Tài liệu Bối cảnh đô thị hóa bình dương

TRƢỜNG ĐẠI HỌC THỦ DẦU MỘT TRUNG TÂM NGHIÊN CỨU ĐÔ THỊ VÀ PHÁT TRIỂN BÁO CÁO TỔNG KẾT ĐỀ TÀI KHOA HỌC VÀ CÔNG NGHỆ CẤP TRƢỜNG BỐI CẢNH ĐÔ THỊ HÓA BÌNH DƢƠNG Mã số: 01 Thuộc chƣơng trình nghiên cứu: 20 năm đô thị hóa Bình Dƣơng - Những vấn đề thực tiễn Chủ nhiệm đề tài: PGS.TS. Nguyễn Văn Hiệp PGS.TS. Tôn Nữ Quỳnh Trân Bình Dƣơng, 12/2019 TRƢỜNG ĐẠI HỌC THỦ DẦU MỘT TRUNG TÂM NGHIÊN CỨU ĐÔ THỊ VÀ PHÁT TRIỂN BÁO CÁO TỔNG KẾT ĐỀ TÀI KHOA HỌC VÀ CÔNG NGHỆ CẤP TRƢỜNG BỐI CẢNH ĐÔ THỊ HÓA BÌNH DƢƠNG Mã số: 01 Thuộc chƣơng trình nghiên cứu: 20 năm đô thị hóa Bình Dƣơng - Những vấn đề thực tiễn Xác nhận của đơn vị chủ trì đề tài (chữ ký, họ và tên) PGS.TS. Tôn Nữ Quỳnh Trân Chủ nhiệm đề tài (chữ ký, họ và tên) PGS.TS. Nguyễn Văn Hiệp PGS.TS. Tôn Nữ QuỳnhTrân Bình Dƣơng, 12/2019 ii DANH SÁCH THÀNH VIÊN THAM GIA NGHIÊN CỨU ĐỀ TÀI 1. Th.S Nguyễn Văn San 2. ThS. NCS Lê Vy Hảo 3. ThS. Trƣơng Thanh Thảo 4. ThS. NCS. Nguyễn Thị Thu Hiền 5. CN. Nguyễn Thị Xuân Trúc 6. CN. Nguyễn Nhƣ Khánh iii MỤC LỤC DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT ............................................................................... vi DANH MỤC BẢNG ............................................................................................ vi DANH MỤC BẢN ĐỒ ....................................................................................... vii DANH MỤC HÌNH ẢNH ................................................................................... vii PHẦN MỞ ĐẦU ................................................................................................... 1 1. Tổng quan tình hình nghiên cứu thuộc lĩnh vực đề tài .................................. 1 2. Tính cấp thiết của đề tài ................................................................................. 6 3. Mục tiêu của đề tài ......................................................................................... 6 4. Cách tiếp cận .................................................................................................. 7 5. Phƣơng pháp nghiên cứu ................................................................................ 8 6. Đối tƣợng, phạm vi nghiên cứu...................................................................... 8 CHƢƠNG I: TỔNG QUAN VỀ TỈNH BÌNH DƢƠNG TRƢỚC NĂM 1997 .... 9 1. Bối cảnh lịch sử phát triển trƣớc năm 1997 ................................................... 9 2. Tình hình kinh tế Bình Dƣơng trƣớc năm 1997 ............................................. 9 3. Đặc thù về xã hội.......................................................................................... 21 CHƢƠNG II: CHÍNH SÁCH VÀ ĐỊNH HƢỚNG PHÁT TRIỂN ĐÔ THỊ CỦA TỈNH BÌNH DƢƠNG TỪ KHI TÁI LẬP .......................................................... 24 1. Chủ trƣơng phát triển của tỉnh Bình Dƣơng từ sau khi đƣợc tái lập............ 24 2. Các quy hoạch, chƣơng trình định hƣớng phát triển kinh tế hội Bình Dƣơng từ thập niên đầu thế kỷ 21 .................................................................... 25 2.1. Quy hoạch tổng thể phát triển kinh tế - xã hội tỉnh Bình Dƣơng đến năm 2020............................................................................................................... 25 2.2. Nhiệm vụ Quy hoạch chung xây dựng đô thị Bình Dƣơng đến năm 2020, tầm nhìn đến năm 2030 ....................................................................... 28 2.3. Đồ án quy hoạch chung xây dựng đô thị Bình Dƣơng đến năm 2020, tầm nhìn đến 2030......................................................................................... 30 2.4. Điều chỉnh Quy hoạch tổng thể phát triển kinh tế - xã hội tỉnh Bình Dƣơng đến năm 2020, bổ sung quy hoạch đến năm 2015 ............................ 32 iv 2.5. Quy hoạch chung xây dựng đô thị Bình Dƣơng đến năm 2020, tầm nhìn năm 2030 ....................................................................................................... 