Tài liệu Nâng cao vai trò của phụ nữ nông thôn trong phát triển kinh tế hộ trên địa bàn huyện phù ninh, tỉnh phú thọ

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC NÔNG LÂM HÀ XUÂN MAI NÂNG CAO VAI TRÒ CỦA PHỤ NỮ NÔNG THÔN TRONG PHÁT TRIỂN KINH TẾ HỘ TRÊN ĐỊA BÀN HUYỆN PHÙ NINH, TỈNH PHÚ THỌ LUẬN VĂN THẠC SĨ KINH TẾ NÔNG NGHIỆP THÁI NGUYÊN - 2018 ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC NÔNG LÂM HÀ XUÂN MAI NÂNG CAO VAI TRÒ CỦA PHỤ NỮ NÔNG THÔN TRONG PHÁT TRIỂN KINH TẾ HỘ TRÊN ĐỊA BÀN HUYỆN PHÙ NINH, TỈNH PHÚ THỌ Ngành: Kinh tế nông nghiệp Mã số: 8.62.01.15 LUẬN VĂN THẠC SĨ KINH TẾ NÔNG NGHIỆP Người hướng dẫn khoa học: 1. PGS.TS. Nguyễn Hữu Hồng 2. TS. Bùi Đình Hòa THÁI NGUYÊN - 2018 i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan rằng số liệu và kết quả trong nghiên cứu trong luận văn này là hoàn toàn trung thực và chưa hề được sử dụng cho bất cứ một học vị nào khác. Tôi xin cam đoan rằng mọi sự giúp đỡ cho việc thực hiện luận văn đã được cảm ơn và các thông tin trích dẫn trong luận văn đã được chỉ rõ nguồn gốc. Phú Thọ, tháng 01 năm 2018 Người thực hiện Hà Xuân Mai ii LỜI CẢM ƠN Trong thời gian nghiên cứu, điều tra số liệu và hoàn thành luận văn, chúng tôi đã nhận được sự giúp đỡ nhiệt tình của nhiều tập thể và cá nhân trong và ngoài trường. Trước tiên tôi xin chân thành cảm ơn PGS.TS. Nguyễn Hữu Hồng và TS. Bùi Đình Hòa đã trực tiếp hướng dẫn khoa học và giúp đỡ tôi trong suốt quá trình nghiên cứu luận văn. Xin chân thành cảm ơn sự giúp đỡ của UBND huyện Phù Ninh, các phòng, ban ngành trong huyện và các xã đã nhiệt tình tạo điều kiện thuận lợi cho tôi trong việc triển khai nghiên cứu và hoàn thành đề tài. Xin cảm ơn bạn bè, đồng nghiệp và người thân trong gia đình đã quan tâm, động viên, đóng góp ý kiến quý báu cho tôi trong quá trình hoàn thiện đề tài. Xin chân thành cảm ơn! Phú Thọ, tháng 01 năm 2018 Tác giả Hà Xuân Mai iii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ........................................................................................................ i LỜI CẢM ƠN .............................................................................................................ii MỤC LỤC ................................................................................................................. iii MỞ ĐẦU .................................................................................................................... 1 1. Tính cấp thiết của đề tài .......................................................................................... 1 2. Mục tiêu nghiên cứu của đề tài ............................................................................... 2 3. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài ................................................................ 3 3.1. Ý nghĩa khoa học ................................................................................................. 3 3.2. Ý nghĩa thực tiễn .................................................................................................. 3 Chương 1. TỔNG QUAN TÀI LIỆU ...................................................................... 4 1.1. Một số vấn đề lý luận về phụ nữ và vai trò của phụ nữ nông thôn trong phát triển kinh tế hộ .......................................................................................... 4 1.1.1. Phụ nữ và vai trò của phụ nữ trong gia đình và xã hội ..................................... 4 1.1.2. Phụ nữ và vai trò của phụ nữ trong phát triển kinh tế hộ ................................ 10 1.1.3. Phụ nữ và vai trò của phụ nữ nông thôn ......................................................... 12 1.1.4. Một số vấn đề đặt ra với phụ nữ nông thôn .................................................... 15 1.2. Thực trạng vai trò của phụ nữ trên thế giới và ở Việt Nam ............................... 19 1.2.1. Khái quát về thực trạng vai trò của phụ nữ ở một số nước trên thế giới ........ 19 1.2.2. Thực trạng phụ nữ nông thôn Việt Nam và vai trò của phụ nữ trong phát triển kinh tế nông thôn ........................................................................... 20 1.2.3. Chủ trương, chính sách của nhà nước với sự phát triển của bình đẳng giới và nhận thức giới..................................................................................... 22 1.2.4. Vai trò phụ nữ trong hoạt động sản xuất nông nghiệp của gia đình ............... 