Tài liệu Chính sách đối ngoại của đế quốc nga 1861 1917

TRƯỜNG ĐẠI HỌC HÙNG VƯƠNG KHOA KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ VĂN HOÁ DU LỊCH HOÀNG TRỌNG TÚ CHÍNH SÁCH ĐỐI NGOẠI CỦA ĐẾ QUỐC NGA 1861-1917 KHOÁ LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC Ngành: Sư phạm Lịch sử (Sử - GDCD) Phú Thọ, 2020 TRƯỜNG ĐẠI HỌC HÙNG VƯƠNG KHOA KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ VĂN HOÁ DU LỊCH HOÀNG TRỌNG TÚ CHÍNH SÁCH ĐỐI NGOẠI CỦA ĐẾ QUỐC NGA 1861-1917 KHOÁ LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC Ngành: Sư phạm Lịch sử (Sử - GDCD) NGƯỜI HƯỚNG DẪN: TS. Nguyễn Phương Mai Phú Thọ, 2020 i LỜI CAM KẾT Tôi đã đọc và hiểu về các hành vi vi phạm đạo đức trong học thuật. Tôi cam kết nghiên cứu này là do tôi thực hiện đảm bảo trung thực, không vi phạm yêu cầu về đạo đức trong học thuật. Tác giả Hoàng Trọng Tú Nhận xét của GVHD ii LỜI CẢM ƠN Với sự kính trọng và tấm lòng biết ơn sâu sắc, tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành nhất đến TS. Nguyễn Phương Mai – người đã tận tình chỉ bảo, hướng dẫn, giúp đỡ tôi nghiên cứu và hoàn thành luận văn này. Tôi xin chân thành cảm ơn quý thầy cô bộ môn Lịch sử - khoa Khoa học xã hội và Văn hóa du lịch, Trường Đại học Hùng Vương đã giảng dạy, trang bị kiến thức và tạo điều kiện thuận lợi để luận văn của tôi đạt được kết quả cao nhất. Tôi xin gửi lời biết ơn đến gia đình và bạn bè đã luôn luôn ủng hộ, khích lệ, giúp đỡ tôi trong quá trình thực hiện luận văn. Với sự nỗ lực và cố gắng hết mình tôi đã hoàn thành luận văn, tuy nhiên luận văn của tôi cũng không tránh khỏi những khuyết điểm và thiếu xót. Tôi kính mong nhận được sự chỉ bảo, góp ý của quý thầy cô và các bạn. Xin chân thành cảm ơn! Việt Trì, tháng 06 năm 2020 Sinh viên thực hiện Hoàng Trọng Tú iii MỤC LỤC MỞ ĐẦU .............................................................................................................. 1 1. Tính cấp thiết của đề tài .................................................................................... 1 2. Tổng quan tình hình nghiên cứu ....................................................................... 3 3. Mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu ..................................................................... 8 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ..................................................................... 8 5. Phương pháp nghiên cứu ................................................................................... 8 6. Bố cục khóa luận ............................................................................................... 9 CHƯƠNG 1. NHỮNG NHÂN TỐ TÁC ĐỘNG ĐẾN CHÍNH SÁCH ĐỐI NGOẠI CỦA ĐẾ QUỐC NGA 1861-1917 ...............................................................................................................10 1.1. Khái lược lịch sử Nga 1861-1917 ................................................................ 10 1.1.1. Tình hình kinh tế ....................................................................................... 10 1.1.2. Tình hình chính trị ..................................................................................... 13 1.1.3. Tình hình xã hội ........................................................................................ 16 1.2. Nhân tố khách quan tác động đến chính sách đối ngoại của đế quốc Nga .. 20 1.2.1. Sự hình thành chủ nghĩa đế quốc nửa sau thế kỉ XIX............................... 20 1.2.2. Mâu thuẫn căng thẳng trong quan hệ quốc tế đầu thế kỉ XX.................... 23 1.2.3. Sự phát triển phong trào cách mạng Nga và thế giới ................................ 26 1.3. Nhân tố chủ quan tác động đến chính sách đối ngoại của đế quốc Nga ...... 29 1.3.1. Truyền thống đối ngoại của đế quốc Nga ................................................. 29 1.3.2. Tham vọng bành trướng mở rộng từ Nga hoàng Alexander II đến Nga hoàng Nicholas II ................................................................................................ 