35 2.6. Chƣơng trình số 22-Ctr/TU -2016 ......................................................... 35 3. Những khó khăn và thuận lợi của Bình Dƣơng trong công cuộc đô thị hóa 37 3.1. Xác định nội hàm đô thị hóa .................................................................. 37 3.2. Những khó khăn trong công cuộc đô thị hóa Bình Dƣơng .................... 39 3.3. Những thuận lợi cho phát triển đô thị hóa ............................................. 42 CHƢƠNG III: PHÁT TRIỂN KINH TẾ, XÃ HỘI, VĂN HÓA CỦA BÌNH DƢƠNG SAU NGÀY TÁI LẬP ......................................................................... 48 1. Lĩnh vực kinh tế ........................................................................................... 48 1.1. Chuyển dịch cơ cấu kinh tế .................................................................... 48 1.2. Tỷ lệ đô thị hóa ...................................................................................... 50 1.3. Công nghiệp ........................................................................................... 51 1.4. Thƣơng mại - dịch vụ, và xuất khẩu ...................................................... 57 1.5. Nông nghiệp ........................................................................................... 63 2. Tài nguyên, môi trƣờng ................................................................................ 70 3. Hạ tầng kỹ thuật ........................................................................................... 71 4. Xã hội ........................................................................................................... 73 4.1. Dân số, dân cƣ........................................................................................ 73 4.2. Công tác an sinh xã hội, đào tạo nghề và giải quyết việc làm ............... 78 4.3. Giáo dục ................................................................................................. 78 4.4. Y tế ......................................................................................................... 79 4.5. Đời sống văn hóa ................................................................................... 80 5. Mục tiêu phấn đấu trở thành đô thị loại I trực thuộc TW vào năm 2020 .... 80 5.1. Quy định năm 2009................................................................................ 80 5.2. Quy định năm 2016................................................................................ 82 KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ ............................................................................. 87 TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................................................... 89 v DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT VIẾT TẮT BCKQĐTNTNNTS tỉnh BD CCN CTKBD FDI GDP GRDP Ha KCN KT-XH NGTK TNHH TPP TP QH UBND THUẬT NGỮ TIẾNG VIỆT Báo cáo kết quả tổng điều tra nông thôn, nông nghiệp và thủy sản năm 2016 tỉnh Bình Dƣơng Cụm công nghiệp Cục Thống kê Bình Dƣơng Đầu tƣ trực tiếp nƣớc ngoài Tổng sản phẩm quốc nội Tổng sản phẩm trong tỉnh Héc ta Khu công nghiệp Kinh tế - hội Niên giám thống kê Trách nhiệm hữu hạn Hiệp định thƣơng mại uyên Thái Bình Dƣơng Thành phố Quy hoạch Ủy ban nhân dân DANH MỤC BẢNG SỐ Bảng 1 Bảng 2 NỘI DUNG Cơ cấu kinh tế Bình Dƣơng theo Quy hoạch 2007 Bảng 3 Thu nhập trung bình của ngƣời trả lời 43 Bảng 4 Bảng 5 Bảng 6 Bảng 7 Mục tiêu tỷ lệ đô thị hóa của các quy hoạch Tốc độ tăng bình quân năm giá trị uất, nhập khẩu hàng hóa Số lƣợng gia súc, gia cầm thời điểm 01/10/2016 Dự kiến dân số theo các đồ án quy hoạch 50 62 68 73 Số thu nhập của gia đình vi Trang 26 43 DANH MỤC BIỂU ĐỒ SỐ Biểu đồ 1 NỘI DUNG Cơ cấu kinh tế Bình Dƣơng theo Quy hoạch 2007 Biểu đồ 2 Cơ cấu ngành trong GDP của Bình Dƣơng 1996 - 2010 49 Biểu đồ 3 Cơ cấu tổng sản phẩm (GDP) các ngành kinh tế 1997-2015 50 Biểu đồ 4 Biểu đồ 5 Tỷ lệ đô thị hóa Bình Dƣơng 1997 – 2017 Giá trị sản uất công nghiệp của Bình Dƣơng 1997-2012 51 53 Biểu