24 1.2.5. Kinh nghiệm phát huy vai trò của phụ nữ nông thôn trong phát triển kinh tế hộ ở một số địa phương ...................................................................... 24 1.2.6. Bài học kinh nghiệm phát huy vai trò của phụ nữ nông thôn trong phát triển kinh tế hộ cho huyện Phù Ninh, tỉnh Phú Thọ ....................................... 27 1.3. Tổng quan các công trình nghiên cứu ................................................................ 28 Chương 2. ĐỐI TƯỢNG, NỘI DUNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU.......... 31 2.1. Đối tượng, nội dung và phạm vi nghiên cứu...................................................... 31 2.1.1. Đối tượng nghiên cứu...................................................................................... 31 iv 2.1.2. Nội dung nghiên cứu ....................................................................................... 31 2.1.3. Phạm vi nghiên cứu ......................................................................................... 31 2.2. Phương pháp nghiên cứu.................................................................................... 31 2.2.1. Phương pháp tiếp cận ...................................................................................... 31 2.2.2. Phương pháp chọn điểm nghiên cứu ............................................................... 31 2.2.3. Phương pháp thu thập số liệu .......................................................................... 32 2.2.4. Phương pháp xử lý và phân tích số liệu .......................................................... 33 2.3. Các chỉ tiêu nghiên cứu ...................................................................................... 34 Chương 3. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN .................................. 35 3.1. Điều kiện tự nhiên, kinh tế xã hội huyện Phù Ninh, tỉnh Phú Thọ .................... 35 3.1.1. Điều kiện tự nhiên ........................................................................................... 35 3.1.2. Điều kiện kinh tế xã hội .................................................................................. 40 3.2. Thực trạng vai trò của phụ nữ nông thôn trong phát triển kinh tế hộ trên địa bàn huyện Phù Ninh ................................................................................. 48 3.2.1. Phân tích số lượng và cơ cấu lao động nữ trên địa bàn huyện Phù Ninh ....... 48 3.2.3. Các yếu tố ảnh hưởng đến việc nâng cao vai trò của phụ nữ nông thôn trong phát triển kinh tế ................................................................................... 68 3.3. Quan điểm và một số giải pháp nâng cao vai trò của phụ nữ nông thôn trong phát triển kinh tế hộ trên địa bàn huyện Phù Ninh, tỉnh Phú Thọ ........ 73 3.3.1. Quan điểm về việc nâng cao vai trò của phụ nữ ............................................. 73 3.3.2. Giải pháp nâng cao vai trò của phụ nữ nông thôn trong phát triển kinh tế hộ trên địa bàn huyện Phù Ninh, tỉnh Phú Thọ .......................................... 74 KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ ................................................................................ 79 1. Kết luận ................................................................................................................. 79 2. Kiến nghị ............................................................................................................... 80 TÀI LIỆU THAM KHẢO ...................................................................................... 83 PHỤ LỤC ................................................................................................................. 80 v DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 3.1. Tình hình sử dụng đất đai của huyện Phù Ninh năm 2016 ................. 38 Bảng 3.2. Tình hình dân số và lao động huyện Phù Ninh ................................... 41 Bảng 3.4. Tình hình phát triển nông nghiệp huyện Phù Ninh ............................. 44 Bảng 3.5. Số lượng và cơ cấu lao động nữ trên địa bàn huyện Phù Ninh ........... 48 Bảng 3.6. Phụ nữ trong độ tuổi tham gia sinh hoạt hội đoàn thể năm 2016........ 50 Bảng 3.7. Phụ nữ tham gia lãnh đạo tại các xã vùng nghiên cứu ........................ 53 Bảng 3.8. Tỷ lệ nữ tham gia hoạt động cộng đồng ở các xã nghiên cứu ............. 47 Bảng 3.9. Tỷ lệ phụ nữ làm chủ hộ và tham gia quản lý điều hành sản xuất ...... 50 Bảng 3.10. Người ra quyết định và thực hiện các khâu trong trồng trọt ............... 51 Bảng 3.12. Phân công lao động trong hoạt động dịch vụ ...................................... 