Tài liệu Huy động nguồn lực cộng đồng trong xây dựng nông thôn mới tại huyện cẩm khê, tỉnh phú thọ

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC NÔNG LÂM HOÀNG TRÍ THỨC HUY ĐỘNG NGUỒN LỰC CỘNG ĐỒNG TRONG XÂY DỰNG NÔNG THÔN MỚI TẠI HUYỆN CẨM KHÊ, TỈNH PHÚ THỌ LUẬN VĂN THẠC SĨ KINH TẾ NÔNG NGHIỆP THÁI NGUYÊN - 2018 ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC NÔNG LÂM HOÀNG TRÍ THỨC HUY ĐỘNG NGUỒN LỰC CỘNG ĐỒNG TRONG XÂY DỰNG NÔNG THÔN MỚI TẠI HUYỆN CẨM KHÊ, TỈNH PHÚ THỌ Ngành: Kinh tế nông nghiệp Mã số: 8.62.01.15 LUẬN VĂN THẠC SĨ KINH TẾ NÔNG NGHIỆP Người hướng dẫn khoa học: 1. PGS.TS. Đinh Ngọc Lan 2. TS. Nguyễn Văn Thái THÁI NGUYÊN - 2018 i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan rằng, số liệu và kết quả nghiên cứu trong luận văn này là trung thực, hoàn toàn chưa hề được sử dụng để bảo vệ một học vị nào. Tôi cam đoan rằng, mọi sự giúp đỡ để thực hiện luận văn này đã được cảm ơn và các thông tin trích dẫn trong luận văn đều được chỉ rõ nguồn gốc. Tác giả luận văn Hoàng Trí Thức ii LỜI CẢM ƠN Trước hết với tình cảm chân thành tôi xin gửi lời cảm ơn tới PGS. TS. Đinh Ngọc Lan và TS. Nguyễn Văn Thái người đã hướng dẫn và giúp đỡ tôi hoàn thành luận văn này. Tôi xin trân trọng cảm ơn các thầy giáo, cô giáo trong Khoa Kinh tế Nông nghiệp, các Thầy Cô thuộc phòng Đào tạo trường Đại học Nông lâm Thái Nguyên đã trực tiếp giảng dạy và giúp đỡ tôi trong suốt quá trình học tập và nghiên cứu. Tôi xin cảm ơn UBND huyện Cẩm Khê; UBND các xã: Sai Nga, Đồng Lương, Hương Lung huyện Cẩm Khê và các hộ gia đình ở 3 xã trên đã cung cấp thông tin và số liệu thực tế cần thiết để tôi hoàn thành luận văn này. Cuối cùng, tôi xin chân thành cảm ơn đồng nghiệp, bạn bè và người thân đã động viên tôi trong thời gian học tập và nghiên cứu đề tài. Thái Nguyên, ngày 26 tháng 12 năm 2017 Tác giả luận văn Hoàng Trí Thức iii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN .............................................................................................. i LỜI CẢM ƠN ................................................................................................... ii MỤC LỤC ........................................................................................................ iii DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT ................................................................. vi DANH MỤC BẢNG BIỂU ............................................................................ vii DANH MỤC CÁC HÌNH ................................................................................ ix MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1 1. Tính cấp thiết của việc nghiên cứu đề tài...................................................... 1 2. Mục tiêu của đề tài ........................................................................................ 3 3. Ý nghĩa của đề tài .......................................................................................... 3 Chương 1. TỔNG QUAN TÀI LIỆU ............................................................ 4 1.1. Tổng quan một số lý luận về huy động nguồn lực cộng đồng ................... 4 1.1.1. Cộng đồng và nguồn lực cộng đồng ....................................................... 4 1.1.2. Huy động nguồn lực cộng đồng trong phát triển nông thôn ................... 5 1.1.3. Sự tham gia của cộng đồng trong phát triển nông thôn .......................... 7 1.1.4. Cơ chế chính sách huy động nguồn lực cộng đồng trong xây dựng NTM ..... 8 1.2. Một số cơ chế chính sách huy động sự tham gia của cộng đồng ở Việt Nam . 10 1.2.1. Quy chế tổ chức huy động, quản lý và sử dụng các khoản đóng góp tự nguyện của nhân dân để xây dựng cơ sở hạ tầng ....................................... 11 1.2.2. Quy chế giám sát đầu tư của cộng đồng ............................................... 12 1.2.3. Quy chế dân chủ cơ sở .......................................................................... 