, vẹo cổ bẩm sinh, dị tật, viêm, chấn thƣơng vùng cổ. Đôi khi có những trƣờng hợp hội chứng đau vai gáy xuất hiện tự phát mà không có nguyên nhân rõ rệt. Đau vai gáy do thoái hóa cột sống cổ (THCSC – Cervical spondylosis) là nguyên nhân thƣờng gặp nhất và là lý do chính khiến bệnh nhân đi khám [1]. Tại Việt Nam, theo nghiên cứu của Trần Ngọc Ân, tỷ lệ mắc THCSC đứng hàng thứ hai sau thoái hóa cột sống thắt lƣng và chiếm 14% trong các bệnh thoái hóa khớp [2]. Theo Allan I Binder, 2/3 dân số bị đau vai gáy ít nhất 1 lần trong cuộc đời. Tỷ lệ mắc bệnh cao nhất ở tuổi trung niên [3]. Hiện nay, đau vai gáy do THCSC không chỉ phổ biến ở ngƣời cao tuổi mà còn hay gặp ở độ tuổi lao động [4],[5]. Bệnh không chỉ gây khó chịu cho bệnh nhân, giảm năng suất lao động mà còn làm giảm chất lƣợng cuộc sống. Vì vậy, đây là căn bệnh đang thu hút nhiều sự quan tâm nghiên cứu. Việc điều trị đau vai gáy do THCSC theo Y học hiện đại (YHHĐ) chủ yếu điều trị triệu chứng và phục hồi chức năng (PHCN); kết hợp điều trị nội khoa với các phƣơng pháp vật lý trị liệu nhƣ tập vận động, hồng ngoại, sóng ngắn, siêu âm, kéo giãn cột sống….[6],[7]. Trong đó tập vận động cột sống cổ là phƣơng pháp có vai trò rấ t quan tro ̣ng trong điề u tri ̣bê ̣nh lý ta ̣i cô ̣t số ng hoă ̣c các bô ̣ phâ ̣n liên quan đế n cô ̣t số ng, đƣợc áp dụng nhiều, mang lại hiệu quả điều trị cao trên lâm sàng và đƣợc Bộ y tế xây dựng thành quy trình kỹ thuật phục hồi chức 2 năng. Đối với THCSC, bài tập vận động cột sống cổ có tác dụng giảm đau vùng vai gáy, điề u hòa la ̣i trƣơng lƣ̣c cơ, kéo giãn cơ, ức chế quá trình co cơ[8]. Theo y học cổ truyền (YHCT) đau vai gáy do THCSC thuộc phạm vi chứng Lạc chẩm. Chứng Lạc chẩm phát sinh do vệ khí của cơ thể bị suy giảm, các tà khí bên ngoài là phong, hàn, thấp thừa cơ xâm phạm vào gân, cơ, kinh lạc làm cho kinh lạc bế tắc, khí huyết không lƣu thông gây đau, hạn chế vận động cột sống cổ; hoặc do tuổi già chức năng tạng phủ suy yếu, thận hƣ không chủ đƣợc cốt tủy, can huyết hƣ không nuôi dƣỡng đƣợc cân gây ra chứng đau nhức, sƣng nề, co cứng, khó vận động…[9]. YHCT tỏ ra rất có hiệu quả trong điều trị chứng Lạc chẩm với nhiều phƣơng pháp kết hợp nhƣ: Dùng thuốc khu phong, tán hàn, trừ thấp, bổ can thận và các phƣơng pháp không dùng thuốc nhƣ: Điện châm, cứu, xoa bóp bấm huyệt, xông thuốc y học cổ truyền… Trong đó, điện châm là phƣơng pháp đƣợc áp dụng phổ biến, đã khẳng định đƣợc hiệu quả trong điều trị và đƣợc Bộ y tế xây dựng thành quy trình kỹ thuật [10],[11]. Trên thế giới cũng nhƣ ở Việt Nam đã có nhiều công trình nghiên cứu về đau vai gáy do thoái hóa cột sống cổ cũng nhƣ hiệu quả điều trị của phƣơng pháp điện châm. Việc điều trị kết hợp giữa phƣơng pháp vận động trị liệu của YHHĐ và phƣơng pháp không dùng thuốc của YHCT đem lại hiệu quả cao trên lâm sàng. Tuy nhiên chƣa có một công trình nghiên cứu nào đánh giá tác dụng điều trị kết hợp của phƣơng pháp tập vận động cột sống cổ với điện châm trong điều trị đau vai gáy do THCSC. Vì vậy, chúng tôi tiến hành nghiên cứu đề tài “Đánh giá tác dụng của điện châm kết hợp bài tập cột sống cổ điều trị đau vai gáy do thoái hóa cột sống cổ” nhằm mục tiêu: 1. Đánh giá tác dụng của điện châm kết hợp bài tập cột sống cổ điều trị bệnh nhân đau vai gáy do thoái hóa cột sống cổ. 2. Theo dõi tác dụng không mong muốn của phương pháp can thiệp. 