56 Bảng 3.13. Phân công lao động trong hoạt động lâm nghiệp trong các hộ ở các điểm nghiên cứu ............................................................................ 58 Bảng 3.14. Phân công lao động trong việc đưa ra quyết định lớn trong gia đình ....... 60 Bảng 3.15. Nguồn tiếp cận thông tin của phụ nữ ở điểm nghiên cứu ................... 61 Bảng 3.16. Tỷ lệ tham gia các lớp tập huấn .......................................................... 62 Bảng 3.17. Đứng tên trong giấy chứng nhận quyền sử dụng đất .......................... 63 Bảng 3.18. Tình hình quản lý tài chính của hộ tại vùng nghiên cứu ..................... 64 Bảng 3.19. Thực hiện các biện pháp kế hoạch hóa gia đình ................................. 66 Bảng 3.20. Ý kiến thăm dò từ các hộ gia đình ở địa điểm nghiên cứu.................. 67 1 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Đời sống của mỗi cá nhân luôn được bắt đầu trước hết từ phạm vi gia đình và trong suốt cuộc đời họ, gia đình là môi trường đóng vai trò hết sức quan trọng. Nếu gia đình được coi là tế bào của xã hội thì người phụ nữ được coi là hạt nhân của tế bào này. Vì vậy Phụ nữ có ảnh hưởng to lớn tới hạnh phúc và sự ổn định của gia đình và sự phát triển của xã hội. Trong xã hội, phụ nữ có mặt trong hầu hết các công việc và nắm giữ nhiều vị trí quan trọng. Bằng lao động sáng tạo của mình, người phụ nữ đã góp phần làm giàu cho xã hội, làm phong phú cuộc sống con người. Ở Việt Nam, Đảng và nhà nước ta ngày càng quan tâm phát huy vai trò của phụ nữ trong xã hội, tạo điều kiện thuận lợi cho phụ nữ tham gia vào tất cả các lĩnh vực. Họ tham gia vào tất cả các lĩnh vực kinh tế, chính trị, văn hóa, xã hội, an ninh quốc phòng và càng ngày càng thể hiện vị trí vai trò của mình trong xã hội. Trong suốt chặng đường đấu tranh dựng nước, giữ nước, lịch sử Việt Nam đã ghi nhận những cống hiến to lớn của phụ nữ. Trong công cuộc đổi mới đất nước của Đảng, họ luôn giữ gìn, phát huy và nêu cao tinh thần yêu nước, đoàn kết, năng động, sáng tạo, khắc phục mọi khó khăn để vươn lên trong học tập, lao động, phấn đấu đạt những thành tích xuất sắc trên mọi lĩnh vực. Huyện Phù Ninh tỉnh Phú Thọ, phụ nữ chiếm 50% dân số, ở đây phụ nữ là người làm chính công việc nhà, từ việc bếp núc tới việc dạy dỗ con cái, chăm lo đời sống tinh thần cho các thành viên trong gia đình. Cộng với thời gian làm việc ngoài xã hội, quỹ thời gian dành cho việc hưởng thụ các giá trị văn hóa tinh thần, việc học tập nâng cao trình độ kiến thức của phụ nữ là rất hiếm hoi, nhưng họ đã và đang có những đóng góp to lớn vào sự phát triển kinh tế - xã hội của toàn huyện. Tuy nhiên, sự đóng góp đó lại chưa được ghi nhận một cách xứng đáng, chưa tương xứng với vị trí, vai trò của họ trong nên kinh tế, trong các quan hệ xã hội và trong đời sống gia đình. Đặc biệt trong nền kinh tế thị trường phụ nữ phải “nặng gánh hai vai”, vừa phải làm tốt công việc xã hội, vừa đảm nhiệm vai trò làm vợ, làm mẹ trong khi sức khỏe lại hạn chế,… để cố gắng làm tốt, họ phải nỗ lực và hy sinh. 2 Qua quá trình công tác và nghiên cứu liên quan đến phụ nữ, chúng tôi nhận thấy việc nghiên cứu về vai trò của phụ nữ nông thôn miền núi huyện Phù Ninh tỉnh Phú Thọ trong việc phát triển kinh tế được đặt ra như một yêu cầu cấp bách. Nhiều câu hỏi đặt ra cho bản thân, cho các cấp: Thực trạng vai trò của phụ nữ nông thôn trong phát triển kinh tế hộ gia đình hiện nay ra sao? Những yếu tố nào tác động đến việc nâng cao vai trò của phụ nữ nông thôn trong phát triển kinh tế hộ? Giải pháp nào nhằm tháo gỡ những khó khăn trong quá trình nâng cao năng lực cho phụ nữ nông thôn? Vì vậy, nghiên cứu về vai trò của phụ nữ nông thôn trong phát triển kinh tế hộ gia đình tại huyện Phù Ninh, tỉnh Phú Thọ được đặt ra như một yêu cầu cấp bách đối với tổ chức Hội phụ nữ. Để nhận thức sâu sắc về những tiềm năng to lớn của phụ nữ, những cản trở sự tiến bộ của phụ nữ trong quá trình đổi mới và phát triển kinh tế nông thôn, tôi tiến hành nghiên cứu đề tài “Nâng cao vai trò của phụ nữ nông thôn trong phát triển kinh tế hộ trên địa bàn huyện Phù Ninh, tỉnh Phú Thọ”. 