12 1.2.4. Cơ chế huy động sự tham gia của cộng đồng trong chương trình thí điểm xây dựng NTM thời kỳ CNH-HĐH ....................................................... 14 1.2.5. Cơ chế huy động cộng đồng trong chương trình MTQG xây dựng NTM .... 15 1.3. Nội dung chủ yếu về chương trình xây dựng nông thôn mới .................. 17 1.3.1. Quy hoạch xây dựng nông thôn mới ..................................................... 17 1.3.2. Xây dựng hạ tầng kinh tế - xã hội ......................................................... 18 iv 1.3.3. Phát triển kinh tế, tổ chức sản xuất và nâng cao thu nhập .................... 19 1.3.4. Phát triển Văn hoá - Xã hội - Môi trường ............................................. 20 1.3.5. Củng cố và xây dựng hệ thống chính trị xã hội vững mạnh ................. 21 1.3.6. Các tiêu chí để xây dựng mô hình nông thôn mới ................................ 22 1.4. Một số bài học kinh nghiệm trên Thế giới và trong nước ....................... 23 1.4.1. Bài học quốc tế ...................................................................................... 23 1.4.2. Bài học trong nước ................................................................................ 27 Chương 2. ĐỐI TƯỢNG, NỘI DUNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU.. 31 2.1. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ............................................................ 31 2.1.1. Đối tượng nghiên cứu............................................................................ 31 2.1.2. Phạm vi nghiên cứu ............................................................................... 31 2.2. Nội dung nghiên cứu ................................................................................ 31 2.3. Phương pháp nghiên cứu.......................................................................... 32 2.3.1. Phương pháp thu thập thông tin ............................................................ 32 2.3.2. Phương pháp phân tích .......................................................................... 33 2.3.3. Phương pháp tổng hợp, phân tích thông tin, viết báo cáo .................... 33 Chương 3. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN ........................ 35 3.1. Điều kiện tự nhiên, kinh tế - xã hội huyện Cẩm Khê .............................. 35 3.1.1. Điều kiện tự nhiên, tài nguyên và môi trường ...................................... 35 3.1.2. Điều kiện kinh tế - xã hội ...................................................................... 40 3.2. Tình hình xây dựng nông thôn mới huyện Cẩm Khê .............................. 48 3.2.1. Kết quả 3 năm thực hiện Chương trình xây dựng NTM của huyện ..... 48 3.2.2. Đánh giá chung ..................................................................................... 50 3.2.3. Kết quả huy động nguồn lực xây dựng nông thôn mới của huyện Cẩm Khê .......................................................................................................... 51 3.3. Tình hình huy động nguồn lực cộng đồng xây dựng NTM ở 3 xã nghiên cứu ...................................................................................................... 55 3.3.1. Khái quát chung 3 xã nghiên cứu.......................................................... 55 3.3.2. Đánh giá chung tình hình huy động nguồn lực từ cộng đồng tại 3 xã nghiên cứu ....................................................................................................... 56 v 3.4. Tình hình huy động nguồn lực cộng đồng cho chương trình xây dựng NTM của từng xã nghiên cứu ......................................................................... 67 3.4.1. Huy động nguồn lực ở xã Hương Lung ................................................ 67 3.4.2. Huy động nguồn lực ở xã Sai Nga ........................................................ 70 3.4.3. Huy động nguồn lực ở xã Đồng Lương ................................................ 