đồ 6 Biểu đồ 7 Biểu đồ 8 Biểu đồ 9 Diện tích cây công nghiệp lâu năm 1997-2017 Diện tích cây ăn quả 1997-2017 Tổng sản phẩm của tỉnh Bình Dƣơng từ năm 1997-2017 Dân số Bình Dƣơng 1997-2017 65 65 70 73 Biểu đồ 10 Biểu đồ 11 Biểu đồ 12 Lực lƣợng lao động từ 15 tuổi trở lên tại Bình Dƣơng từ 2011-2016 Đối chiếu dân số và tỷ lệ đô thị hóa Cơ cấu lao động trong các ngành kinh tế 1997 - 2015 75 75 76 SỐ Bản đồ 1 Bản đồ 2 DANH MỤC BẢN ĐỒ NỘI DUNG PHẦN A Địa điểm hai làng nghề gốm Chánh Nghĩa và Lái Thiêu Địa bàn làng nghề sơn mài Tƣơng Bình Hiệp Trang 26 TRANG 16 17 SỐ Hình 1 DANH MỤC HÌNH ẢNH NỘI DUNG Vị trí của phƣờng Lái Thiêu bên bờ Đông sông Sài Gòn TRANG 12 Hình 2 Thợ gốm Lái Thiêu đang thao tác 15 Hình 3 Vị trí chợ Thủ Dầu Một hiện nay 19 vii TRƢỜNG ĐẠI HỌC THỦ DẦU MỘT Đơn vị: Trung tâm Nghiên cứu Đô thị và Phát triển THÔNG TIN KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU 1. Thông tin chung - Tên đề tài: Bối cảnh đô thị hóa Bình Dƣơng - M số: 01 - Chủ nhiệm: PGS.TS. Nguyễn Văn Hiệp; PGS.TS. Tôn Nữ Quỳnh Trân - Đơn vị chủ trì: Trung tâm Nghiên cứu Đô thị và Phát triển - Thời gian thực hiện: Từ tháng 8 năm 2016 đến tháng 8 năm 2017 2. Mục tiêu Chƣơng trình nghiên cứu ―20 năm đô thị hóa tỉnh Bình Dƣơng – những vấn đề thực tiễn‖đ đặt ra mục tiêu làm r con đƣờng đô thị hóa của tỉnh Bình Dƣơng, nắm bắt quy luật của sự phát triển này, tìm hiểu bối cảnh mà trong đó đô thị hóa Bình Dƣơng hình thành và phát triển. Phân tích những khó khăn và thuận lợi của bối cảnh Bình Dƣơng từ thời điểm uất phát đô thị hóa sau tái lập. Đồng thời, phân tích những thành quả chủ yếu làm nền tảng cho phát triển đô thị hóa Bình Dƣơng. Đề tài này là một bộ phận của chƣơng trình nghiên cứu ―20 năm đô thị hoá Bình Dƣơng – những vấn đề thực tiễn‖ nên cũng tuân thủ mục tiêu chung đó và cụ thể hơn đi tìm hiểu bối cảnh của quá trình đô thị hóa ở Bình Dƣơng. 3. Tính mới và sáng tạo Đề tài có chủ đề nghiên cứu về bối cảnh đô thị hóa Bình Dƣơng khi tiếp cận dƣới góc độ quan hệ biện chứng giữa nguyên nhân và kết quả, là cặp phạm trù của phép duy vật biện chứng, là sự tác động lẫn nhau giữa các sự vật gây ra một biến đổi nhất định nào đó theo định luật nhân quả. - Nghiên cứu khái quát con đƣờng đô thị hóa của tỉnh Bình Dƣơng qua 20 năm (1997 – 2017) bằng hệ thống số liệu, phân tích tài liệu. - Nhận diện những thay đổi của đô thị hóa qua những chuyển đổi cơ bản để từ đó có cái nhìn toàn diện hơn về đô thị hóa của tỉnh Bình Dƣơng. viii 4. Kết quả nghiên cứu - Thứ nhất, hệ thống hóa những vấn đề liên quan đến đô thị, đô thị hóa nói chung và ác định bối cảnh của quá trình ảy ra đô thị hóa, từ đó làm cơ sở đánh giá đô thị hóa ở tỉnh Bình Dƣơng trong 20 năm (1997-2017). - Thứ hai, nêu bật những những thành tựu đạt đƣợc cũng nhƣ hạn chế của quá trình đô thị hóa ở tỉnh Bình Dƣơng từ năm 1997 – 2017 5. Sản phẩm Bài đăng trong tập kỷ yếu hội thảo chung cho chƣơng trình hội thảo nghiên cứu ―20 năm đô thị hóa tỉnh Bình Dƣơng – những vấn đề thực tiễn‖. 6. Hiệu quả, phƣơng thức chuyển giao kết quả nghiên cứu và khả năng áp dụng - Dùng làm tài liệu nghiên cứu, tài liệu tham khảo cho sinh viên ngành kiến trúc, quy hoạch, ây dựng, đô thị học, lịch sử và địa lý. - Thông tin có thể chuyển giao đến các Sở ban ngành tỉnh Bình Dƣơng tham khảo cho công tác quy hoạch và định hƣớng phát triển đô thị hiện tại và tƣơng lai. Ngày tháng năm Chủ nhiệm đề tài (chữ ký, họ và tên) Đơn vị chủ trì (chữ ký, họ và tên) Tôn Nữ Quỳnh Trân XÁC NHẬN CỦA CƠ QUAN ix INFORMATION ON RESEARCH RESULTS 1. General information - Project title: Urbanization in Binh Duong - Code number: 01 - Coordinator: Prof. Dr. Nguyễn Văn Hiệp; Prof. Dr. Tôn Nữ Quỳnh Trân - Implementing institution: Center For Urban & Development Studies - Duration: from August 2016 to August 2017 2. Objectives The research program "20 years of Urbanization in Bình Dƣơng Province - Practical Issues" has set a goal of clarifying the urbanization path of Binh Duong province, grasping the rules of this development, understanding the context scene in which urbanization of Binh Duong is formed and developed. Analysis of difficulties and advantages of Bình Dƣơng context during the period of urbanization after re-establishment. At the same time, analyzing the major achievements is the foundation for the development of urbanization in Binh Duong. This topic is part of the research program "20 Years of Urbanization in Binh Duong - Practical Issues", so it also follows that common goal and is more specific in understanding the context of the urbanization process in Binh Duong. 