2. Mục tiêu nghiên cứu của đề tài 2.1. Mục tiêu chung Đề tài đi sâu nghiên cứu thực trạng vai trò của phụ nữ nông thôn trong phát triển kinh tế hộ gia đình, từ đó đề xuất một số giải pháp nhằm nâng cao vai trò của phụ nữ nông thôn, góp phần nâng cao đời sống của các hộ gia đình, xây dựng nông thôn mới và phát triển kinh tế xã hội bền vững, qua đó thúc đẩy sự phát triển nông nghiệp nông thôn theo xu hướng đẩy mạnh công nghiệp hoá, hiện đại hoá nhằm góp phần thực hiện có hiệu quả chương trình xây dựng nông thôn mới. 2.2. Mục tiêu cụ thể - Đánh giá thực trạng vai trò của phụ nữ trong phát triển kinh tế hộ nông thôn tại huyện Phù Ninh. - Xác định các yếu tố ảnh hưởng đến khả năng đóng góp của phụ nữ trong phát triển kinh tế hộ nông thôn. 3 - Đề xuất các giải pháp chủ yếu nhằm phát huy vai trò của phụ nữ trong phát triển kinh tế nông thôn miền núi trên địa bàn huyện Phù Ninh. 3. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài 3.1. Ý nghĩa khoa học Đóng góp vào hệ thống lý luận về vai trò của phụ nữ trong sự phát triển kinh tế xã hội nói chung và vai trò của phụ nữ nông thôn trong phát triển kinh tế hộ; là một tài liệu tham khảo bổ ích cho việc nghiên cứu về vai trò của phụ nữ trong giai đoạn hiện nay. 3.2. Ý nghĩa thực tiễn Đánh giá được thực trạng vị trí, vai trò của phụ nữ nông thôn trong phát triển kinh tế hộ trên địa bàn huyện Phù Ninh, tỉnh Phú Thọ. Góp phần nâng cao vai trò của phụ nữ nông thôn trong phát triển kinh tế hộ nói chung và trên địa bàn huyện Phù Ninh nói riêng. Góp phần tham vấn cho các cấp chính quyền, đoàn thể, các tổ chức xã hội trong việc xây dựng các chính sách phát triển kinh tế xã hội, phát huy vai trò của phụ nữ nông thôn, vì sự tiến bộ của phụ nữ và phát triển kinh tế hộ trên địa bàn huyện Phù Ninh cũng như các địa bàn có điều kiện tương tự. 4. Kết cấu đề tài Ngoài phần mở đầu, kết luận, phụ lục, danh mục các chữ viết tắt, danh mục các hình và bảng, danh mục tài liệu tham khảo; luận văn được bố cục theo 3 chương sau: Chương 1: Tổng quan tài liệu Chương 2: Đối tượng, nội dung và phương pháp nghiên cứu Chương 3: Kết quả nghiên cứu và thảo luận 4 Chương 1 TỔNG QUAN TÀI LIỆU 1.1. Một số vấn đề lý luận về phụ nữ và vai trò của phụ nữ nông thôn trong phát triển kinh tế hộ 1.1.1. Phụ nữ và vai trò của phụ nữ trong gia đình và xã hội 1.1.1.1. Giới tính và giới * Khái niệm Giới tính và Giới Giới tính: là một khái niệm xuất phát từ môn sinh vật học, chỉ sự khác biệt giữa nam và nữ về mặt sinh học. Con người sinh ra đã có những đặc điểm về giới (bẩm sinh). Mọi người đàn ông hay đàn bà trên thế giới đều có những đặc điểm giới tính giống nhau (tính đồng nhất), ví dụ mang thai là đặc điểm giới tính của phụ nữ [Trần thị Quế, 2006]. Giới: Là một thuật ngữ xã hội học, nói đến vai trò, trách nhiệm và quan hệ xã hội giữa nam và nữ. Giới đề cập đến việc phân công lao động, phân chia nguồn lực và lợi ích giữa nam và nữ trong một bối cảnh xã hội cụ thể. Giới được hình thành do học và giáo dục, không đồng nhất, khác nhau ở mỗi nước, mỗi địa phương, thay đổi theo thời gian, theo quá trình phát triển kinh tế xã hội [Trần thị Quế, 2006]. Khái niệm về “Giới” được xuất hiện ban đầu là các nước nói tiếng anh, vào khoảng những năm 60 của thế kỷ XX… Ở Việt Nam, khái niệm này mới xuất hiện vào khoảng thập kỷ 80. Giới là một thuật nữ xã hội học bắt nguồn từ nhân học, nói đến vai trò, trách nhiệm và quyền lợi mà xã hội quy định cho nam và nữ. Giới đề cập đến vấn đề phân công lao động, các kiểu phân chia nguồn lực và lợi ích giữa nam và nữ trong một bối cảnh cụ thể [Bùi Thị Kim, 2008]. Giới là yếu tố luôn biến đổi cũng như tương quan về dịa vị trong xã hội của nữ giới và nam giới, không phải là hiện tượng bất biến và liên tục thay đổi. Nó phụ thuộc vào điều kiện kinh tế, chính trị, xã hội cụ thể. “Giới là sản phẩm của xã hội, có tính xã hội, dùng để phân biệt sự khác nhau trong quan hệ nam và nữ. Đây là cơ sở để nghiên cứu sự cân bằng về giới và đảm bảo công bằng xã hội [Trần thị Quế, 2006]. 5 * Đặc điểm, nguồn gốc và sự khác biệt về giới + Đặc điểm về giới: - Không tự nhiên mà có - Học được từ gia đình và xã hội - Đa dạng (khác nhau giữa các vùng miền) - Có thể thay đổi được + Nguồn gốc của giới: - Trong gia đình, bắt đầu từ khi sinh ra, đứa trẻ được đối xử tùy theo nó là trai hay gái. Đó là sự khác nhau về đồ chơi, quần áo, tình cảm của ông bà, bố mẹ, anh, chị. Đứa trẻ được dạy dỗ và điều chỉnh hành vi của chúng theo giới tính của mình. - Trong nhà trường, các thầy cô giáo cũng định hướng theo sự khác biệt về giới cho học sinh. Học sinh nam được hướng theo các ngành kỹ thuật, điện tử, các ngành cần có thể lực tốt. Học sinh nữ được hướng theo các ngành như may, thêu, trang điểm, các ngành cần sự khéo léo, tỷ mỷ. [Trần Thị Vân Anh, 2001] + Sự khác biệt về giới: - Phụ nữ được xem là phái yếu, vì họ sống thiên hơn về tình cảm, họ là thành phần quan trọng tạo nên sự yên ấm trong