75 3.5. Một số nguyên nhân dẫn đến việc huy động nguồn lực cộng đồng cho chương trình xây dựng NTM còn khó khăn.................................................... 78 3.5.1. Nhóm nguyên nhân chủ quan................................................................ 78 3.5.2. Nhóm nguyên nhân khách quan ............................................................ 79 3.6. Những giải pháp để huy động nguồn lực cộng đồng trong xây dựng nông thôn mới tại huyện Cẩm Khê ................................................................. 80 KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ ...................................................................... 82 TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................ 85 PHỤ LỤC vi DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT Từ viết tắt Nghĩa BCĐ : Ban chỉ đạo BQL : Ban quản lí CNH-HĐH : Công nghiệp hóa - Hiện đại hóa CSHT : Cơ sở hạ tầng HTX : Hợp tác xã KT-XH : Kinh tế xã hội MTQG : Mục tiêu quốc gia NN&PTNT : Nông nghiệp và Phát triển nông thôn NTM : Nông thôn mới PTNT : Phát triển nông thôn TTCN : Tiểu thủ công nghiệp UBND : Ủy ban nhân dân VHXH : Văn hoá - Xã hội VSMT : Vệ sinh môi trường XĐGN : Xóa đói giảm nghèo vii DANH MỤC BẢNG BIỂU Bảng 3.1: Tình hình sử dụng đất huyện Cẩm Khê năm 2016 ................... 39 Bảng 3.2: Cơ cấu kinh tế huyện Cẩm Khê ................................................ 40 Bảng 3.3: Cơ cấu giá trị sản lượng nông nghiệp trên địa bàn huyện Cẩm Khê ................................................................................... 40 Bảng 3.4: Diện tích các loại cây trồng trên địa bàn huyện Cẩm Khê ....... 41 Bảng 3.5: Số lượng gia súc, gia cầm huyện Cẩm Khê ............................. 43 Bảng 3.6: Dân số trung bình phân theo giới tính và phân theo thành thị, nông thôn .................................................................. 45 Bảng 3.7: Kết cấu hạ tầng, dịch vụ của các xã, thị trấn trên địa bàn huyện ........ 46 Bảng 3.8: Tổng hợp kết quả rà soát các tiêu chí NTM huyện Cẩm Khê tính đến tháng 12/2016 .................................................... 50 Bảng 3.9: Kết quả huy động nguồn lực cộng đồng xây dựng NTM huyện Cẩm Khê 2015 và 2016 ................................................. 52 Bảng 3.10: Một số thông tin 3 xã nghiên cứu thời điểm cuối năm 2016 ........ 56 Bảng 3.11: Sự hiểu biết của người dân về chương trình xây dựng NTM ....... 56 Bảng 3.12: Đánh giá của cán bộ và người dân về việc triển khai xây dựng NTM tại địa phương ........................................................ 58 Bảng 3.13: Những công việc người dân tham gia vào xây dựng nông thôn mới tại địa phương mình ......................................... 59 Bảng 3.14: Ý kiến của cán bộ xã, thôn về khó khăn trong huy động nguồn lực đóng góp bằng tiền (n = 30) .................................... 60 Bảng 3.15: Ý kiến đánh giá của cán bộ xã, thôn về sự tham gia của cộng đồng trong xây dựng NTM (n = 30) ................................ 61 Bảng 3.16: Tổng hợp giá trị đóng góp của người dân cho xây dựng NTM ở 3 xã nghiên cứu (tính đến hết tháng 12/2016)............ 62 Bảng 3.17: Tổng hợp giá trị đóng góp của doanh nghiệp, HTX cho xây dựng NTM ở 3 xã nghiên cứu (tính đến hết tháng 12/2016) ........ 63 viii Bảng 3.18: Ý kiến của các hộ dân về việc huy động nguồn lực cho chương trình xây dựng NTM (n = 135).................................... 65 Bảng 3.19: Nguồn vốn cho xây dựng NTM tại xã Hương Lung tính đến tháng 12/2016 .................................................................... 68 Bảng 3.20: Một số đóng góp của nhân dân xã Hương Lung trong xây dựng NTM ......................................................................... 70 Bảng 3.21: Nguồn vốn cho xây dựng NTM tại xã Sai Nga tính đến tháng 12/2016 ........................................................................... 72 Bảng 3.22: Đóng góp của nhân dân xã Sai Nga vào các công trình, hoạt động xây dựng NTM (tính đến hết tháng 12/2016) ......... 