33 CHƯƠNG 2 . NỘI DUNG VÀ QUÁ TRÌNH THỰC HIỆN CHÍNH SÁCH ĐỐI NGOẠI CỦA ĐẾ QUỐC NGA 1861-1917 ................................................................................................................37 2.1. Phục hồi địa vị của đế quốc Nga sau chiến tranh Krym .............................. 37 2.1.1. Xóa bỏ Hiệp ước Paris 1856 ..................................................................... 37 2.1.2. Chiến tranh Nga – Thổ (1877-1878) và hệ quả ........................................ 42 iv 2.2. Chính sách bình định chung châu Âu .......................................................... 45 2.2.1. Mục đích chính sách bình định chung châu Âu ........................................ 45 2.2.2. Kết quả của chính sách bình định chung châu Âu .................................... 47 2.3. Chính sách bành trướng của đế quốc Nga ở phương Đông ......................... 48 2.3.1. Can thiệp vào Trung Á .............................................................................. 48 2.3.2. Bành trướng xâm lược Đông Bắc Á ......................................................... 50 2.4. Tham gia khối Hiệp ước và Chiến tranh thế giới thứ nhất .......................... 54 2.4.1. Trở thành thành viên khối Hiệp ước ......................................................... 54 2.4.2. Tham gia Chiến tranh thế giới thứ nhất .................................................... 57 CHƯƠNG 3. ĐẶC ĐIỂM VÀ TÁC ĐỘNG CỦA CHÍNH SÁCH ĐỐI NGOẠI CỦA ĐẾ QUỐC NGA 1861-1917.......................................................................................................62 3.1. Đặc điểm chính sách đối ngoại của đế quốc Nga 1861-1917 ...................... 62 3.1.1. Đối ngoại của đế quốc Nga mang tính chất “ngoại giao pháo hạm” ........ 62 3.1.2. Đối ngoại của đế quốc Nga chịu nhiều tác động của nhân tố trong nước 66 3.2. Tác động của chính sách đối ngoại đế quốc Nga 1861-1917 ...................... 72 3.2.1. Đối với sự phát triển của đế quốc Nga ...................................................... 72 3.2.2. Đối với khu vực châu Á ............................................................................ 75 3.2.3. Đối với châu Âu và quan hệ quốc tế ......................................................... 78 KẾT LUẬN ............................................................................................................................................................85 TÀI LIỆU THAM KHẢO..................................................................................................................................88 1 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Nước Nga là một quốc gia nằm ở phía bắc lục địa Á-Âu. Với lãnh thổ rộng lớn và lịch sử lâu đời, nước Nga luôn là một thế lực lớn mạnh trong khu vực và trên thế giới. Sức mạnh và tầm ảnh hưởng của một nước lớn đã giúp đế quốc Nga khẳng định vị thế của mình xuyên suốt tiến trình lịch sử thế giới. Đến nửa sau thế kỉ XIX, đế quốc Nga vẫn là một nước phong kiến dưới sự thống trị của các triều đại Nga hoàng, trong khi các cường quốc khác đã phát triển mạnh mẽ, ngày càng đe dọa vị thế của Nga trên trường quốc tế. Bên cạnh đó, thành công của cuộc cách mạng công nghiệp càng góp phần thúc đẩy sự phát triển của hệ thống tư bản chủ nghĩa. Chủ nghĩa tư bản chuyển từ tự do cạnh tranh sang giai đoạn độc quyền hay còn gọi là chủ nghĩa đế quốc, đưa đến nhu cầu về thị trường thuộc địa và khiến cho các cường quốc tư bản cạnh tranh ngày một khốc liệt. Mỗi nước đế quốc đế quốc đều muốn mở rộng thuộc địa và giành giật quyền lợi trên phạm vi quốc tế. Nước Nga Sa hoàng cũng không phải ngoại lệ trong vòng xoáy đó. Trong bối cảnh đất nước sau khi tiến hành cải cách nông nô 1861, cùng với những biến động của lịch sử thế giới cuối thế kỉ XIX, đầu thế kỉ XX, chính sách đối ngoại của Nga hướng đến hai mục tiêu cơ bản: một là lấy lại vị thế đã mất sau chiến tranh Krym (1853-1856), hai là tiếp tục phát triển lực lượng, mở rộng lãnh thổ và vùng ảnh hưởng. Sau thất bại của Nga trong chiến tranh Krym, “Hệ thống Krym” (Anh – Áo – Pháp) được tạo ra nhằm cô lập Nga trên trường quốc tế. Việc kìm hãm và duy trì thế cô lập một đế quốc Nga hùng mạnh đem lại rất nhiều lợi ích cho nhiều cường quốc châu Âu. Do vậy, tham vọng khôi phục tầm ảnh hưởng