gia đình. Thiên chức của phụ nữ là làm vợ, làm mẹ, nên họ gắn bó với con cái, gia đình hơn nam giới và cũng từ đấy mối quan tâm của họ cũng có phần khác nam giới. - Nam giới được coi là phái mạnh, là trụ cột gia đình. Họ cứng rắn hơn về tình cảm, mạnh bạo và năng động hơn trong công việc. Đặc trưng này cho phép họ dồn hết tâm trí vào lao động sản xuất, vào công việc xã hội, ít bị ràng buộc bởi con cái và gia đình. Chính điều này đã làm tăng thêm khoảng cách khác biệt giữa phụ nữ và nam giới trong xã hội. Hơn nữa, nam giới và nữ giới lại có xuất phát điểm không giống nhau để tiếp cận cái mới, họ có những thuận lợi, khó khăn với tính chất và mức độ khác nhau để tham gia vào các chương trình kinh tế, từ góc độ nhận thức, nắm bắt thông tin xã hội. Trong nền kinh tế hội nhập quốc tế, từ điều kiện và cơ hội được học tập, tiếp cận việc làm và làm việc, từ vị trí trong gia đình, ngoài xã hội khác nhau, từ tác động của định kiến xã hội, các hệ tư tưởng, phong tục tập quán đối với mỗi giới cũng khác nhau. [Trần Thị Vân Anh, 2001] 6 * Nhu cầu lợi ích giới và bình đẳng giới - Nhu cầu giới: là những nhu cầu xuất phát từ công việc và hoạt động hiện tại của phụ nữ và nam giới. Nếu những nhu cầu này được đáp ứng thì sẽ giúp cho họ làm tốt vai trò sẵn có của mình [Trần thị Quế,2006]. - Lợi ích giới (còn gọi là nhu cầu chiến lược): là những nhu cầu của phụ nữ và nam giới xuất phát từ sự chênh lệch về địa vị xã hội của họ. Những lợi ích này khi được đáp ứng sẽ thay đổi vị thế của phụ nữ theo hướng bình đẳng [Trần thị Quế, 2006]. - Bình đẳng giới: nam giới và nữ giới được coi trọng như nhau, cùng được công nhận và có vị thế bình đẳng [Trần thị Quế, 2006]. Nam giới và phụ nữ được bình đẳng về: + Các điều kiện để phát huy đầy đủ tiềm năng + Các cơ hội để tham gia vào đóng góp, hưởng lợi trong quá trình phát triển. + Quyền tự do và chất lượng cuộc sống * Vai trò của giới: - Vai trò sản xuất: là những hoạt động do phụ nữ và nam giới thực hiện để làm ra của cải vật chất hoặc tinh thần đem lại thu nhập hoặc để tự tiêu dùng. Ví dụ: trồng lúa, nuôi gà, dạy học,… - Vai trò tái sản xuất (còn gọi là công việc gia đình): Bao gồm các hoạt động nhằm duy trì nói giống, tái tạo sức lao động. Vai trò này không chỉ đơn thuần là tái sản xuất sinh học, mà còn cả việc chăm lo, duy trì, phát triển lực lượng lao động cho hiện tại và tương lai như: nuôi dạy con cái, nuôi dưỡng các thành viên trong gia đình, làm công việc nội trợ,… vài trò này hầu như của người phụ nữ. - Vai trò cộng đồng: Thể hiện ở những hoạt động tham gia thực hiện ở mức cộng đồng nhằm duy trì và phát triển các nguồn lực cộng đồng, thực hiện các nhu cầu mục tiêu chung của cộng đồng. Những hoạt động tự nguyện mang lại phúc lợi cho cộng đồng như: dọn đường sạch sẽ, bảo vệ nguồn nước sạch, hoạt động từ thiện,… Hoạt động lãnh đạo ra quyết định như: tham gia cấp ủy Đảng, Hội đồng nhân dân, Ủy ban nhân dân, lãnh đạo đoàn thể. Tuy phụ nữ và nam giới thực hiện ba vai trò, xong lại được phân công lao động khác nhau. Phụ nữ thường làm những việc đơn giản, ít kỹ thuật nên thu nhập thấp và giá trị công việc bị đánh giá thấp. 7 Phân công lao động theo giới truyền thống đã tạo ra bất bình đẳng giới, hạn chế sự phát huy tiềm năng của phụ nữ và ảnh hưởng tới sự tham gia của phụ nữ vào quá trình phát triển của đất nước và xây dựng hạnh phúc gia đình. Vì vậy, một trong những yếu tố tạo nên bình đẳng giới là thay đổi phân công lao động theo giới truyền thống. * Quan điểm về giới: Quan điểm giới khẳng định và đánh giá cao vai trò của phụ nữ. Quan điểm này cho rằng để đạt đến bình đẳng nam nữ cần thay đổi cơ chế phân công lao động hiện đang quá nhấn mạnh đến mức khác biệt giữa phụ nữ và nam giới. Vào những năm 1970 người ta đã tìm cách đưa các vấn đề của phụ nữ vào các chính sách phát triển nhưng nhìn chung, các nghiên cứu cũng như các nhà làm chính sách đã không thấy hết được vai trò kinh tế to lớn của phụ nữ. Nhà kinh tế người Đan mạch là Ester Boserup với cuốn “vai trò của phụ nữ trong phát triển kinh tế” (1970) được coi là người đầu tiên đặt vấn đề về cách nhìn nhận vai trò của người phụ nữ. Điểm hạn chế của cách tiếp cận này là coi phụ nữ như một nhóm đặc thù và những giải pháp được đưa ra cũng là những giải pháp đặc thù [Nguyễn Đình Cừ, 2007]. 