74 Bảng 3.23: Nguồn vốn xây dựng NTM tại xã Đồng Lương đến tháng 12/2016 ........................................................................... 76 ix DANH MỤC CÁC HÌNH Trang Hình 2.1: Khung phân tích của đề tài ............................................................ 34 Hình 3.1: Biểu đồ diện tích các loại cây trồng của huyện Cẩm Khê ............. 42 Hình 3.2: Biểu đồ cơ cấu vốn đầu tư xây dựng NTM của huyện Cẩm Khê năm 2015 và 2016 .................................................................. 53 Hình 3.3: Biểu đồ cơ cấu vốn đầu tư xây dựng NTM của tỉnh Phú Thọ năm 2015 và 2016 .......................................................................... 53 Hình 3.4: Biểu đồ giá trị vốn góp của người dân cho xây dựng NTM của 3 xã nghiên cứu tính đến tháng 12/2016 ................................. 63 Hình 3.5: Biểu đồ cơ cấu vốn đầu tư xây dựng NTM xã Hương Lung năm 20115 và 2016........................................................................ 69 Hình 3.6: Biểu đồ cơ cấu vốn đầu tư xây dựng NTM xã Sai Nga năm 2015 và 2016.................................................................................. 73 Hình 3.7: Biểu đồ cơ cấu vốn đầu tư xây dựng NTM xã Đồng Lương năm 2015 và 2016 .......................................................................... 77 Hình 3.8: Biểu đồ so sánh cơ cấu các nguồn vốn đầu tư cho xây dựng NTM của xã Hương Lung, xã Sai Nga xã Đồng Lương và QĐ 800 năm 2015 và 2016 ............................................................ 77 1 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của việc nghiên cứu đề tài Quá trình thực hiện xây dựng nông thôn mới là một trong những nhiệm vụ hàng đầu nhằm thực hiện thắng lợi mục tiêu Nghị quyết 26-NQ/TW ngày 05 tháng 08 năm 2008 của Ban chấp hành Trung ương Đảng khoá X về Nông nghiệp, Nông dân, Nông thôn. Thực hiện Nghị quyết 26, Thủ tướng Chính phủ đã ban hành Quyết định số 800/QĐ-TTg ngày 04 tháng 06 năm 2010 phê duyệt Chương trình mục tiêu quốc gia (MTQG) về xây dựng NTM giai đoạn 2010-2020. Đây là một chương trình tổng thể về phát triển kinh tế - xã hội, chính trị và an ninh quốc phòng, là nhiệm vụ của cả hệ thống chính trị và toàn xã hội, được thực hiện trên phạm vi cả nước và luôn xác định nông nghiệp, nông thôn và nông dân là vấn đề “có tầm chiến lược đặc biệt quan trọng” trong quá trình phát triển kinh tế, ổn định chính trị và an ninh quốc phòng. Trước giai đoạn 10 năm thực hiện chương trình MTQG xây dựng NTM chúng ta đã triển khai các hoạt động thử nghiệm thông qua các chương trình thí điểm xây dựng NTM ở nhiều địa phương. Giai đoạn 2001-2005 là chương trình thí điểm NTM cấp xã của Ban Kinh tế Trung ương; giai đoạn 2007-2009 là chương trình thí điểm NTM cấp thôn bản của Bộ NN&PTNT; giai đoạn 2009-2011 là chương trình thí điểm NTM thời kỳ đẩy nhanh CNH-HĐH do Ban bí thư Trung ương Đảng chỉ đạo. Song song với các chương trình này, nhiều địa phương cũng triển khai các hoạt động xây dựng NTM theo những chương trình riêng của tỉnh, thành phố. Các chương trình thí điểm và chương trình MTQG xây dựng NTM đều thực hiện nguyên tắc chủ đạo trong triển khai các nội dung xây dựng NTM là phát huy vai trò chủ thể của cộng đồng dân cư địa phương, các hoạt động cụ thể do chính cộng đồng nhân dân ở thôn, xã bàn bạc dân chủ để quyết định và tổ chức thực hiện. Nguyên tắc này đã xác định xây dựng NTM là một hoạt động “dựa vào cộng đồng”, phát huy sự tham gia và đóng góp của cộng đồng là nguồn lực chính để thực hiện các nội dung xây dựng NTM. Tuy nhiên, theo đánh giá chung từ các chương trình thí điểm, quá trình thử nghiệm vẫn chưa khơi dậy hiệu quả nguồn lực từ cộng đồng, người dân chưa tích cực tham gia đóng góp vào các hoạt động xây 2 dựng NTM. Nhiều nơi người dân có tâm lý ỷ lại, dựa vào sự hỗ trợ, đầu tư của nhà nước, từ nguồn vốn cho xây dựng NTM, do đó, chủ yếu từ ngân sách nhà nước vào tập trung cho xây dựng cơ sở hạ tầng nông thôn, thiếu sự