3. Creativeness and innovativeness The research topic of Factors promoting Binh Duong urbanization when approaching under the dialectical relationship between cause and effect, is the pair of categories of dialectical materialism, the effect interplay between things causes a certain change according to the law of cause and effect. - An overview of the urbanization path of Binh Duong province over 20 years (1997 - 2017) through the system of data, data analysis. - Identify changes in urbanization through fundamental changes, thereby having a more comprehensive view on urbanization of Binh Duong province 4. Research results - Firstly, systematize issues related to urbanization, urbanization in general and identify the factors promoting urbanization, thereby serving as a basis for assessing urbanization in Binh Duong province. 20 years (1997-2017). - Second, highlight the achievements and limitations of the urbanization process in Binh Duong province from 1997 - 2017. x 5. Product The article is written in the general conference proceedings for the research workshop program "20 Years of Urbanization of Binh Duong Province - Practical Issues". 6. Efficiency, method of transferring research results and applicability - Used as a research document, reference for students of architecture, planning, construction, urban studies, history and geography. - Information can be transferred to departments of Binh Duong province for reference on current and future urban development planning and orientations. xi PHẦN MỞ ĐẦU 1. Tổng quan tình hình nghiên cứu thuộc lĩnh vực đề tài Đề tài có đối tƣợng nghiên cứu là bối cảnh lịch sử, kinh tế, hội, văn hóa của tỉnh Bình Dƣơng trong quá trình phát triển hai mƣơi năm kể từ khi đƣợc tái lập. Vì thế, những tƣ liệu về các vấn đề trên sẽ đƣợc em ét, nghiên cứu để làm sáng tỏ nội dung của đề tài. Bối cảnh lịch sử, văn hóa Về bối cảnh lịch sử, văn hóa có công trình Monographie de la province de Thu Dau Mot (Địa chí tỉnh Thủ Dầu Một), đƣợc em là công trình sớm nhất viết về Thủ Dầu Một. Công trình này đƣợc đăng trong Bulletin de la Société des Etudes indochinoises (Hội Nghiên cứu Đông Dƣơng số 58, năm 1910, in tại Sải Gòn, nhà in Schneider). Sách giải thích tên gọi Thủ Dầu Một, mô tả hệ thống hành chính tại đây, cho biết phong tục của ngƣời bản ứ và ngƣời dân tộc Stiêng cùng hệ thống đƣờng bộ, đƣờng thủy, thực vật, động vật… Công trình này là một tài liệu quý giá đối với tỉnh Bình Dƣơng, cho thấy, 100 năm trƣớc, Thủ Dầu Một đ là một tỉnh có vị trí quan trọng ở Đông Nam Bộ. Đúng 100 năm sau cuốn địa chí tiếng Pháp trên là một cuốn địa chí khác ra đời, có quy mô lớn là cuốn Địa chí Bình Dương, gồm 4 tập, do Phan Xuân Biên chủ biên (N b Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 2010). Vì là một công trình địa chí, nên tập sách đƣợc phân chia theo các vấn đề cơ bản là 1: Tự nhiên - Nhân văn, 2: Lịch sử truyền thống, 3: inh t 4: Văn hóa hội. Các vấn đề này đƣợc trình bày theo lịch đại, đƣợc giới thiệu khá đầy đủ từ thời kỳ hình thành cho đến nay. Công trình giúp cho ngƣời đọc cái nhìn cơ bản và tổng quát về lịch sử, văn hóa tỉnh Bình Dƣơng. Cũng cung cấp nhiều thông tin về dạng này là tập tƣ liệu rất công phu của Thƣ viện tỉnh Bình Dƣơng với tên gọi Bình Dƣơng Đất nƣớc con ngƣời , gồm những tài liệu địa chí, những bài báo, tạp chí viết về địa danh, lịch sử, kinh tế, văn hóa