của đế quốc Nga không thể dễ dàng thực hiện được. Yêu cầu đặt ra cho đối ngoại không chỉ khôi phục được tầm ảnh hưởng và còn phải mở rộng bành trướng để giành giật các lợi ích kinh tế - chính trị. Tuy nhiên ở phương Tây, đế quốc Nga phải đối mặt với sự lớn mạnh của các đế quốc Anh, Pháp, Đức, Ý. Những miếng mồi béo bở ở phương Đông như Triều 2 Tiên và Trung Quốc khiến Nga không khỏi thèm khát, nhưng các nước đế quốc khác cũng bộc lộ rõ ý định xâm lấn. Đế quốc Nga phải cạnh tranh với hàng loạt các cường quốc tư bản để giành giật lợi ích, nhất là sự nổi lên mạnh mẽ của đế quốc Nhật Bản – nước đế quốc duy nhất ở châu Á. Lãnh thổ Nga rộng lớn nằm trên cả hai châu lục là châu Âu và châu Á, mối quan tâm của Nga vì thế phải trải đều trên cả hai mặt trận. Quá trình tranh giành thị trường thuộc địa của chủ nghĩa tư bản cuối thể kỉ XIX, đầu thế kỉ XX đã khiến mâu thuẫn giữa các nước đế quốc ngày càng gay gắt. Một cuộc thế chiến giữa các khối đế quốc đối lập là hệ quả tất yếu sẽ xảy ra. Đế quốc Nga – một trong những nước đế quốc hùng mạnh nhất lúc này cũng không thể đứng ngoài cuộc chiến. Vấn đề đối ngoại của đế quốc Nga cuối thế kỉ XIX, đầu thế kỉ XX đã được nhiều học giả trên thế giới quan tâm và có nhiều công trình nghiên cứu. Tuy mỗi tác giả lại có những nhận định khác nhau, nhưng đều có đóng góp trong việc làm sáng tỏ thêm những khía cạnh về đối ngoại Nga giai đoạn này. Với đề tài “Chính sách đối ngoại của đế quốc Nga 1861-1917”, luận văn muốn góp phần làm sáng tỏ thêm những vấn đề: Những nhân tố nào tác động đến ngoại giao Nga? Nội dung và quá trình triển khai chính sách đối ngoại của đế quốc Nga 1861-1917 được thực hiện như thế nào? Những đặc điểm và tác động của đối ngoại Nga giai đoạn 1861-1917 là gì? Giải quyết những những vấn đề trên có ý nghĩa khoa học và thực tiễn sâu sắc: vấn đề sẽ giúp chúng ta hiểu thêm về chính sách đối ngoại của đế quốc Nga giai đoạn cuối thế kỉ XIX, những năm đầu thế kỉ XX; thấy được đặc điểm và tác động của đối ngoại Nga đối với lịch sử thế giới cận đại, đặc biệt trong giai đoạn chiến tranh thế giới thứ nhất - cuộc chiến tranh thảm khốc của lịch sử loài người. Có cái nhìn khách quan và toàn diện về đối ngoại của đế quốc Nga nói riêng và đối ngoại của các nước đế quốc nói chung. Chính sách đối ngoại của đế quốc Nga 1861-1917 để lại nhiều kinh nghiệm về đối ngoại cho nhiều quốc gia hiện 3 nay. Khóa luận hoàn thành sẽ là một tài liệu tham khảo hữu ích để học tập và nghiên cứu lịch sử Nga thời cận đại nói riêng và lịch sử thế giới nói chung. Với ý nghĩa khoa học và thực tiễn trên, tôi chọn vấn đề: “Chính sách đối ngoại của đế quốc Nga 1861-1917” làm khóa luận tốt nghiệp của mình. 2. Tổng quan tình hình nghiên cứu Chính sách đối ngoại của đế quốc Nga giai đoạn 1861-1917 là một trong những vấn đề quan trọng của lịch sử thế giới những năm cuối thời cận đại. Các đối sách ngoại giao của đế quốc Nga hùng mạnh đã có những tác động sâu sắc đối với lịch sử Nga, đối với khu vực Á-Âu và trong quan hệ quốc tế. Ý nghĩa khoa học, lịch sử của vấn đề cũng như hệ quả của nó tiếp tục được rất nhiều học giả quan tâm nghiên cứu. Dưới đây, xin giới thiệu một số thành tựu và công trình nghiên cứu tiêu biểu. 2.1. Nghiên cứu của các học giả nước ngoài V.I. Lênin trong các tác phẩm Về chủ nghĩa đế quốc; Sự phát triển chủ nghĩa tư bản ở Nga; Cuộc cải cách nông dân và cuộc cách mạng vô sản nông dân, đã trình bày về sự phát triển của chủ nghĩa đế quốc, chủ nghĩa tư bản Nga, phong trào đấu tranh cách mạng đưa đến những tiền đề của cuộc cách mạng ở Nga năm 1917. Các bài viết đăng trên báo Tia lửa số 1, tháng Chạp năm 1900, Tiến lên số 2 ngày 14-1-1905, Lênin đã phân tích những tổn thất to lớn mà Nga phải trả cho chính sách bành trướng ở Đông Bắc Á – một trong những chính sách ngoại giao quan trọng của đế quốc Nga giai đoạn 1861-1917. Tác giả Frederic William Unger với tác phẩm Russian and Japan, and A Complete history of the war in the Far East (Nga và Nhật Bản, và một bộ sử hoàn thiện về cuộc chiến tranh tại Viễn Đông) xuất bản bởi Philadelphia: World Bible House, năm 1904. Tác giả đã trình bày những chính sách tham vọng bành trướng của Nga từ thời Pyotr Đại đế và lịch sử Nhật từ khi đô đốc Perry thực hiện chính sách mở cửa và xung đột giữa hai nước ở Trung Quốc và Triều Tiên. Trong đó, từ Chương 8. Nga chiếm đóng Mãn Châu và Lữ Thuận Khẩu, tác giả phân tích vai trò quan trọng của Mãn Châu và cảng Lữ Thuận 4 cũng như quá trình Nga nắm giữ lãnh thổ Trung Quốc. Những mâu thuẫn giữa Nga và Nhật Bản dẫn đến cuộc chiến tranh 1904-1905. Cuốn The Russian advance (Sự phát triển của Nga), của tác giả Albert J. Beveridge, xuất bản năm 1904 tại New York, là một trong số những tác phẩm nghiên cứu về nước Nga những năm cuối thế kỉ XIX đầu thế kỉ XX. Tác phẩm gồm có 29 chương với 480 trang, đã phân tích những vấn đề cơ bản trong sự phát triển của đế quốc Nga. Tác phẩm đề cập nhiều đến quá trình Nga hóa ở Mãn Châu. Ngoài ra, tác phẩm còn đề cập đến mối quan hệ giữa Nga và các nước đế quốc có cùng quyền lợi và tham vọng ở Đông Bắc Á như Đức, Mĩ. 2.2. Nghiên cứu của các học giả Việt Nam Nhà nghiên cứu Đỗ Văn Hương trong công trình Chính sách đối ngoại của Nga qua các thời đại 1237-1945, Nhà xuất bản Vinh – Phổ thông, xuất bản 1946, đã khái quát chính sách đối ngoại của Nga từ khi hình thành cho đến khi kết thúc chiến tranh thế giới thứ hai.Trong phần II, tác giả đã trình bày Cuộc đông và nam tiến của nước Nga quân chủ, tuy nhiên còn hết sức khái lược. Vấn đề ngoại giao của đế quốc Nga giai đoạn 1861-1917 vẫn còn chưa sáng tỏ. Mặc dù vậy, đây là tài liệu cần thiết để tìm hiểu về lịch sử Nga nói chung và chính sách đối ngoại của Nga nói riêng. Phan Ngọc Liên (chủ biên), Đào Tuấn Thành, Phạm Thu Nga, Đoàn Trung (2005), Lịch sử thế giới cận đại, Nhà xuất bản Đại học sư phạm. Tác phẩm là tư liệu toàn diện về lịch sử thời cận đại, trình bày từ thời kì các cuộc các mạng tư sản giữa thế kỉ XVI đến giai đoạn thế kỉ XIX, đầu thế kỉ XX. Tác phẩm đã nói đến mối quan hệ và tác động lẫn nhau giữa các đế quốc từ nửa cuối thế kỉ XIX dẫn đến chiến tranh thế giới thứ nhất 1914-1918, quan hệ quốc tế đầu thế kỉ XX. Đế quốc Nga cũng được trình bày trong quan hệ quốc tế phức tạp đó. Tuy nhiên tác phẩm không trình bày chi tiết về đối ngoại của đế quốc Nga mà chỉ nói đến quan hệ quốc tế chung. Trần Thị Nhung (2008), Bán đảo Bancăng trong quan hệ quốc tế cuối thế kỉ XIX đầu thế kỉ XX, Khóa luận tốt nghiệp trường Đại học Sư phạm Hà 5 Nội. Tác giả đã trình bày cuộc đấu tranh giành ảnh hưởng của các cường quốc châu Âu tại bán đảo Balkan trong quan hệ quốc tế cuối thế kỉ XIX đầu thế kỉ XX; tác động của cuộc đấu tranh giữa các cường quốc đó đến sự hình thành hai khối quân sự đối lập ở châu Âu chuẩn bị cho chiến tranh thế giới thứ nhất. Sự tác động và tầm ảnh hưởng của đế quốc Nga đã được đề cập đến, tuy nhiên chưa đi sâu nghiên cứu vấn đề này. Hà Thị Lịch, Triệu Thị Hương Liên (2010), Giáo trình lịch sử quan hệ quốc tế từ 1871 đến nay, Trường Đại học Hùng Vương, Phú Thọ. Tác phẩm trình bày chi tiết quan hệ quốc tế từ cuối thế kỉ XIX đến thập kỉ đầu của thế kỉ XXI. Trong đó, chương 1 Quan hệ quốc tế từ cuối thế kỉ XIX đến năm 1918 đã trình bày sự hình thành các khối quân sự và chính trị ở lục địa châu Âu, cuộc tranh giành giữa các nước đế quốc để phân chia thế giới, và quan hệ quốc tế quốc tế từ đầu thế kỉ XX đến năm 1918. Quan hệ giữa Nga và các đế quốc khác cũng được đề cập đến. Đó đều là các vấn đề chứa đựng nội dung chính sách đối ngoại của đế quốc Nga giai đoạn này. Đào Thị Mĩ Lương (2014), Chính sách của Đức với các cường quốc châu Âu từ 1871 đến 1914, Khóa luận tốt nghiệp trường Đại học Sư phạm Hà Nội. Tác giả đã trình bày chính sách về đối ngoại của Đức với các cường quốc phương Tây, trong đó có quan hệ ngoại giao Đức-Nga. Ngoại giao với Đức cũng là một trong những trọng tâm của đối ngoại Nga giai đoạn cuối thế kỉ XIX, đầu thế kỉ XX. Nhưng bên cạnh đó, đối ngoại Nga còn liên quan đến rất nhiều các cường quốc khác, đó là vấn đề cần được làm sáng tỏ hơn. Nguyễn Thị Thắng (2014), Tòa án trọng tài thường trực La Haye và việc giải quyết các tranh chấp quốc tế, Luận văn thạc sĩ luật học, Đại học Quốc gia Hà Nội. Tác phẩm nghiên cứu về Tòa án trọng tài La Haye từ khi hình thành và những hoạt động của tòa án quốc tế này cho đến thập niên đầu của thế kỉ XXI. Trong đó, Luận văn trình bày một phần nhỏ về Công ước La Haye 1899 – công ước hòa bình được đế quốc Nga đề xuất việc kí kết, là một nội dung nằm trong chính sách đối ngoại của đế quốc Nga giai đoạn 1861-1917. 