tham gia ý kiến của cộng đồng, thiếu các hoạt động phát huy vai trò cộng đồng trong tổ chức sản xuất, bảo vệ môi trường, duy trì và phát triển các truyền thống văn hoá tốt đẹp… Ngay trong báo cáo của BCĐ Trung ương về kết quả giai đoạn đầu triển khai chương trình MTQG xây dựng NTM, vấn đề tồn tại vẫn là nhận thức của một bộ phận cán bộ các cấp và người dân về xây dựng NTM còn chưa đúng và chưa đầy đủ, mang nặng tâm lý thụ động, trông chờ vào sự hỗ trợ của Nhà nước, chưa phát huy được vai trò chủ thể của cộng đồng dân cư. Có thể thấy, mặc dù xây dựng NTM ở tất cả các tỉnh trên cả nước đều nhấn mạnh việc phát huy vai trò chủ thể của cộng đồng nhưng vai trò đó chưa được phát huy đầy đủ. Chưa có giải pháp cụ thể thúc đẩy sự tham gia của cộng đồng trong khi đây chính là nguồn lực đặc biệt quan trọng quyết định sự thành công của chương trình xây dựng NTM. Nguồn lực cộng đồng không chỉ gồm tiền của, vật chất, sức lao động mà người dân đóng góp cho các nội dung xây dựng NTM mà còn là trí tuệ, tinh thần, kiến thức bản địa, sự tham gia ý kiến, sự đồng thuận, mối quan hệ tương tác bên trong và bên ngoài cộng đồng… Cả nước hiện nay có gần 9.000 xã. Nhu cầu vốn đầu tư cho xây dựng NTM ở mỗi xã là hàng trăm tỷ đồng. Ngân sách nhà nước không thể đầu tư cho xây dựng NTM tại tất cả các xã trên cả nước như các chương trình thí điểm. Việc huy động một cách đa dạng các nguồn vốn ngoài ngân sách đóng vai trò hết sức quan trọng. Trong khi các chính sách huy động nguồn lực từ doanh nghiệp, ngân hàng cho xây dựng NTM đã được ban hành thì chính sách huy động nguồn lực từ cộng đồng lại chưa có. Đã có nhiều kinh nghiệm thành công và thất bại trong huy động nguồn lực cộng đồng từ các chương trình thí điểm, việc tìm hiểu, tổng kết và đánh giá các bài học kinh nghiệm trong huy động nguồn lực cộng đồng là rất cần thiết để đề xuất các giải pháp cho chương trình MTQG xây dựng NTM. Xuất phát từ lý do trên, tôi tiến hành lựa chọn nghiên cứu đề tài: "Huy động nguồn lực cộng đồng trong xây dựng nông thôn mới tại huyện Cẩm Khê, tỉnh Phú Thọ". 3 2. Mục tiêu của đề tài - Hệ thống hóa cơ sở lý luận và thực tiễn về huy động nguồn lực cộng đồng trong xây dựng NTM - Đánh giá việc huy động nguồn lực cộng đồng trong xây dựng nông thôn mới tại huyện Cẩm Khê, tỉnh Phú Thọ; tìm hiểu một số bài học kinh nghiệm trong nước và quốc tế. - Phân tích thực trạng huy động nguồn lực cộng đồng trong chương trình xây dựng NTM trên địa bàn huyện Cẩm Khê, tỉnh Phú Thọ. - Đề xuất các giải pháp huy động nguồn lực cộng đồng cho chương trình xây dựng NTM ở huyện Cẩm Khê nói riêng và tỉnh Phú Thọ nói chung. 3. Ý nghĩa của đề tài Kết quả nghiên cứu của đề tài sẽ là tư liệu tốt cho chính quyền địa phương, các cấp, các ngành của huyện Cẩm Khê nói riêng và tỉnh Phú Thọ nói chung sử dụng cho việc thực hiện xây dựng chương trình nông thôn mới tại các xã trên địa bàn tỉnh và là cơ sở cho các nhà hoạch định chính sách xem xét trong việc điều chỉnh, bổ sung cơ chế chính sách trong việc huy động nguồn lực cộng đồng trong xây dựng nông thôn mới tại các xã trong cả nước. 4 Chương 1 TỔNG QUAN TÀI LIỆU 1.1. Tổng quan một số lý luận về huy động nguồn lực cộng đồng 1.1.1. Cộng đồng và nguồn lực cộng đồng 1.1.1.1. Cộng đồng Trong đời sống xã hội, khái niệm cộng đồng (community) có nhiều tuyến nghĩa khác nhau, đồng thời cộng đồng cũng là đối tượng nghiên cứu của nhiều ngành khoa học như: Xã hội học, Dân tộc học, Y học... Khái niệm cộng đồng thường dùng để chỉ nhiều đối tượng có những đặc điểm tương đối khác nhau về quy mô và đặc tính xã hội. Ý nghĩa rộng nhất của cộng đồng là tập hợp người với các liên minh rộng lớn như toàn thế giới (cộng đồng thế giới), một châu lục (cộng đồng Châu Á, cộng đồng Châu Âu....), một khu vực (cộng đồng Asean), cộng đồng còn được áp dụng để chỉ một kiểu xã hội, căn cứ vào những đặc tính tương đồng về sắc tộc, chủng tộc hay tôn giáo (cộng đồng người Do Thái, cộng đồng người da đen tại Hoa Kỳ....). Nhỏ hơn nữa, cộng đồng được dùng khi gọi tên các đơn vị như làng/ bản, xã, huyện... những người chung về lý tưởng xã hội, lứa tuổi, giới tính, thân phận xã hội...[11] Ở Việt Nam, đã có nhiều tài liệu đưa ra khái niệm “cộng đồng”. Từ điển tiếng Việt giải thích: “Cộng đồng là toàn thể những người sống thành một xã hội, nói chung có những điểm giống nhau, gắn bó thành một khối” [19]. Hiểu một cách đơn giản, cộng đồng là một nhóm người có cùng những đặc điểm chung, ví dụ: đặc quyền, đặc lợi, sống với nhau, cùng chia sẻ tài nguyên và lợi ích chung,... Nói cách khác, cộng đồng là một nhóm người cùng sống với nhau trong một khu vực nhất định, có chung đặc điểm về tâm lý, tác động qua lại và sử dụng tài nguyên vốn có để đạt mục đích chung. 1.1.1.2. Nguồn lực cộng đồng Được hiểu một cách khái quát nhất, nguồn lực từ cộng đồng là tất cả các nguồn lực thực tế trong cộng đồng giúp người dân tạo dựng cuộc sống cho chính họ (Gord Cunningham, 2006). Nguồn lực cộng đồng được khái niệm một cách toàn vẹn bao gồm các thành phần sau: [7] 5 - Các nguồn tài nguyên thiên nhiên (natural capitals): là các nguồn tài nguyên thiên nhiên tồn tại trong cộng đồng. Ví dụ: đất sản xuất, tài nguyên rừng, thuỷ sản… - Các nguồn tài sản vật chất (physical capitals): là các công trình được xây dựng phục vụ trực tiếp hay gián tiếp cho đời sống nhân dân tại cộng đồng (và các cộng đồng lân cận). Ví dụ: cơ sở hạ tầng (điện, đường, trường, trạm). - Các nguồn tài sản về con người (human capitals): gồm các kỹ năng (skills), kiến thức (knowledge) và năng lực (talent) của các thành viên trong cộng đồng. - Các nguồn tài sản xã hội (social capitals): mối quan hệ giữa các thành viên trong cộng đồng, ví dụ như niềm tin (trust). - Các nguồn tài sản tài chính (financial capitals): là các nguồn lực kinh tế tồn tại trong cộng đồng như hệ thống ngân hàng đang hoạt động trong vùng, khả năng kinh tế của các thành viên trong cộng đồng. 1.1.2. Huy động nguồn lực cộng đồng trong phát triển nông thôn 1.1.2.1. Vai trò của cộng đồng trong phát triển nông thôn: Cộng đồng đóng vai trò quan trọng trong phát triển nông thôn, là cơ sở cho phát triển nông thôn bền vững vì: - Họ biết rõ nhất những khó khăn và nhu cầu của mình. - Họ quản lý nguồn tài nguyên như đất đai, nhà xưởng, sản phẩm địa phương mà quá trình phát triển phải dựa vào đó. - Kỹ năng, truyền thống, kiến thức và năng lực của họ là tiềm năng chính để phát triển. - Sự cam kết của họ là sống còn (nếu như họ không ủng hộ một kế hoạch nào, kế hoạch đó sẽ không thực hiện được). - Hơn thế nữa, một cộng đồng càng phát triển và năng động, thì càng có khả năng thu hút người dân ở lại, và giữ họ không di chuyển đi nơi khác.[24] 1.1.2.2. Phát triển nông thôn dựa vào cộng đồng Theo các phân tích ở trên thì vai trò của cộng đồng trong phát triển nông thôn được xác định là rất quan trọng. Các nguồn lực cộng đồng có thể huy động cho phát triển nông thôn cũng rất đa dạng. Chính vì thế, những năm vừa qua, cách tiếp cận phát triển nông thôn dựa vào cộng đồng được thực hiện phổ biến ở nhiều chương trình, dự án phát triển nông thôn trên thế giới. 6 Phát triển nông thôn dựa vào cộng đồng (Community-Based Rural Development - CBRD) là phương pháp tiếp cận dựa vào cộng đồng để phát triển các lĩnh vực khác nhau ở khu vực nông thôn. Phương pháp tiếp cận phát triển nông thôn dựa vào cộng đồng được nhiều chương trình/dự án sử dụng phổ biến. Mỗi chương trình/dự án có mục tiêu riêng, có thể là nhằm tăng cường vai trò của phụ nữ trong cộng đồng, phát triển hệ thống dịch vụ chăm sóc sức khoẻ nhân dân, quản lý nguồn tài nguyên rừng, cải thiện chất lượng cơ sở hạ tầng ở khu vực nông thôn… Chính vì thế, có rất nhiều quan niệm khác nhau về phát triển nông thôn dựa vào cộng đồng. Tuy nhiên, có một điểm chính vẫn còn đang có nhiều tranh luận, đó là cách hiểu như thế nào là “dựa vào cộng đồng” (community-based). Có ý kiến cho rằng, ở các nước đang phát triển, vấn đề phát triển nông thôn là rất quan trọng do