nghệ thuật, con ngƣời Bình Dƣơng giúp cho ngƣời đọc những kiến thức về đất nƣớc và con ngƣời Bình Dƣơng. Sách Thủ Dầu Một Bình Dương, đất lành chim đậu do Vũ Đức Thành chủ biên và nhiều tác giả (N b Văn nghệ, Hà Nội, 1999), phân tích những tiềm năng dồi 1 dào về thiên nhiên, hội, về con ngƣời của Bình Dƣơng, là nơi thu hút và phát huy đƣợc các giá trị trong cuộc sống, là vùng đất mở cho phát triển. Sách Thủ Dầu Một ưa qua địa chí 1910 và bưu ảnh, do Hội Khoa học lịch sử Bình Dƣơng ấn hành vào năm 2007 là một tập hợp các bƣu ảnh từ trƣớc năm 1975, những hình ảnh này giúp cho nhóm thực hiện đề tài hình dung đƣợc những nét chính về văn hóa của Bình Dƣơng ƣa của văn hóa vật chất nhƣ nhà ở, trang phục, phƣơng tiện đi lại, kiến trúc hoặc văn hóa tinh thần nhƣ lễ hội, sinh hoạt đình chùa miếu, đặc biệt là những hình ảnh về sản uất thủ công nghiệp, sinh hoạt chợ… Công trình Thủ Dầu Một - Bình Dương : Đất nước con người, Hồ Sơn Điệp (Chủ biên), 2012, viết về những đặc thù của Bình Dƣơng, về con ngƣời, kinh tế, văn hóa và tình hình phát triển của Bình Dƣơng. Công trình nghiên cứu Lịch sử chính quyền nhân dân tỉnh Bình Dương (1945-2005), do Lê Hữu Phƣớc làm chủ nhiệm, Sở Khoa học Công nghệ tỉnh Bình Dƣơng quản lý, nghiệm thu năm 2012 cho biết r về truyền thống đấu tranh của ngƣời dân Bình Dƣơng cùng sự chỉ đạo linh hoạt của bộ máy chính quyền qua các thời kỳ lịch sử từ năm 1945 cho đến thời kỳ sau Đổi mới (2005). Bối cảnh văn hóa Bình Dƣơng là miền của nhiều đặc thù văn hóa vật thể và phi vật thể, vì vậy, có rất nhiều công trình viết về vấn đề này. Về văn hóa nhà ở, có cuốn Nhà cổ Bình Dương do Phan Thanh Đào biên soạn, Hội Văn học Nghệ thuật Bình Dƣơng uất bản (2004), là tập sách giới thiệu các ngôi nhà cổ ở Bình Dƣơng với kiến trúc, lịch sử hình thành cũng nhƣ việc bảo dƣỡng của các ngôi nhà này. Về văn hóa nghề thủ công, có luận án Tiến sĩ của Huỳnh Thị Ngọc Tuyết (1993) Tiểu thủ công nghiệp vùng Sài Gòn-Chợ Lớn-Gia Định và phụ cận từ năm 1954 đ n năm 1975, viết về lịch sử nghề sơn mài, sản phẩm và giá trị văn hóa của nghề Luận văn Cao học Làng nghề thủ công truyền thống tại Bình Dương trong bối cảnh công nghiệp hóa – hiện đại hóa, của Nguyễn Kim Hƣơng, bảo vệ tại TP. Hồ Chí Minh vào năm 2005, là một nghiên cứu đáng tin cậy với nguồn tƣ liệu lấy ra từ các cuộc điền d thực tế về các nghề thủ công nổi tiếng của Bình Dƣơng nhƣ chạm khắc gỗ, vẽ tranh kiếng, làm gốm, nấu đƣờng… 2 Bài viết ―Làng nghề sơn mài Tƣơng Bình Hiệp: Điểm đến cho du khách‖ của tác giả Hiền Lan (2014), Báo Bình Dương, viết về nguồn gốc hình thành nghề sơn mài tại Tƣơng Bình Hiệp, kỹ thuật, mỹ thuật và nghệ nhân của nghề này. Bài viết ―Tìm hiểu thời kỳ vàng son của làng nghề sơn mài truyền thống Tƣơng Bình Hiệp - Bình Dƣơng‖ của tác giả Nguyễn Thị Phƣợng (2017) viết về thời kỳ đỉnh cao của làng nghề Tƣơng Bình Hiệp trƣớc và sau 1975 cho đến những khó khăn mà làng nghề gặp phải trong giai đoạn sau này về nguổn nhân lực, về nguyên liệu, về hàng nhái. Sách Mỹ thuật Bình Dương, Hội Văn học Nghệ thuật Bình Dƣơng uất bản (2011), giới thiệu bằng hình ảnh một số chân dung nghệ nhân, họa sĩ, nhiếp ảnh tiêu biểu của Bình Dƣơng trong suốt quá trình lao động sáng tạo nghệ thuật vừa qua của các nghệ sĩ tạo hình ở Bình Dƣơng; Công trình Người Bình Dương nhớ, tác giả Trần Thanh Đạm, Hội Nhà báo tỉnh Bình Dƣơng uất bản, 2003 là tập sách gồm những bài viết cho chuyên mục Xe ngựa Bình Dƣơng (Bình Dương ưa và nay) trên sóng phát thanh và truyền hình Bình Dƣơng. Về đời sống văn hóa ở nông thôn Bình Dƣơng, có luận án Tiến sĩ Triết học của Cao Thanh Quỳnh (2018) với tên Phát huy vai trò nguồn nhân lực trẻ trong ây dựng đời sống văn hoá ở nông thôn tỉnh Bình Dương hiện nay, m số 9.22.90.02, trình bày một số vấn đề lý luận về phát huy vai trò nguồn nhân lực trẻ trong ây dựng đời sống văn hoá ở nông thôn tỉnh Bình Dƣơng. Đánh giá thực trạng, chỉ r nhân tố tác động và đề uất giải pháp cơ bản phát huy vai trò nguồn nhân lực này trong quá trình ây dựng đời sống văn hoá ở nông thôn tỉnh Bình Dƣơng hiện nay (2018). Về bối cảnh phát triển của Bình Dương, có các công trình sau: Công trình ỷ y u 10 năm thành lập và quản lý các khu công nghiệp Bình Dương 1995-2005, do Ban Quản lý các khu công nghiệp Bình Dƣơng uất bản, năm 2005 trình bày về chặng đƣờng 10 năm phát triển công nghiệp Bình Dƣơng sau tái lập. Sách Bình Dương điểm hẹn đầu tư, do UBND tỉnh Bình Dƣơng, uất bản năm 2006, trình bày những điều kiện tự nhiên thuận lợi cho phát triển kinh tế công nghiệp tại Bình Dƣơng. Các khu công nghiệp trên địa bàn tỉnh Bình Dƣơng. 