1.1.1.2. Vị trí, vai trò của phụ nữ trong gia đình và xã hội + Vai trò: là một tập hợp các mong đợi, các quyền và những nghĩa vụ được gán cho một địa vị cụ thể mà địa vị là một sự xác định vị trí xã hội trong một cơ cấu xã hội. + Xã hội: xã hội là một tập thể hay một nhóm những người được phân biệt với các nhóm người khác bằng các lợi ích, mối quan hệ đặc trưng, chia sẻ cùng một thể chế và có cùng văn hóa. + Phát triển xã hội: Phát triển xã hội có nội hàm rộng nhất bao gồm phát triển tất cả các lĩnh vực của đời sống xã hội nhằm chuyển xã hội từ trạng thái này sang trạng thái khác theo hướng xây dựng xã hội phát triển dân chủ, văn minh, tiến bộ, đảm bảo cuộc sống văn minh vật chất và tinh thần của con người, tất cả vì hạnh phúc của con người. Theo đó, tất cả các lĩnh vực của đời sống xã hội từ chính trị, kinh tế, văn hóa, xã hội đều phải được tôn trọng, quản lý phát triển nhằm bảo đảm quyền con người, bảo đảm tự do và công bằng, thoả mãn nhu cầu nâng cao đời sống vật chất, tinh thần của mọi thành viên trong xã hội. 8 + Vai trò giới là những quan niệm văn hóa xã hội được thống nhất tại địa phương về chức năng tác dụng của phụ nữ và nam giới, mà tại địa phương đó được coi là thông thường và phù hợp. Vai trò giới có thể thay đổi được theo thời gian, cùng với sự phát triển của xã hội, nhanh hay chậm tùy và sự tác động tích cực của mỗi giới, mỗi cá nhân. Vai trò các thành viên trong gia đình phụ thuộc lẫn nhau. Vai trò sản xuất của nam giới thường đưa vào vai trò tái sản xuất của phụ nữ. Thường nam giới có thì giờ rảnh rang để làm công tác chuyên môn hoặc hoạt động chính trị là vì vợ ông ta lo công việc nội trợ trong gia đình và chăm sóc các con. Hơn nữa, do phụ nữ là người thực hiện chính các vai trò sinh sản và nuôi dưỡng, nên giá trị công việc của phụ nữ thường không được xã hội và các nhà lập chính sách đánh giá đầy đủ [Đỗ Thị Bình, 2003]. * Vai trò của phụ nữ trong gia đình và xã hội: Gia đình là một tế bào của xã hội và tồn tại cùng với sự tồn tại của xã hội. Người phụ nữ là người thiết tha nhất với hạnh phúc gia đình, đóng vai trò rất quan trọng giữa gia đình và xã hội trong mọi thời đại. Phụ nữ vừa là người công dân, người lao động, vừa là người mẹ và người thấy đầu tiên của con người; phụ nữ có vai trò quan trọng trong xây dựng gia đình cần tạo điều kiện để phụ nữ kết hợp hài hòa giữa nghĩa vụ công dân và chức năng người mẹ trong việc xây dựng gia đình ấm no, bình đẳng, tiến bộ, hạnh phúc. Trên toàn thế giới, phụ nữ đóng vai trò then chốt trong gia đình về khả năng sản xuất và tái sản xuất. Họ chiếm trên 50% trong tổng số lao động; số giờ lao động của họ chiếm 2/3 tổng giờ lao động của xã hội và sản xuất ra 1/2 trong tổng sản lượng nông nghiệp. Cùng với việc đảm nhiệm nhiều công việc khác nhau, lao động nữ chiếm tỷ lệ ngày càng cao trong các ngành công nghiệp, dịch vụ với trình độ không ngừng được nâng cao. Theo kết quả của những nghiên cứu trước phụ nữ là người tạo ra phần lớn lương thực tiêu dùng cho gia đình. 1/4 số hộ gia đình trên thế giới do nữ làm chủ hộ và nhiều hộ gia đình khác phải phụ thuộc vào thu nhập của lao động nữ. Tuy vậy sự bất bình đẳng vẫn còn tồn tại ở rất nhiều nước trên thế giới. Đặc biệt là ở vùng nông 9 thôn, phụ nữ bị hạn chế về mọi mặt, đời sống, điều kiện sống và làm việc tồi tàn, địa vị trong xã hội thấp. Trong số hơn 1,3 tỷ người trên thế giới ở trong tình trạng nghèo khổ thì có đến 70% là nữ. Có ít nhất 1/2 triệu phụ nữ tử vong do các biến chứng về mang thai, sinh đẻ… [Đỗ Thị Bình, 2003]. Ở Việt Nam ngày nay, phụ nữ chiếm hơn 50% dân số và gần 50% lực lượng lao động xã hội, vai trò của phụ nữ đã được quan tâm nhiều hơn. Ngày càng có nhiều phụ nữ đảm nhiệm các vị trí quan trọng trong hệ thống các cơ quan lãnh đạo Đảng, nhà nước và các tổ chức chính trị - xã hội, tổ chức xã hội - nghề nghiệp. Trong bộ chính trị hiện có 3 nữ Ủy viên; trong ban bí thư có 2 thành viên nữ; trong Ban chấp hành Trung ương hiện có 9 Ủy viên là nữ. Việt Nam có Chủ tịch quốc hội là nữ, Trưởng Ban pháp chế quốc hội là nữ. Trong Chính phủ hiện có 2 nữ Bộ trưởng. Tỷ lệ nữ đại biểu quốc hội nhiệm kỳ 2011 - 2016 là 24,4% (cao thứ 2 trong khu vực và thứ 43 trên thế giới). Tỷ lệ nữ đại biểu HĐND cấp tỉnh là 25,2%, cấp huyện là 24,6%, cấp xã là 21,7% [18]. Về dân số, lao động và kinh tế, nữ giới cũng chiếm tỷ lệ cao và có vai trò rất quan trọng về kinh tế. Trong tổng lực lượng lao động từ 15 tuổi trở lên, nữ giới chiếm 48,5%. Trong tổng số lao động làm việc ở các doanh nghiệp của cả nước, nữ giới chiếm 42,1%. Tỷ lệ nữ làm việc trong một số ngành chiếm tỷ trọng lớn, như dệt may trên 70%, nông lâm thủy sản 53,7%, thương mại… Tỷ lệ nữ tham gia quản lý, điều hành doanh nghiệp là hơn 20%, khá cao so với khu vực và trên thế giới; những