phần lớn dân cư sống ở khu vực nông thôn và hoạt động chính là sản xuất nông nghiệp, vì thế rất nhiều tổ chức khác nhau áp dụng các biện pháp phát triển cộng đồng khác nhau đã được thực hiện tại các quốc gia này. Hầu hết những nỗ lực hỗ trợ phát triển này được tạo ra từ phía bên ngoài cộng đồng (nhà nước, tổ chức phi chính phủ, cơ quan nghiên cứu - phát triển) chứ bản thân cộng đồng không tự tổ chức phát triển. Điều này tạo đặt ra vấn đề là “sự tham gia” hay “dựa vào cộng đồng” nằm ở đâu? Nhiều câu hỏi cũng được đặt ra về sự bền vững của những tác động phát triển này cũng như câu hỏi về việc cộng đồng có được tăng cường sức mạnh để tự ra quyết định của mình hay không (Wikipedia, 2010). Cũng có nhiều câu trả lời cho những tranh luận trên, trong đó đáng chú ý là khái niệm phát triển nông thôn dựa vào nội lực cộng đồng (Asset-Based Community Development - ABCD) do Jody Kretzmann và John McKnight (1993) đưa ra. Đây là một cách tiếp cận phát triển cộng đồng đề cao việc sử dụng những kỹ năng và sức mạnh đã và đang hiện hữu ngay trong cộng đồng nông thôn hơn là việc lôi kéo, trông chờ vào sự trợ giúp từ bên ngoài. Cụm từ “dựa vào cộng đồng” ở đây đề cập đến tính chủ động, tự phát triển, trong đó khuyến khích các thành viên trong cộng đồng tạo ra sự tiến triển cho chính bản thân họ (capacity-driven), đối lập với cách tiếp cận truyền thống là dựa theo nhu cầu (needs-driven) mà đã khiến cho cộng đồng phụ thuộc vào các hỗ trợ bên ngoài [21]. 7 1.1.3. Sự tham gia của cộng đồng trong phát triển nông thôn Trong phát triển nông thôn có sự tham gia của nhiều tác nhân khác nhau. Những năm gần đây khái niệm phát triển nông thôn có sự tham gia được sử dụng phổ biến trên thế giới (participatory rural development). Hai tác giả Cohen và Uphoff (1979) cho rằng: “liên quan đến phát triển nông thôn, sự tham gia bao gồm sự liên quan của người dân vào quá trình ra quyết định, vào việc thực hiện các chương trình, sự chia sẻ lợi ích có được từ chương trình phát triển, và/hoặc các cố gắng để đánh giá những chương trình như vậy”. Các lĩnh vực tham gia thay đổi tuỳ theo mục tiêu của người nghiên cứu. Tuy nhiên, việc ra quyết định luôn được xem là lĩnh vực quyết định nhất cho bất kỳ mục tiêu nào và không được bỏ qua. Cohen và Uphoff (1979) đã đưa ra khung phân tích để giám sát vai trò của sự tham gia trong các dự án và chương trình phát triển. Họ thấy có 4 lĩnh vực tham gia: (1) ra quyết định; (2) thực hiện; (3) hưởng lợi; (4) đánh giá. Trong khi đó, Finsterbusch và Wiclin (1987) nhận thấy dự án có 3 pha và 5 hình thức tham gia là: (1) lập kế hoạch (nguyên gốc và thiết kế); (2) thực hiện (thực hiện và thiết kế lại); (3) bảo dưỡng. Khung phân tích Cohen và Uphoff có mục tiêu tham gia và khung phân tích Finsterbusch và Wiclin có mục tiêu dự án, nhưng chúng tương hợp để phù hợp với thực tế. Trong nghiên cứu sự tham gia của địa phương về các hoạt động phát triển ở nông thôn Thái Lan, Pong Quan (1992) quan sát thấy tham gia bao gồm: đóng góp, hưởng lợi, liên quan đến ra quyết định và đánh giá. Khi áp dụng vào thực tế, sự tham gia dường như thể hiện ở nhiều dạng khác nhau. Sự tham gia là một khái niệm khó nắm bắt mà sự phân biệt giữa các dạng khác nhau là không dễ dàng. Tuy nhiên trong bản tóm tắt của các dự án phát triển của các quốc gia và các tổ chức phi chính phủ, Oakley (1987) có gợi ý rằng ba dạng khác nhau của sự tham gia trong thực tế là: đóng góp, tổ chức và trao quyền. 