6 Vũ Dương Ninh-Nguyễn Văn Hồng (2015), trong cuốn Lịch sử thế giới cận đại, Nhà xuất bản Giáo dục, đã trình bày 2 nội dung lớn là lịch sử thế giới cận đại phương Tây và Phương Đông. Trong phần 1, Lịch sử thế giới cận đại phương Tây, tác giả trình bày các cuộc cách mạng tư sản, phong trào công nhân quốc tế và chiến tranh thế giới thứ nhất. Trong phần 2, Lịch sử thế giới cận đại phương Đông, tác giả đã trình bày lịch sử các quốc gia phương Đông cận đại, đặc biệt là Nhật Bản, Trung Quốc và Triều Tiên - đây là các quốc gia có quan hệ căng thẳng và phức tạp đối với đế quốc Nga giai đoạn này. Tác phẩm là nguồn tư liệu giúp chúng tôi có thêm hiểu biết về đế quốc Nga và vấn đề đối ngoại giai đoạn 1861-1917. Nhóm tác giả Vũ Dương Ninh (chủ biên), Phan Văn Ban, Nguyễn Văn Tận, Trần Thị Vinh (2016), Lịch sử quan hệ quốc tế:Từ đầu thời cận đại đến kết thúc Thế chiến hai, nhà xuất bản Đại học sư phạm. Tác phẩm nghiên cứu chuyên sâu về quan hệ quốc tế, đặc biệt là quan hệ quốc tế trong quá trình xâm lược và tranh giành thuộc địa của các nước phương Tây đến kết thúc thế chiến thứ nhất, là giai đoạn đối ngoại của đế quốc Nga bộc lộ rõ nét. Tuy nhiên tác phẩm nói đến đối ngoại của đế quốc Nga trong quan hệ quốc tế chung, theo từng giai đoạn lịch sử, chưa có cái nhìn cụ thể về sự thay đổi cũng như đặc điểm, tác động mà chính sách đối ngoại của Nga đã để lại. Nguyễn Phương Mai (2016), Quan hệ Nga-Nhật Bản về vấn đề Triều Tiên và Mãn Châu cuối thế kỉ XIX đầu thế kỉ XX, Luận án tiến sĩ, Đại học Sư phạm Hà Nội, là một công trình nghiên cứu chuyên sâu về quan hệ quốc tế thời kì cận đại. Trong luận án tác giả đi sâu nghiên cứu quan hệ giữa Nga và Nhật Bản về vấn đề Triều Tiên và Mãn Châu cuối thế kỉ XIX đầu thế kỉ XX. Công trình cũng đã nghiên cứu sâu về vấn đề Mãn Châu của Trung Quốc với mối quan hệ ngoại giao Nga. Đó là một trong những khía cạnh quan trọng mà chính sách ngoại giao Nga giai đoạn 1861-1917 đã thực hiện. Nguyễn Quốc Hùng, Nguyễn Thị Thư (2017), Nước Nga từ nguyên thủy đến hiện đại, NXB Chính trị quốc gia Sự thật. Tác phẩm là cuốn thông sử về 7 toàn bộ tiến trình lịch sử của nước Nga từ nguyên thủy đến giai đoạn hiện tại. Trong chương XI: Sự phát triển của chủ nghĩa tư bản và tình hình chính trị, xã hội, tác giả đã trình bày nội dung chính sách đối ngoại của Nga trong giai đoạn nửa cuối thế kỉ XIX, đầu thế kỉ XX. Tuy nhiên tác giả trình bày khái quát, theo trình tự thời gian nên chưa làm rõ được đặc điểm của đối ngoại đế quốc Nga. Nguyễn Phương Mai (2018), Sa hoàng Nicholas II với sự sụp đổ của đế quốc Nga đầu thế kỉ XX, Tạp chí khoa học và công nghệ Trường Đại học Hùng Vương. Tác giả đã trình bày chính sách đối nội và đối ngoại của Nga thời kì Sa hoàng Nicholas II cầm quyền, hệ quả chính sách cai trị của Nicholas II đối với nước Nga. Đây là một trong những nội dung quan trọng của chính sách đối ngoại của đế quốc Nga, nó đánh dấu sự sụp đổ của vương triều quân chủ chuyên chế Nga hoàng cuối cùng. Vấn đề: Chính sách đối ngoại của đế quốc Nga 1861-1917 vẫn còn những khoảng trống cần làm rõ. - Tình hình kinh tế, chính trị, xã hội của đế quốc Nga giai đoạn 18611917. Các nhân tố chủ quan và khách quan tác động đến chính sách đối ngoại của đế quốc Nga 1861-1917. - Các động thái nhằm phục hồi địa vị của đế quốc Nga sau chiến tranh Krym; những tác động dẫn đến những chính sách bình định chung ở châu Âu, chính sách bành trướng ở phương Đông. Quá trình trở thành một thành viên của khối Hiệp ước và chính sách tham chiến trong thế chiến thứ nhất. - Những đặc điểm của chính sách đối ngoại của đế quốc Nga giai đoạn 1861-1917. Tác động mà chính sách đối ngoại của đế quốc Nga gây ra đối với chính nước Nga, với khu vực và trong quan hệ quốc tế. Tất cả các công trình nghiên cứu trên là nguồn tài liệu quan trọng để chúng tôi đi vào nghiên cứu, giải quyết các vấn đề của khóa luận. Đồng thời cố gắng tìm hiểu thêm một số khía cạnh sâu xa hơn trong phạm vi năng lực, nhằm làm sáng tỏ nhất có thể về chính sách đối ngoại của đế quốc Nga 1861-1917. 