doanh nghiệp do phụ nữ làm chủ thường có sự phát triển toàn diện, bền vững hơn và tham gia tốt hơn trong công tác xã hội. Thu nhập bình quân đầu người một tháng của hộ gia đình do nữ làm chủ hộ cao hơn 22,4% so với con số tương ứng của hộ do nam giới làm chủ hộ [18]. Về giáo dục đào tạo, nữ giới có nhiều đóng góp to lớn. Giáo viên, một chủ thể quan trọng của lĩnh vực này thì nữ giới chiếm tỷ lệ khá cao: chiếm tỷ lệ gần như tuyệt đối ở hệ mẫu giáo; chiếm 70,9% bậc phổ thông; chiếm 48,9% giảng viên đại học, cao đẳng; 41,2% giảng viên trung cấp chuyên nghiệp. Tỷ lệ nữ học sinh phổ thong đạt 49,4%; nữ sinh viên đại học, cao đẳng đạt 49.4%, trung cấp chuyên nghiệp đạt 53,7% [18]. 10 Đạt được kết quả trên do nhiều nguyên nhân, trong đó có nguyên nhân từ đường lối, chính sách của Đảng và pháp luật của Nhà nước sớm xác định nam nữ bình quyền từ khi Đảng ra đời, từ Hiến pháp 1946, từ năm 1982 khi Việt Nam phê chuẩn Công ước xóa bỏ mọi hình thức phân biệt đối xử với phụ nữ, từ năm 2006 thông qua luật Bình đẳng giới, năm 2007 thông qua Luậh nhân và gia đình, Nghị quyết 11 - NQ/TW của Bộ Chính trị, Chiến lược quốc gia về bình đẳng giới 2011 2020… có nguyên nhân từ sự cố gắng của các ngành, các cấp, các đoàn thể xã hội và của người dân.[20] Bên cạnh những kết quả tích cực, về bình đẳng giới vẫn còn những hạn chế, bất cập và đứng trước những thách thức không nhỏ. Bao trùm nhất là tư tưởng định kiến trọng nam kinh nữ. Việc thực hiện trong thực tế còn có khoảng cách với quy định pháp luật. Định kiến giới còn khá phổ biến trong mọi đối tượng, trên nhiều mặt. Tỷ số giới tính của trẻ em mới sinh (số bé trai/100 bé gái) đã tăng lên nhanh (từ 105,5 năm 2005 lên 111,2 năm 2010, lên 111,9 năm 2011; ở khu vực thành thị, ở một số vùng cao còn hơn) gây ra nguy cơ mất cân bằng giới tính. Bạo lực gia đình, tệ mại dâm, buôn bán phụ nữ, trẻ em, môi giới +lấy chồng người nước ngoài diễn ra phức tạp. Tỷ lệ nữ tham gia lãnh đạo, quản lý còn thấp. Ở nhiều vùng nông thôn, miền núi, vùng sâu vùng xa, phụ nữ còn bị ràng buộc bởi phong tục tập quán lạc hậu, tỷ lệ phụ nữ nghèo, phụ nữ mù chữ còn cao [20]. 1.1.2. Phụ nữ và vai trò của phụ nữ trong phát triển kinh tế hộ 1.1.2.1. Một số khái niệm: + Phát triển: là quá trình thay đổi toàn diện nền kinh tế, bao gồm sự tăng thêm về quy mô sản lượng, cải thiện về cơ cấu, hoàn thiện thể chế nhằm nâng cao chất lượng cuộc sống [Quyền Đình Hà (2004)]. + Phát triển kinh tế: là quá trình lớn lên, tăng tiến về mọi mặt của nền kinh tế. Nó bao gồm sự tăng trưởng kinh tế và đồng thời có sự hoàn chỉnh về mặt cơ cấu, thể chế kinh tế, chất lượng cuộc sống [Quyền Đình Hà (2004)]. + Hộ: là một nhóm người cùng huyết tộc hay không cùng huyết tộc, họ cùng sống chung hay không cùng sống chung dưới một mái nhà, có chung một nguồn thu nhập và ăn chung, cùng tiến hành sản xuất chung [Quyền Đình Hà (2004)]. 11 + Hộ nông dân: là những hộ chủ yếu hoạt động nông nghiệp, theo nghĩa rộng hơn bao gồm cả nghề rừng, nghề cá và hoạt động phi nông nghiệp ở nông thôn [Quyền Đình Hà (2004)]. + Kinh tế hộ nông dân: là hình thức tổ chức kinh tế cơ sở của nền sản xuất xã hội, trong đó các nguồn lực như đất đai, tiền vốn và tư liệu sản xuất được coi là của chung để tiến hành sản xuất. Mọi quyết định trong sản xuất kinh doanh và đời sống là tùy thuộc vào chủ hộ, được nhà nước thừa nhận, hỗ trợ và tạo điều kiện phát triển [Quyền Đình Hà (2004)]. + Nông thôn: Nông thôn là phần lãnh thổ của một nhà nước hay một đơn vị hành chính năm ngoài lãnh thổ đô thị, có môi trường tự nhiên, hoàn cảnh kinh tế xã hội, điều kiện sống khác biệt với thành thị và dân cư chủ yếu làm nông nghiệp [Quyền Đình Hà (2004)]. 1.1.2.2. Vai trò của phụ nữ trong phát triển kinh tế hộ Có thể nói người phụ nữ trong giai đoạn hiện nay trở thành một chủ thể quan trọng trong đời sống các gia đình. Họ cũng là người lao động trong lĩnh vực buôn bán dịch vụ góp phần tạo nên nguồn thu tiền mặt cho gia đình. Cùng với chồng, người vợ cũng trở thành người tạo ra nguồn thu nhập chính. Ở nông thôn khi mà người chồng đi làm thuê xa kiếm tiền cho gia đình thì người vợ trở thành người lao động chính, họ là chủ thể chính phát triển kinh tế hộ nông dân ở nông thôn. Ở thành phố, phụ nữ là lực lượng chính phát triển buôn bán - dịch vụ. Và khi là người làm trong các công sở thì lương tháng của họ cũng như lương của đồng nghiệp nam. Hiện nay thật khó khẳng định một cách chung chung rằng người đóng vai trò quan trọng nhất trong gia đình là người chồng hay người vợ. Hiện nay