8 - Tham gia đóng góp: theo cách hiểu này, sự tham gia nhấn mạnh đến sự tự nguyện hay các dạng khác của sự đóng góp của người dân nông thôn để quyết định trước các chương trình và dự án. Ví dụ như các dự án về y tế, cấp nước, lâm nghiệp, cơ sở hạ tầng và bảo tồn các nguồn tài nguyên thiên nhiên chủ yếu nhằm vào sự đóng góp của người dân nông thôn trong sự tham gia và thực sự là cơ sở để thành công. - Tham gia tổ chức: đã có các cuộc tranh luận rất lâu về phạm vi của lý thuyết và thực tế phát triển rằng sự tổ chức là công cụ cơ bản của sự tham gia. Rất ít người tranh luận về luận điểm này nhưng sẽ không đồng ý về bản chất và phát triển của sự tổ chức. Sự phân biệt giữa nguồn gốc của dạng tổ chức mà sẽ dùng như là phương tiện cho sự tham gia, hoặc các tổ chức này được giới thiệu và hình thành bên ngoài như HTX, Hội nông dân… hay các tổ chức này xuất hiện và tự cơ cấu mình như là kết quả của quá trình có sự tham gia. Cán bộ phát triển nhìn nhận có nhu cầu lớn về hỗ trợ hình thành các tổ chức thích hợp của người nông dân, tuy vậy chỉ khuyến khích để người dân nông thôn tự quyết định bản chất và cấu trúc của tổ chức. - Tham gia trao quyền: khái niệm về sự tham gia như là sự áp dụng trao quyền cho người dân đã được ủng hộ rộng rãi hơn trong những năm gần đây. Tuy nhiên, đó là một khái niệm khó định nghĩa và gây ra nhiều cách giải thích khác nhau. Một số coi trao quyền là sự phát triển các kỹ năng và khả năng giúp người dân nông thôn quản lý tốt hơn, có tiếng nói và đàm phán với hệ thống tổ chức, dịch vụ phát triển hiện có, một số khác lại coi đó là cơ bản và cần thiết liên quan đến cho phép người dân quyết định và tự thực hiện những việc mà họ cho rằng cần thiết cho sự phát triển của mình. 1.1.4. Cơ chế chính sách huy động nguồn lực cộng đồng trong xây dựng NTM 1.1.4.1. Cơ chế, chính sách phát triển nông thôn Cơ chế được hiểu là cách thức mà theo đó một quá trình được thực hiện [23]. Ở Việt Nam, từ “cơ chế” được dùng rộng rãi trong lĩnh vực quản lý từ khoảng những năm 70 của thế kỷ trước, khi chúng ta bắt đầu chú ý nghiên cứu về quản lý và cải tiến quản lý kinh tế, với nghĩa như là những quy định về quản lý. Trong cuốn 9 “Ba bàn tay: thị trường, nhà nước và cộng đồng - ứng dụng cho Việt Nam”, tiến sỹ Đặng Kim Sơn nói đến cơ chế như là “một công cụ, phương pháp, giải pháp để đạt mục tiêu điều chỉnh quan hệ xã hội của các tác nhân trong xã hội”. Ngày nay, từ “cơ chế” thường đi đôi với từ “chính sách”, thể hiện những biện pháp của nhà nước để tác động tới xã hội (thông qua pháp luật, thông qua các công cụ tiền tệ, các công cụ quản lý hành chính khác, các công cụ kinh tế). Chính sách chính là động lực được nhà nước hỗ trợ, cho phép hoặc cấm đoán. Như vậy, “cơ chế, chính sách” nhấn mạnh đến nguyên tắc, cách làm, luật chơi và các quan hệ ứng xử giữa các tác nhân. “Cơ chế, chính sách” được thiết lập bởi các quy định chính thức (quy tắc, luật pháp, hiến pháp) hoặc không chính thức (quy tắc ứng xử, các hành vi đạo đức tự áp đặt) với các đặc tính buộc phải tuân thủ theo. Đối với phát triển nông thôn, nói đến “cơ chế, chính sách” cần quan tâm đến vai trò của Chính phủ và các tổ chức liên quan trong phát triển nông thôn. Trong tài liệu “Chương trình Phát triển nông thôn” của Chính phủ xuất bản năm 1996 có đề cập: (i) Phát triển nông thôn là một công tác phức tạp, nó đòi hỏi sự đóng góp của toàn dân, của tất cả các tổ chức cũng như sự hỗ trợ của nhà nước; (ii) Phát triển nông thôn có sự hợp tác giữa Chính phủ và nhân dân; (iii) Phát triển nông thôn là công việc của chính người dân nông thôn với sự giúp đỡ tích cực của Chính phủ. Vai trò của Chính phủ trong phát triển nông thôn là vai trò lãnh đạo. Chính phủ tổ chức, chỉ đạo và phối hợp hành động của hàng loạt các cơ quan, tổ chức và các lợi ích, những người đóng góp cho quá trình phát triển nông thôn to lớn này. Việc xây dựng cơ chế chính sách cho xây dựng NTM cũng chính là một vai trò của Chính phủ. [11] 1.1.4.2. Nguồn lực cộng đồng trong xây dựng NTM Trong cuốn “Sổ tay hướng dẫn xây dựng NTM cấp xã” do Bộ NN&PTNT xuất bản tháng 8 năm 2010, “nguồn lực cộng đồng” trong xây dựng NTM gồm: - Công sức, tiền của do người dân và cộng đồng tự bỏ ra để chỉnh trang nơi ở của gia đình mình như: xây dựng, nâng cấp nhà ở; xây dựng đủ 3 công trình vệ sinh; cải tạo, bố trí lại các công trình phục vụ khu chăn nuôi hợp vệ sinh theo tiêu chuẩn NTM; cải tạo lại vườn ao để có thu nhập và cảnh quan đẹp; sửa sang cổng ngõ, tường rào đẹp đẽ, khang trang,…