8 3. Mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục tiêu nghiên cứu Mục tiêu của khóa luận là chỉ ra những nhân tố tác động, ảnh hưởng đến các quyết sách ngoại giao của đế quốc Nga giai đoạn 1861-1917. Trình bày nội dung và quá trình thực hiện chính sách đối ngoại của đế quốc Nga giai đoạn này. Từ đó làm rõ những đặc điểm và tác động của đối ngoại Nga đối với bản thân nước Nga, đối với khu vực châu Âu, châu Á và quan hệ quốc tế. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Để đạt được mục tiêu nghiên cứu, nhiệm vụ của đề tài cần thực hiện là: - Chỉ ra được tình hình kinh tế, chính trị, xã hội của đế quốc Nga giai đoạn 1861-1917. Những nhân tố chủ quan và khách quan có ảnh hưởng và tác động đến các chính sách đối ngoại của đế quốc Nga giai đoạn này. - Trình bày nội dung đối ngoại của đế quốc Nga giai đoạn 1861-1917 thể hiện qua các chính sách: Phục hồi địa vị của Nga sau chiến tranh Krym; chính sách bình định chung ở châu Âu; chính sách bành trướng ở phương Đông; tham gia khối Hiệp ước và chiến tranh thế giới thứ nhất. - Phân tích, đánh giá những đặc điểm và tác động của đối ngoại Nga giai đoạn 1861-1917. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu Chính sách đối ngoại của đế quốc Nga. 4.2. Phạm vi nghiên cứu Thời gian: Đề tài tập trung nghiên cứu từ cải cách nông nô 1861 đến khi Nga hoàng Nicholas II – vị Sa hoàng cuối cùng thoái vị năm 1917. 5. Phương pháp nghiên cứu Để thực hiện đề tài này, chúng tôi đã vận dụng các phương pháp nghiên cứu sau: Phương pháp chuyên ngành: Phương pháp lịch sử, phương pháp logic là hai phương pháp chủ yếu. 9 Ngoài hai phương pháp chính nêu trên, trong quá trình thực hiện đề tài, tác giả kết hợp sử dụng các phương pháp khác như phương pháp phân tích, so sánh, tổng hợp. 6. Bố cục khóa luận Ngoài phần mở đầu, kết luận, tài liệu tham khảo, khóa luận được triển khai thành 3 chương: Chương 1. Những nhân tố tác động đến chính sách đối ngoại của đế quốc Nga 1861-1917 Chương 2. Nội dung và quá trình thực hiện chính sách đối ngoại của đế quốc Nga 1861-1917 Chương 3. Đặc điểm và tác động của chính sách đối ngoại của đế quốc Nga 1861-1917 10 CHƯƠNG 1. NHỮNG NHÂN TỐ TÁC ĐỘNG ĐẾN CHÍNH SÁCH ĐỐI NGOẠI CỦA ĐẾ QUỐC NGA 1861-1917 1.1. Khái lược lịch sử Nga 1861-1917 1.1.1. Tình hình kinh tế Đến giữa thế kỉ XIX, Nga vẫn còn là một nước nông nghiệp lạc hậu, quan hệ phong kiến còn chiếm địa vị thống trị, phần lớn đất đai nằm trong tay giai cấp quý tộc địa chủ và nhà nước nông nô chuyên chế. Đại đa số nông dân Nga là những người nông nô bị áp bức, bóc lột nặng nề, đời sống rất cơ cực. Cũng trong thời gian này, tính chất tự nhiên của nền kinh tế nông nghiệp nước Nga dần dần mất đi, thay vào đó là sự xâm nhập mạnh mẽ của quan hệ hàng hóa tiền tệ vào nông thôn. Một số chủ đất cũng đã bắt đầu kinh doanh theo phương thức tư bản chủ nghĩa. Trong bối cảnh đất nước khủng hoảng và tình thế cách mạng chín muồi vào những năm 60 của thế kỉ XX, xét tương quan lực lượng giữa các giai cấp trong xã hội, triều đình phong kiến đã thực hiện cải cách tư sản. Nga hoàng Alexander II đã tiến hành cải cách nông nô 1861, đưa nước Nga vào quỹ đạo phát triển của chủ nghĩa tư bản thế giới. Từ đầu thập niên 70 của thế kỉ XIX, nước Nga bước vào thời kì công nghiệp hóa. Các biện pháp kinh tế của Chính phủ trước hết nhằm ngăn chặn sự phá sản của địa chủ. Được thành lập từ những năm 80 của thế kỉ XIX, ngân hàng nông dân và Ngân hàng quý tộc hoạt động hết sức tích cực. Ngân hàng quý tộc cung cấp tín dụng ưu đãi cho địa chủ, còn Ngân hàng nông dân làm trung gian trong việc bán các lãnh địa, bảo đảm cho địa chủ những điều kiện có lợi nhất. Quyền lợi của quý tộc dòng dõi được chú ý khi có việc nhượng đất để khai thác khoáng sản hay xây dựng đường sắt. Nhờ vậy, nhiều quý tộc trở thành các nhà kinh doanh tư bản chủ nghĩa. Cuộc cách mạng công nghiệp căn bản hoàn thành vào thập niên 90 của thế kỉ XIX, nền công nghiệp ở Nga có tốc độ phát triển nhanh chóng. Trong những năm 1860-1900, sản lượng công nghiệp của Nga tăng 6 lần (trong