3 CHƢƠNG 1 TỔNG QUAN TÀI LIỆU 1.1. Quan niệm về đau vai gáy do thoái hóa cột sống cổ theo Y học hiện đại 1.1.1. Khái niệm Đau vai gáy là tình trạng bệnh lý thƣờng xảy ra đột ngột hoặc kéo dài do co cứng các cơ thang, cơ ức đòn chũm sau khi gặp lạnh hoặc sau khi mang vác nặng, sai tƣ thế (gối cao một bên… ). Bệnh thƣờng đột ngột, sau một đêm ngủ dậy bỗng thấy đau nhức khắp mình; đặc biệt là đau tê vùng vai, gáy, nhiều khi đau lan xuống vai, làm tê mỏi các cánh tay, cẳng tay và ngón tay. Kèm theo có hạn chế vận động cột sống cổ (các động tác gấp, duỗi, nghiêng, quay). Triệu chứng này có thể trong nhiều ngày thậm chí trong nhiều tháng. Hội chứng đau vai gáy thông thƣờng không nguy hiểm, song có thể gây ra nhiều lo lắng, khó chịu, mệt mỏi cho ngƣời bệnh, làm giảm sút sức lao động và chất lƣợng cuộc sống [2]. Có rất nhiều nguyên nhân có thể dẫn đến hội chứng đau vai gáy. Các nguyên nhân thông thƣờng nhất có thể kể đến nhƣ ngồi làm việc sai tƣ thế trong thời gian dài, ngồi làm việc liên tục với máy tính, sai tƣ thế khi lái xe, gối đầu quá cao khi nằm ngủ, nằm ngủ tựa đầu lên ghế, nằm xem tivi; do lạnh; thoái hóa cột sống cổ; thoát vị đĩa đệm cột sống cổ; vẹo cổ bẩm sinh; dị tật; viêm; chấn thƣơng vùng cổ. Đôi khi có những trƣờng hợp hội chứng đau vai gáy xuất hiện tự phát mà không có nguyên nhân rõ rệt. Thông thƣờng, từ tuổi trung niên trở đi, hệ mạch máu đã giảm tính dẻo dai, đàn hồi nên hay mắc chứng đau cổ, vai, gáy nhất. Do đó trên lâm sàng đau vai gáy do THCSC là nguyên nhân hay gặp nhất [1],[12]. Thoái hóa cột sống hay thoái hóa khớp nói chung và THCSC nói riêng, đƣợc định nghĩa là tổn thƣơng toàn bộ khớp, bao gồm tổn thƣơng sụn là chủ yếu, kèm theo tổn thƣơng xƣơng dƣới sụn, dây chằng, các cơ cạnh khớp và 4 màng hoạt dịch. Đó là bệnh đƣợc đặc trƣng bởi các rối loạn về cấu trúc và chức năng của một hoặc nhiều khớp (và cột sống). Tổn thƣơng diễn biến chậm tại sụn kèm theo các biến đổi hình thái, biểu hiện bởi hiện tƣợng hẹp khe khớp, tân tạo xƣơng và xơ xƣơng dƣới sụn. Biểu hiện lâm sàng của THCSC rất đa dạng, liên quan tới nhiều thành phần, cơ, xƣơng, khớp, các dây chằng, mạch máu, thần kinh [13]. 