3 Nguyễn Văn Hiệp (2013), Phát triển bền vững kinh t , hội tỉnh Bình Dương : Những vấn đề khoa học và thực tiễn, Nxb Đại học Quốc gia, TP. Hồ Chí Minh, phân tích chặng đƣờng 15 năm phát triển của Bình Dƣơng từ 1997 đến 2012, cùng đƣa ra những hạn chế và kinh nhiệm trong trong công cuộc ây dựng Bình Dƣơng. Tôn Nữ Quỳnh Trân, Nguyễn Văn Hiệp (2015), 20 năm đô thị hóa Nam bộ Lý luận và thực tiễn, TP. Hồ Chí Minh, trình bày những chuyển động cơ bản của quá trình đô thị hóa tại Nam Bộ, trong đó có đô thị hóa của tỉnh Bình Dƣơng. Công trình Phát triển du lịch sinh thái và làng nghề tỉnh Bình Dương, Huỳnh Quốc Thắng Chủ nhiệm (2016), đề tài Nghiên cứu Khoa học cấp tỉnh, giới thiệu Bình Dƣơng với những tính chất đặc thù trên bình diện du lịch về lịch sử, di sản văn hóa vật thể và phi vật thể, đƣa ra đƣợc một bức tranh khá chi tiết về tình hình du lịch tỉnh Bình Dƣơng với du lịch vƣờn trái cây Lái Thiêu, vƣờn bƣởi Bạch Đằng v.v.... Công trình đƣa ra giải pháp đa dạng hóa và nâng cao chất lƣợng sản phẩm du lịch sinh thái, làng nghề. Đây là ý tƣởng liên kết các sản phẩm du lịch lại thành một sản phẩm mở, đặc thù của Bình Dƣơng. Sự liên kết này sẽ có những hiệu ứng tích cực nhƣ tạo đƣợc tính phong phú cho sản phẩm, tránh sự nhàm chán cho khách tham quan; nâng cao thêm kiến thức của ngƣời tham quan trong mối liên kết giữa thiên nhân và sản vật; nhấn mạnh đƣợc bản sắc của Bình Dƣơng. Cục Thống kê Bình Dƣơng (CTKBD), (2016), nhân dịp chào mừng kỷ niệm 20 năm ngày tái lập tỉnh Bình Dƣơng (01/01/1997-01/01/2017) đ ra tập sách Bình Dương 20 năm Xây dựng và phát triển. Cục Thống kê tỉnh Bình Dƣơng biên soạn, sƣu tầm, chỉnh lý và hệ thống hóa lại số liệu thống kê phản ánh kết quả của hiện tƣợng kinh tế - xã hội tỉnh qua 20 năm xây dựng và phát triển, phục vụ cho việc nghiên cứu quản lý kinh tế - xã hội của các cấp, các ngành và đáp ứng nhu cầu sử dụng thông tin thống kê của các cơ quan, tổ chức, cá nhân. K.V (2017) với bài viết ―Bình Dƣơng: Năm 2017 uất siêu trên 4,7 tỷ USD‖, cho biết, nhờ có sự chủ động trong việc thu hút phát triển công nghiệp phụ trợ nên Bình Dƣơng đƣợc em là một trong những địa phƣơng hấp dẫn đối với nhà đầu tƣ khi đến Việt Nam làm ăn. Với lợi thế 28 khu công nghiệp, hàng trăm doanh nghiệp sản uất hàng hóa lớn, Bình Dƣơng trở thành một trong những trung tâm thu hút vốn FDI vào công nghiệp phụ trợ lớn nhất nƣớc. 4 Nguyễn Thị Hiền (2017) với Luận án Tiến sĩ Địa lí học, m số 62.31.05.01, Dân số và phát triển kinh t - xã hội tỉnh Bình Dương, phân tích các đặc điểm dân số, phát triển kinh tế - hội và mối quan hệ giữa chúng ở tỉnh Bình Dƣơng; từ đó đề uất các giải pháp nhằm phát triển hợp lý, bền vững dân số và kinh tế hội tỉnh Bình Dƣơng đến năm 2025. Bùi Thanh Xuân (2018) với luận án Đảng bộ tỉnh Bình Dương l nh đạo chuyển dịch cơ cấu kinh t nông nghiệp từ năm 1997 đ n năm 2010, làm rõ quá trình Đảng bộ tỉnh Bình Dƣơng l nh đạo, chỉ đạo chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp từ năm 1997 đến năm 2010. Đánh giá những kết quả đạt đƣợc, ƣu điểm, hạn chế và rút ra những bài học kinh nghiệm. Lê Mai Hải (2018), với Luận án Tiến sĩ kinh tế m số 62.31.01.05, Marketing địa phương trong thu hút đầu tư trực ti p nước ngoài: Trường hợp tỉnh Bình Dương, nêu ra sự thành công của marketing địa phƣơng trong thu hút FDI của Bình Dƣơng. Phạm Nguyễn Ngọc Anh (2018), Tác động của các khu công nghiệp đối với