có nhiều chương trình hành động thiết thực, vận động phụ nữ cả nước tham gia tích cực vào công cuộc xóa đói giảm nghèo. Qua các phong trào thi đua với sự tham gia chủ động tích cực của chính bản thân các chị em phụ nữ như phong trào “phụ nữ giúp nhau phát triển kinh tế gia đình”, “Ngày tiết kiệm vì phụ nữ nghèo”, … với nội dung chủ yếu là vận động phụ nữ tương trợ giúp đỡ lẫn nhau trên tinh thần “ai có gì giúp nấy, người khó ít giúp người khó nhiều”, với nội dung, 12 thình thức phù hợp đã thu hút đông đảo các chị em phụ nữ tham gia, trở thành phong trào quần chúng rộng lớn trong cả nước. Cùng với hoạt động giúp đỡ nhau trong sản xuất, phong trào “nhà tình thương” đã được cấp các Hội triển khai ở tất cả các tỉnh, thành dưới nhiều hình thức: góp tiền, công lao động, vật liệu xây dựng… Với sự chung tay của cộng đồng và phụ nữ cả nước. Trong thực tế phụ nữ Việt Nam đang có mặt ở hầu hết các cơ quan quản lý hành chính, sự nghiệp và doanh nghiệp. Phụ nữ chiếm 50,3% số người làm công ăn lương và 32,4% các chủ doanh nghiệp. Trong khi các gia đình do phụ nữ làm chủ hộ ở Việt Nam nói chung sung túc hơn các gia đình do nam giới làm chủ hộ, vẫn có những nhóm gia đình nhỏ và phụ nữ làm chủ hộ lại rất nghèo và có nguy cơ bị tổn thương cao. Các số liệu nghiên cứu đã cho thấy vai trò và khả năng của phụ nữ trong nền kinh tế cũng như trong gia đình, phụ nữ hoàn toàn có khả năng làm việc và tổ chức không chỉ trong việc chăm sóc gia đình mà còn cả những công việc làm ăn kinh tế tạo thu nhập cho gia đình hoặc những công việc khác ngoài xã hội. 1.1.3. Phụ nữ và vai trò của phụ nữ nông thôn 1.1.3.1. Vai trò của phụ nữ trong phát triển kinh tế nông thôn Hiện nay, phụ nữ nông thôn đã nhận thức và phát huy vai trò của mình trong sản xuất nông nghiệp, các ngành kinh tế phi nông nghiệp, các hoạt động xã hội và cộng đồng nông thôn. Phát triển kinh tế thị trường đã đem lại nhiều cơ hội hơn cho phụ nữ. Phụ nữ luôn là người đóng vai trò then chốt trong gia đình về khả năng sản xuất và tái sản xuất. Sự nghiệp giải phóng phụ nữ đã đem lại cho xã hội nguồn nhân lực, trí lực dồi dào và ngày càng phát triển. Vai trò của phụ nữ trong sự phát triển kinh tế nông thôn thể hiện như sau: - Trong lao động sản xuất: Phụ nữ là người làm ra phần lớn lương thực, thực phẩm tiêu dùng cho gia đình. Đặc biệt các hộ nghèo sinh sống chủ yếu dựa vào kết quả làm việc của phụ nữ. 13 - Ngoài làm việc tham gia vào lao động sản xuất đóng góp thu nhập cho gia đình, phụ nữ còn đảm nhận chức năng người vợ, người mẹ. Họ phải làm hầu hết các công việc nội trợ chăm sóc con cái, các công việc này rất quan trọng đối với sự tồn tại, phát triển của gia đình và xã hội. - Trong sinh hoạt cộng đồng: phụ nữ tham gia hầu hết các hoạt động cộng đồng tại xóm, thôn bản. Như vậy, phụ nữ đã khẳng định vai trò và vị trí của họ trong gia đình, trong mọi lĩnh vực của đời sống kinh tế - xã hội, trong bước tiến của nhân loại. Phụ nữ cùng lúc phải thực hiện nhiều vai trò, cho nên họ cần được chia sẻ, thông cảm cả về hành động lẫn tinh thần, gia đình và xã hội cũng cần có những trợ giúp để họ thực hiện tốt hơn vai trò của mình 1.1.3.2. Những yếu tố ảnh hưởng đến vai trò của phụ nữ trong phát triển kinh tế nông thôn * Quan niệm về giới, những phong tục tập quán ở Việt Nam và một số nước Á Đông: Phụ nữ trước hết phải lo việc gia đình, con cái. Dù làm bất kỳ công việc gì, thì việc nội trợ vẫn là trách nhiệm của họ, đây là một quan niệm ngự trị ở nước ta từ nhiều năm nay. Sự tồn tại những hủ tục lạc hậu, trong nam kinh nữ đã kìm hãm tài năng sáng tạo của phụ nữ, hạn chế sự cống hiến của họ cho xã hội và cho gia đình. Việc mang thai, sinh đẻ, nuôi dưỡng con nhỏ và làm nội trợ gia đình đè nặng lên đôi vai người phụ nữ. Đây là trở ngại lớn cho họ tập trung sức lực, thời gian, trí tuệ vào sản xuất và các hoạt động chính trị, xã hội. Vì vậy nhiều chị em trở nên không mạnh bạo, không năng động sáng tạo bằng nam giới và gặp nhiều khó khăn trong giao tiếp xã hội. Phong tục tập quán là một nguyên nhân cơ bản cản trở phụ nữ tham gia vào quá trình phát triển kinh tế [Trần Thị Vân Anh, (2001)]. * Trình độ học vấn, chuyên môn, khoa học kỹ thuật của lao động nữ còn nhiều hạn chế: Ở nông thôn, đặc biệt là miền núi phương tiện thông tin nghe nhìn và sách báo đến với người dân còn rất nhiều hạn chế, do vậy việc lao động nữ tiếp cận và nắm bắt các thông tin kỹ thuật về chăn nuôi, trồng trọt còn gặp nhiều khó khăn. Ngoài thời gian lao động sản xuất, người phụ nữ dường như ít có thời gian dành cho