khi Đức tăng 11 4 lần, Pháp tăng 1,5 lần, Anh tăng 1 lần). Chiều dài đường sắt Nga của Nga phát triển mạnh, năm 1851 là 650 km thì đến 1892 là 31.200 km [27;30]. Bên cạnh những trung tâm công nghiệp chủ yếu là Petersburg và Moskva, ở Nga đã hình thành một số trung tâm công nghiệp như trung tâm dầu lửa ở Bacu, trung tâm luyện kim Donbat, trung tâm công nghiệp chế tạo máy nằm ven biển Baltik. Vào những năm 90 của thế kỉ XIX, một cao trào công nghiệp rất rầm rộ đã diễn ra ở Nga. Các ngành công nghiệp nặng không phải trải qua giai đoạn công trường thủ công phát triển nhanh. Năm 1900, 5 trong số 16 xí nghiệp luyện kim ở miền Nam Nga đã sản xuất gần 50% sản lượng gang trong vùng và 25% sản lượng gang toàn Nga [10;305]. Các ngành công nghiệp chủ đạo – luyện kim, than đá, dầu mỏ - đạt mức độ tập trung công nhân đặc biệt cao. Tốc độ tăng trưởng công nghiệp thúc đẩy sự phát triển quan hệ sản xuất tư bản chủ nghĩa trong nông nghiệp và mở rộng thị trường trong nước. Sự thu hút tư bản nước ngoài và tốc độ xây dựng đường sắt càng thúc đẩy sự phát triển gấp rút của công nghiệp. Đến đầu thế kỷ XX, Nga đã vượt Anh, Pháp, Đức về độ dài đường sắt. Ngoài ra, cải cách tài chính năm 1897 cũng có ý nghĩa lớn – vàng trở thành cơ sở của hệ thống tiền tệ ở Nga. Tuy công nghiệp Nga phát triển với tốc độ nhanh nhưng tổng sản lượng công nghiệp và trình độ kĩ thuật còn kém so với các nước Âu – Mĩ khác. Năm 1911, bình quân đầu người về gang, thép của Nga mới chỉ có 25 kg/người. trong khi Mĩ là 253 kg/người, Đức là 136 kg/người [27;31]. Mặc dù cuộc cải cách 1861 đánh dấu bước chuyển biến mạnh mẽ của nước Nga Sa hoàng trên con đường phát triển tư bản chủ nghĩa, nhưng chủ nghĩa tư bản Nga không phát triển nhanh chóng, mạnh mẽ bằng các nước khác. Nguyên nhân là nền kinh tế Nga thấp kém, lạc hậu, tàn dư của chế độ nông nô còn tồn tại, cơ sở của nó là chế độ sở hữu ruộng đất của quý tộc, địa chủ. Kinh tế Nga cũng không tránh khỏi khủng hoảng. Những dấu hiệu đầu tiên của khủng hoảng xuất hiện năm 1899, trước hết trong lĩnh vực công nghiệp nhẹ, nhưng cũng gây thiệt hại nặng cho ngành luyện kim và ngành chế tạo máy. 12 Sau khi hoành hành dữ dội năm 1902, khủng hoảng chuyển sang giai đoạn suy thoái kéo dài. Khủng hoảng kinh tế đã thúc đẩy nhanh quá trình độc quyền hóa trong công nghiệp Nga. Những tổ chức độc quyền hùng mạnh xuất hiện. Syndicat Prodamet – công ty bán sản phẩm của các xí nghiệp luyện kim Nga, thành lập năm 1902, kiểm soát phần lớn công nghiệp luyện kim Nga. Năm 1904, công ty Produgol được thành lập, nắm độc quyền bán nhiên liệu dầu mỏ ở Donets. Công ty Nobel – Mazut độc quyền công nghiệp dầu mỏ. Đến năm 1904, Nga đã có 30 tổ chức độc quyền. Đặc điểm của các công ty độc quyền Nga (đặc biệt là các công ty lớn) đã số là chi nhánh của các công ty độc quyền nước ngoài, Chẳng hạn như Syndicat Prodamet là do ngân hàng Pháp (Tín dụng Lion, Ngân hàng Paris) kiểm soát. Còn Produgol chỉ là công ty Nga theo tên gọi, chủ nhân của nó là tư bản Pháp và Bỉ, ban quản trị công ty đặt tại Paris. Quá trình tập trung tư bản ngân hàng và sự dung hợp của nó với tư bản công nghiệp diễn ra khẩn trương. Từ năm 1900-1908, tư bản chủ yếu của 12 ngân hàng cổ phần lớn nhất tăng từ 68,8% lên 78,2% so với tư bản của tất cả các ngân hàng trong nước. Phần của tư bản nước ngoài trong ngân hàng chiếm tới 1/3 [10;307]. Trong lĩnh vực xuất nhập khẩu, người Nga chủ yếu nhập khẩu tư bản và chỉ đóng vao trò là người xuất khẩu ở các nước lạc hậu hơn như Iran, Trung Quốc. Khát vọng mở rộng khu vực thống trị, khai thác thuộc địa và chiếm thị trường mới được thực hiện chủ yếu nhờ xuất khẩu tư bản sang thuộc địa và nửa thuộc địa “bên trong” – Trung Á và Kavkaz. Nước Nga chuyển sang giai đoạn đế quốc chủ nghĩa trong khi vẫn còn giữ lại nhiều tàn tích của chế độ nông nô. Vào cuối thế kỉ XIX, 30.000 địa chủ chiếm hữu 70 triệu dexiatina đất, còn 10.500.000 hộ nông dân chỉ chiếm có 75 triệu dexiatina (trung bình mỗi địa chủ chiếm hữu 2.333 dexiatina ruộng đất, mỗi hộ nông dân chỉ có 7 dexiatina) [10;307]. Vì thiếu đất, nông dân lại phải lĩnh canh đất của địa chủ và phải làm việc trong những điều kiện kết sức nặng