sự phát triển kinh t hội tình Bình Dương, Luận án tiến sĩ Kinh tế: 9.31.01.02, nghiên cứu, ây dựng nhóm tiêu chí phù hợp với tỉnh Bình Dƣơng về đánh giá khả năng, hiệu quả khai thác sử dụng khu công nghiệp, đồng thời làm r tác động của các khu công nghiệp đối với sự phát triển kinh tế hội trên địa bàn tỉnh, từ đó đề uất các luận cứ khoa học cho việc phát triển các khu công nghiệp ở tỉnh Bình Dƣơng giai đoạn 2020 – 2030. Hiền Lan (2019), ―Định hƣớng phát triển đô thị năm 2019 của Bình Dƣơng‖ (2019), viết về định hƣớng ây dựng đô thị thông minh của tỉnh Bình Dƣơng. Hƣơng Chi (2018), trong bài ―Vì sao Bình Dƣơng là điểm đến lý tƣởng của các nhà đầu tƣ?‖, nhận định Bình Dƣơng đang đi đúng hƣớng khi tiên phong đầu tƣ các khu công nghiệp, là tiền đề để giới đầu tƣ nƣớc ngoài chú ý tìm đến. Khu công nghiệp Việt Nam - Singapore (VSIP), đầu tiên đƣợc triển khai tại Bình Dƣơng năm 1996 hình thành trên nền tảng hữu nghị hợp tác kinh tế giữa Việt Nam và Singapore năm 1994. Kim Cúc (2019), ―Chế biến gỗ uất khẩu – Điểm sáng trong bức tranh công nghiệp Bình Dƣơng‖, viết về sự thành công của ngành chế biến gỗ Bình Dƣơng, trở thành một trong những ngành nghề uất khẩu chủ lực, với lợi thế có nhờ nguồn lao 5 động có tay nghề cao, đƣợc trang bị máy móc hiện đại nên các sản phẩm gỗ có mẫu mã đẹp, chất lƣợng cao, có uy tín trên thị trƣờng trong và ngoài nƣớc. Cũng nằm trong nội dung phát triển của Bình Dƣơng, có luận văn của Trần Ngọc Linh Tác động của nguồn vốn đầu tư đ n phát triển công nghiệp tỉnh Bình Dương bảo vệ tại TP. Hồ Chí Minh, năm 2005; luận văn của Vƣơng Minh Hùng, Quá trình hình thành phát triển các khu công nghiệp và tác động của nó đ n sự phân bố lao động trong tỉnh Bình Dương, bảo vệ năm 2004, là những công trình nghiên cứu công phu về các khu công nghiệp Bình Dƣơng và tác động của nó lên hội. Ngoài các công trình trên là các văn bản pháp quy, các báo cáo của các ban ngành, nhất là các đồ án quy hoạch là những tài liệu nền tảng để nhóm đề tài thực hiện công việc của mình song song với việc điều tra, khảo sát điền d . 2. Tính cấp thiết của đề tài Bình Dƣơng trƣớc năm 1997 có các huyện, phần lớn là các làng làm nông nghiệp. Các hộ thuần nông khá cao và lao động chủ yếu tập trung trong lĩnh vực nông nghiệp. Sau khi đƣợc tái lập, ngành công nghiệp và dịch vụ của Bình Dƣơng vẫn chƣa phát triển cao. Quy mô dân số Bình Dƣơng vào năm 1997 chỉ có 679.044 ngƣời, tỷ lệ đô thị hóa chỉ mới đạt đến 32,9%, mật độ dân số toàn tỉnh chỉ có 261 ngƣời /km2 (NGTK Bình Dƣơng 1998). Với điểm uất phát thấp nhƣ thế, nhƣng đến nay (2017), Bình Dƣơng đ đạt gần đến chỉ tiêu của một đô thị loại I trực thuộc Trung ƣơng, vì vậy việc nắm r bối cảnh của tỉnh cùng những điều kiện về kinh tế, hội, con ngƣời, về các chủ trƣơng, quy hoạch ây dựng Bình Dƣơng là cần thiết, vì bồi cảnh cùng những điều kiện kinh tế hội con ngƣời là nền tảng chứng minh cho mối quan hệ biện chứng giữa nguyên nhân và kết quả. Từ bối cảnh gồm các tiềm năng và các bất lợi trong lịch sử cùng những điều kiện về kinh tế hội văn hóa và tri thức của con ngƣời qua việc ác định phƣơng pháp, phƣơng hƣớng đƣa đến kết quả là những phát triển của Bình Dƣơng về sau trên bình diện đô thị. 3. Mục tiêu của đề tài 3.1. Mục tiêu chung Đề tài có mục tiêu chung làm r bối cảnh mà trong đó đô thị hóa Bình Dƣơng hình thành và phát triển. 6 3.2. Mục tiêu cụ thể - Phân tích những khó khăn và thuận lợi của bối cảnh Bình Dƣơng từ thời điểm xuất phát đô thị hóa sau tái lập. - Phân tích những thành quả chủ yếu làm nền tảng cho phát triển đô thị hóa Bình Dƣơng 4. Cách tiếp cận Đề tài tiếp cận các vấn đề nghiên cứu từ góc độ quan hệ biện chứng giữa nguyên nhân và kết quả, là cặp phạm trù của phép duy vật biện chứng, là sự tác động lẫn nhau giữa các sự vật gây ra một biến đổi nhất định nào đó theo định luật nhân quả. Từ cách tiếp cận này, đề tài ét đến 1/ Tiềm năng về kinh tế, hội, văn hóa, con ngƣời của Bình Dƣơng trƣớc năm 1997, là bối cảnh lịch sử, một trong những thành tố tác động nên sự thay đổi của Bình Dƣơng sau tái lập; 2/ Các chủ trƣơng, các chính sách, quy hoạch của Bình Dƣơng là bối cảnh chính trị và con ngƣời trong tác động ấy; và 3/ những bƣớc đi hiệu quả trên con đƣờng ây dựng, theo định luật nhân quả là sự tác động trở lại lẫn nhau đ góp phần quyết định vào sự biến chuyển hội Bình Dƣơng. Vì thế, cấu trúc của công trình có ba phần gồm 1/Tổng quan về lịch sử, kinh tế hội Bình Dƣơng trƣớc khi tái lập, 2/ Các chủ trƣơng, chính sách, quy hoạch đối với Bình Dƣơng và 3/ Những phát triển về kinh tế, hội, văn hóa của Bình Dƣơng. 