1.1.2. Sơ lược về cấu tạo giải phẫu và chức năng của cột sống cổ: 1.1.2.1. Cấu tạo giải phẫu: Hình 1.1. Các đốt sống cổ [14] − Đặc điểm các đốt sống cổ: Cột sống cổ cấu tạo bởi 7 đốt sống cổ kí hiệu từ C1 – C7, 5 đĩa đệm và 1 đĩa đệm chuyển đoạn (đĩa đệm cổ – lƣng C7 – D1), lỗ gian đốt sống, khớp đốt sống và dây chằng. Cột sống cổ thƣờng đƣợc chia thành hai vùng: cột sống cổ trên (C1 – C2) và cột sống cổ dƣới (C3 – C7), tổn thƣơng ở từng vùng sẽ có biểu hiện lâm sàng khác nhau. Các cột sống cổ có đặc điểm chung là mỏm ngang dính với thân và cuống cung đốt sống bằng hai rễ, giới hạn nên lỗ ngang là nơi có các mạch máu đi qua. Mặt trên thân đốt sống từ C3 – C7 có thêm hai mỏm móc hay 5 mấu bán nguyệt, ôm lấy góc dƣới của thân đốt sống trên hình thành khớp mỏm móc - đốt sống (khớp Luschka). Khớp mỏm móc – đốt sống giữ cho đĩa đệm không bị lệch sang hai bên. Khi khớp này bị thoái hóa, gai xƣơng của mỏm móc nhô vào lỗ gian đốt sống và chèn ép rễ thần kinh ở đó [15]. − Cấu trúc khớp đốt sống cổ: Khớp đốt sống cổ là khớp động, các đốt sống liên kết với nhau bởi 3 khớp (khớp gian đốt, khớp đốt sống, khớp bán nguyệt), mặt khớp phẳng và nghiêng theo chiều trƣớc sau một góc 45º nên có thể cúi ngửa dễ dàng. − Cấu trúc mạch máu: Từ đốt C2 đến C6 có động mạch đốt sống nền chạy trong lỗ động mạch ở giữa mỏm ngang của mỗi đốt và ngay bên cạnh mỏm móc, kèm theo động mạch có tĩnh mạch và một số nhánh thần kinh giao cảm cổ. Mạch máu nuôi dƣỡng xƣơng cột sống cổ và đĩa đệm rất hạn chế, chủ yếu ở xung quanh vòng sợi. Mạch máu nuôi dƣỡng tủy lại rất phong phú [15]. − Cấu trúc tủy và thần kinh: Đoạn tủy cổ gồm có 8 đốt bắt đầu từ C1 – T1, chứa trong ống sống. Đoạn tủy cổ tách ra 8 đôi dây thần kinh chui qua lỗ tiếp hợp ra ngoài tạo thành đám rối thần kinh cánh tay chi phối vận động và cảm giác cho chi trên [15]. − Cấu trúc mô mềm:  Đĩa đệm: Đĩa đệm là bộ phận chính cùng với dây chằng đảm bảo sự liên kết chặt chẽ giữa các đốt sống và đóng vai trò hấp thu chấn động. Đĩa đệm có hình thấu kính hai mặt lồi; nằm trong khoang gian đốt sống; bao gồm nhân nhầy, vòng sợi và mâm sụn. Đĩa đệm đƣợc dinh dƣỡng chủ yếu bằng khuyếch tán qua mâm sụn, trong nhân nhầy không có mạch máu mà hầu hết xung quanh là vòng sợi. Do sự nuôi dƣỡng kém nên quá trình thoát vị đĩa đệm thƣờng xuất hiện sớm. 6  Dây chằng: Dây chằng dọc trƣớc: Phủ mặt trƣớc các thân đốt sống, từ đốt đội tới phần trên mặt trƣớc xƣơng cùng. Ngăn cản sự ƣỡn quá mức của cột sống. Dây chằng dọc sau: Phủ mặt sau thân đốt sống, đi từ xƣơng chẩm tới mặt trƣớc xƣơng cụt. Ngăn cản sự gấp quá mức của cột sống và thoát vị đĩa đệm ra sau. Dây chằng vàng (dây chằng liên mảnh): Là tổ chức sợi đàn hồi màu vàng phủ mặt sau ống sống, đƣợc cấu tạo hoàn toàn bằng mô chun, chạy giữa các mảnh kề nhau và gần nhƣ lấp kín khoang liên mảnh. Dây chằng liên gai (nằm giữa các mỏm gai) và dây chằng trên gai (nối đỉnh các mỏm gai) góp phần giữ vững mặt sau cột sống khi đứng thẳng và gấp tối đa [15]. 