nề. Những quan hệ nửa nông nô trong nông nghiệp thể hiện sự lạc hậu tương đối 13 của Nga và sự phụ thuộc của nó vào tư bản nước ngoài. Đạo luật thủ tiêu chế độ nông nô năm 1861 có tác dụng tạo ra một số điều kiện nhất định cho sự phát triển chủ nghĩa tư bản ở Nga. Nó làm tăng nguồn cung cấp sức lao động cho công nghiệp, nâng cao một bước vị thế chính trị của giai cấp tư sản, biến nước Nga Sa hoàng thành một nước quân chủ tư sản. Nhưng cuộc cải cách còn nửa chừng, không triệt để. Hầu hết ruộng đất vẫn phải chịu các thứ tô thuế nặng nề, hàng triệu quần chúng nông dân được giải phóng về mặt danh nghĩa, không có quyền hành thực sự và vẫn bị lệ thuộc vào ruộng đất của quý tộc. Nó cũng không tạo nên người công nhân tự do trong nền sản xuất tư bản chủ nghĩa hay người nông dân tự do mà vẫn bị trói buộc trên lãnh địa của địa chủ. Những trở lực của sự phát triển kinh tế tư bản chủ nghĩa chưa được giải quyết căn bản. Như vậy kinh tế Nga có những đặc điểm riêng khác với nhiều nước. Nó mang trong mình tính chất “quân sự phong kiến” bởi chế độ Nga hoàng vẫn thống trị cùng với những tàn tích của chế độ nông nô trên thực tế còn tồn tại. Nhưng sự phát triển kinh tế của kinh tế của Nga cũng mang những đặc điểm chung của chủ nghĩa đế quốc. Nga hoàng phải dựa vào các tổ chức lũng đoạn, tham vọng về lợi nhuận của các tổ chức lũng đoạn khiến Nga hoàng phải thường xuyên tiến hành những cuộc chiến tranh xâm lược để giành giật quyền lợi kinh tế. Kinh tế là một trong những khía cạnh tác động lớn đến các chính sách đối ngoại của đế quốc Nga sau này. 1.1.2. Tình hình chính trị Đế quốc Nga trong giai đoạn 1861-1917 là một quốc gia theo chế độ Quân chủ chuyên chế dưới sự cai trị của các triều đại: Nga hoàng Alexander II, Nga hoàng Alexander III và Nga hoàng Nicholas II. Trong suốt quá trình thống trị của mình, các Sa hoàng đã để lại những thành tựu vĩ đại, có đóng góp to lớn cho sự phát triển của đế quốc Nga. Nga hoàng Alexander II (1818-1881), còn được biết đến như vị Nga hoàng giải phóng, là một trong những vị Sa hoàng cuối cùng của đế quốc Nga. 14 Ông cũng kiêm nhiệm chức Đại công tước xứ Phần Lan và Vua Ba Lan. Nga hoàng Alexander II cai trị đế quốc Nga từ năm 1855 đến khi bị ám sát vào năm 1881. Trong quá trình cầm quyền, Nga hoàng Alexander II đã tiến hành cuộc cải cách nông nô 1861, một trong những dấu mốc quan trọng của lịch sử Nga thời cận đại. V.I. Lênin đã nhận xét: “Cuộc cải cách nông dân là một cuộc cải cách có tính chất tư sản do bọn phong kiến thực hiện. Đó là một bước chuyển biến của nước Nga sang nền quân chủ tư sản’’ [22;18-19]. Cuộc cải cách đã góp phần giải phóng nông nô Nga, giải quyết khủng hoảng và giữ vững sự thống trị của chế độ quân chủ. Ngoài ra, Nga hoàng Alexander II còn đề xướng những cải cách về Đại học (1863), Pháp luật (1864), Báo chí (1865) và Các thành phố (1870). Những cải cách tiến bộ của ông đã thúc đẩy sự phát triển của chủ nghĩa tư bản ở Nga. Nga hoàng Alexander III (1845-1894), là vị Nga hoàng kế nhiệm Alexander II, lên ngôi năm 1881 cho đến khi qua đời năm 1894. Ông cũng làm Đại công tước Phần Lan và Vua Ba Lan. Khác với cha mình là Nga hoàng Alexander II – một người theo xu hướng tự do, Nga hoàng Alexander III được sử sách ghi nhận là một Nga hoàng có tư tưởng phản động và đàn áp nhân dân. Nga hoàng Nga hoàng Alexander III đã thực hiện chính sách trấn áp những người mong muốn cải cách chính trị và người Do Thái. Tuy nhiên Nga hoàng Alexander III cũng đã có đóng góp mang lại sự phát triển cho nền kinh tế của đất nước, cũng không vướng phải một cuộc chiến tranh nào trong quá trình thống trị của mình. Nga hoàng Nicholas II (1868-1918) là vị Sa hoàng cuối cùng trong lịch sử Nga, cũng là Đại công tước Phần Lan và Vua Ba Lan trên danh nghĩa. Hoàng đế Nicholas II trị quốc từ 1894 đến 1917. Dưới sự cai trị của ông, đế quốc Nga – một trong những đế quốc hùng mạnh nhất lúc bấy giờ, đã lâm vào khủng hoảng kinh tế và quân sự. Ông đã đẩy nước Nga vào cuộc chiến với đế quốc Nhật Bản và thất bại. Cũng chính là người ra lệnh tổng động viên quân đội Nga vào tháng 8 năm 1914, đưa Nga vào cuộc chiến tranh thế giới thứ nhất. Chiến tranh khiến