7 5. Phƣơng pháp nghiên cứu Với cách tiếp cận trên, đề tài sử dụng các phƣơng pháp sau: - Phƣơng pháp tổng hợp tƣ liệu: Thu thập, phân tích các tƣ liệu, văn bản có liên quan đến các trục chính của đề tài là tiền đề của đô thị hóa, các chính sách phát triển đô thị qua các thời kỳ. - Phƣơng pháp khảo sát thực địa, điều tra nhân học. Áp dụng những kỹ thuật khách quan nhƣ phỏng vấn không cấu trúc, thu thập thông tin liên quan đến các khía cạnh của vấn đề lịch sử phát triển của tỉnh Bình Dƣơng. Đây là quá trình trao đổi bằng lối tạo cơ hội cho nhà nghiên cứu có thể thăm dò sâu, gỡ ra những dấu hiệu mới, thăm dò vấn đề từ nhiều góc độ... Áp dụng phƣơng pháp nghiên cứu nhóm tập trung bằng các cuộc thảo luận tập trung vào những chủ đề của đề tài, sử dụng máy ghi âm ghi chi tiết cuộc thảo luận. - Phƣơng pháp nghiên cứu có sự tham gia của ngƣời dân. Đây là một phƣơng pháp rất quan trọng, qua đó, chính bản thân ngƣời dân chứng kiến những đổi thay trong cuộc sống của họ do đô thị hóa mang đến, giúp cho nhóm điều tra thâm nhập vào chủ thể, nhìn sự việc nhƣ ngƣời trong cuộc. - Phƣơng pháp chuyên gia cũng đƣợc áp dụng. Ngoài những cuộc trao đổi nhóm giữa các cộng tác viên, đề tài tổ chức một số seminar giữa nhóm đề tài và các nhà khoa học có quan tâm. Kết quả của phƣơng pháp này là cuộc hội thảo ―20 năm đô thị hóa Bình Dƣơng quy tụ đƣợc nhiều tham luận của giới khoa học. 6. Đối tƣợng, phạm vi nghiên cứu Đề tài có đối tƣợng nghiên cứu là những điều kiện về lịch sử, văn hóa, kinh tế con ngƣời của tỉnh Bình Dƣơng và phạm vi nghiên cứu là tỉnh Bình Dƣơng trong thời gian trƣớc và sau khi đƣợc tái lập cho đến nay (2017). 8 B. PHẦN NỘI DUNG CHƢƠNG I TỔNG QUAN VỀ TỈNH BÌNH DƢƠNG TRƢỚC NĂM 1997 1. Bối cảnh lịch sử phát triển trƣớc năm 1997 Trƣớc đây, tại Nam phần Việt Nam cũng đ có một tỉnh Bình Dƣơng đƣợc thiết lập vào năm 1956, với tỉnh lỵ là thị Phú Cƣờng. Địa bàn của tỉnh Bình Dƣơng này có 5 quận, là Châu Thành, Lái Thiêu, Bến Cát, Trị Tâm và Củ Chi. Vào năm 1976, tỉnh Bình Dƣơng đƣợc nhập với hai tỉnh khác là Bình Long, Phƣớc Long thành tỉnh Sông Bé. Các đơn vị hành chính trong tỉnh Sông Bé thay đổi nhiều lần, đến năm 1996, Sông Bé có 9 đơn vị hành chính là thị Thủ Dầu Một và 8 huyện là Bến Cát, Bình Long, Bù Đăng, Đồng Phú, Lộc Ninh, Phƣớc Long, Tân Uyên vả Thuận An. Vào năm 1997, tỉnh Sông Bé đƣợc tách thành hai tỉnh là Bình Dƣơng và Bình Phƣớc. Thị Thủ Dầu Một và ba huyện Bến Cát, Tân Uyên, Thuận An thuộc về tỉnh Bình Dƣơng. Trƣớc khi tái lập, vào năm 1996, dân số toàn tỉnh là 661.200 ngƣời. Thị Thủ Dầu Một có 7 , 3 phƣờng, dân số 131.441 ngƣời, mật độ dân số 1.550/km2. Huyện Bến Cát có 25 và 2 thị trấn, dân số 203.336 ngƣời, mật độ dân số 144 ngƣời /km2. Huyện Tân Uyên có 23 , 2 thị trấn, mật độ dân số 159/km2. Huyện Thuận An có 12 , 3 thị trấn, mật độ 1.157 ngƣời/km2 (NGTK Bình Dƣơng, năm 1996) Lúc bấy giờ, địa bàn Bình Dƣơng nằm trong tỉnh Sông Bé là một vùng không đồng nhất về mức độ đô thị hóa, trong đó Thủ Dầu Một là một thị đ đƣợc đô thị hóa từ trƣớc khi nhập vào tỉnh Sông Bé, còn lại là các huyện với tỷ lệ đô thị hóa không cao hơn 60%. Nền kinh tế của địa bàn tỉnh có cơ cấu nghiêng về nông nghiệp. 2. Tình hình kinh tế Bình Dƣơng trƣớc năm 1997 Kinh tế trên địa bàn Bình Dƣơng vào thời kỳ trƣớc 1997 nổi bật các hoạt động nghề trồng trọt và các nghề thủ công truyền thống đặc thủ nhƣ nghề gốm, nghề sơn mài và buôn bán... 9