1.1.2.2. Chức năng cột sống cổ: Cột sống cổ tham gia vào sự phối hợp của mắt, đầu, thân mình; đồng thời tham gia vào việc định hƣớng trong không gian và điều khiển tƣ thế. Cột sống cổ là nơi chịu sức nặng của đầu và bảo vệ tủy sống nằm trong ống sống. Các đĩa đệm vùng cột sống cổ có nhiệm vụ nối các đốt sống, nhờ khả năng biến dạng và tính chịu nén ép mà phục vụ cho sự vận động của cột sống, giảm các chấn động lên cột sống, não và tủy. Khoang gian đốt C2 - C3, C5 - C6 là những nơi chịu tải trọng nhiều nhất ở cột sống cổ, nên hay gặp thoái hóa ở C2, C3, C5, C6 và hay gặp thoát vị đĩa đệm cột sống cổ đoạn dƣới vì phải thƣờng xuyên chịu tải trọng lớn hơn và di động nhiều hơn [16]. Hình 1.2. Các động tác vận động của cột sống cổ 7 1.1.3. Nguyên nhân và cơ chế bệnh sinh của thoái hóa cột sống cổ: 1.1.3.1. Nguyên nhân: − Sự lão hóa: Các tế bào sụn và đĩa đệm không có khả năng sinh sản và tái tạo, có ít mạch máu nuôi dƣỡng, khi lão hóa làm giảm khả năng tổng hợp sợi collagen và mucopolysaccharid, dẫn đến giảm tính đàn hồi và chịu lực. − Yếu tố cơ giới có vai trò đẩy nhanh quá trình lão hóa, nguyên nhân do các dị dạng khớp bẩm sinh, các biến dạng thứ phát sau chấn thƣơng, loạn sản hoặc tăng trọng tải lên cột sống do nghề nghiệp, thói quen… làm tăng bất thƣờng lực nén lên một đơn vị diện tích của mặt khớp và đĩa đệm. − Các dị dạng khớp bẩm sinh làm thay đổi diện tỳ nén bình thƣờng của cột sống, các biến dạng thứ phát sau chấn thƣơng, loạn sản… làm thay đổi hình thái cột sống. − Ngoài ra một số yếu tố khác nhƣ di truyền (cơ địa lão hóa sớm), rối loạn nội tiết (mãn kinh, đái tháo đƣờng, loãng xƣơng do nội tiết), rối loạn chuyển hóa, bệnh lý tự miễn cũng có liên quan đến thoái hóa cột sống cổ [16]. 1.1.3.2. Cơ chế bệnh sinh: − Cơ chế bệnh sinh của THCSC đƣợc phần lớn các tác giả cho là do sự thoái hóa của 2 quá trình:  Sự thoái hóa sinh học do tuổi.  Sự thoái hóa bệnh lý mắc phải: Do vi chấn thƣơng, nhiễm khuẩn, dị ứng, rối loạn chuyển hóa tự miễn… − Có 2 lý thuyết đƣợc đề nghị để giải thích cơ chế bệnh sinh của thoái hóa khớp nói chung:  Về cơ học: Dƣới ảnh hƣởng của các tấn công cơ học, các vi tổn thƣơng do suy yếu các sợi collagen dẫn đến việc hƣ hỏng các chất proteoglycan.  Về tế bào: Các tế bào sụn bị cứng lại do tăng áp lực giải phóng các enzyme này làm hủy hoại dần các chất cơ bản [16]. 8 Hình 1.3. Những biến đổi thoái hóa ở cột sống cổ [14] 1.1.4. Triệu chứng: 1.1.4.1. Triệu chứng lâm sàng: Triệu chứng lâm sàng của THCSC phụ thuộc vào vị trí, mức độ và biến chứng của bệnh (chèn ép thần kinh, mạch máu…). − Hội chứng cột sống cổ: Triệu chứng thƣờng gặp nhất trong hội chứng cột sống cổ là đau vùng cột sống cổ, thƣờng xuất hiện sau khi cúi lâu, nằm gối cao, làm việc căng thẳng kéo dài, hay đột ngột sau khi vận động cột sống cổ; có điểm đau tại cột sống cổ hoặc hai bên cột sống cổ; co cứng cơ cạnh sống cổ và có thể có tƣ thế chống đau: nghiêng đầu về bên đau và vai bên đau nâng cao hơn bên lành; hạn chế vận động cột sống cổ [4],[16]. − Hội chứng rễ thần kinh: Khi có hội chứng rễ, bệnh nhân thƣờng có các rối loạn cảm giác kiểu rễ nhƣ đau âm ỉ lan dọc theo đƣờng đi của rễ thần kinh, đau tăng khi ho, hắt hơi, rặn (dấu hiệu Dèjerine), đau tăng khi trọng tải trên cột sống cổ tăng (khi đi,