Tài liệu Giáo trình đánh giá môi trường

Giaùo trình Ñaùnh giaù Taùc ñoäng Moâi tröôøng PGS.TS. Hoaøng Hö NHÖÕNG CHÖÕ VIEÁT TAÉT VAØ PHIEÂN AÂM TIEÁNG NÖÔÙC NGOAØI - ADB: Ngaân haøng Phaùt trieån Chaâu AÙ - ÑTM: Ñaùnh giaù Taùc ñoäng Moâi tröôøng (Environmental Impact Assessment) - UNEP: Chöông trình Moâi tröôøng Lieân Hieäp Quoác - Phöông phaùp danh muïc (Checklist Method) - WB: Ngaân haøng Theá giôùi - Danh muïc coù xeùt ñeán ñoä ño cuûa taùc ñoäng (Weighting Checklist) - Danh muïc daïng caâu hoûi (Questionnaires Checklist) - Danh muïc coù ghi möùc ñoä taùc ñoäng (Scanling Checklist) - Phöông phaùp ma traän moâi tröôøng (Matrix Method) - Haønh ñoäng (action) - Haønh ñoäng trong hoaït ñoäng (activity) - Phöông phaùp ma traän giaûn ñôn (Simple Interaction Matrix) - Ma traän coù ñònh löôïng (Quantified Matrix) - Phöông phaùp coù xeùt ñeán caùc taùc ñoäng rieâng reõ (Disaggreated Method) - WRAM : Phöông phaùp ñaùnh giaù taøi nguyeân nöôùc (Water Resources Assessment Methodology) - Ma traän coù caùc thaønh phaàn töông taùc (Component Interaction Matrix) - Giaáy trong suoát (Papier Calque) - Heä thoáng thoâng tin ñòa lyù (GIS) - Phöông phaùp maïng löôùi (Network Method) - PV: Giaù trò hieän taïi (Present Value) - NPV: Lôïi nhuaän roøng quy veà hieän taïi (Net Present Value) - IRR: Heä soá hoaøn voán noäi taïi (Internal Rate of Return) - PTTNN: Phaùt trieån taøi nguyeân nöôùc Trang 1 Giaùo trình Ñaùnh giaù Taùc ñoäng Moâi tröôøng PGS.TS. Hoaøng Hö LÔØI NOÙI ÑAÀU Ñaùnh giaù taùc ñoäng moâi tröôøng laø ngaønh khoa hoïc voâ cuøng môùi meû khoâng nhöõng chæ rieâng nöôùc ta maø ngay caû nhieàu nöôùc treân theá giôùi. Ví duï: Myõ laø moät trong nhöõng nöôùc coù trình ñoä khoa hoïc phaùt trieån nhanh, nhöng coâng taùc ñaùnh giaù taùc ñoäng moâi tröôøng cuõng chæ môùi hình thaønh töø naêm 1969… Nöôùc ta tröôùc naêm 1984 thuaät ngöõ “Ñaùnh giaù taùc ñoäng moâi tröôøng” (ÑTM) laø thuaät ngöõ ít ngöôøi hieåu… Maõi cho ñeán naêm 1985 nhöõng kieán thöùc cô baûn veà ÑTM böôùc ñaàu môùi ñöôïc aùp duïng ñeå goùp phaàn vaøo noäi dung: “Luaän chöùng kinh teá kyõ thuaät cuûa coâng trình Thuûy ñieän Trò An…” Ngaøy 10-1-1994, chuû tòch nöôùc CHXHCN Vieät Nam kyù saéc leänh ban haønh veà vieäc Baûo veä moâi tröôøng trong ñoù ñieàu 18 qui ñònh: “Taát caû caùc döï aùn phaùt trieån kinh teá xaõ hoäi ñeàu phaûi ñaùnh giaù taùc ñoäng moâi tröôøng vaø xaây döïng caùc phöông aùn phoøng choáng oâ nhieãm”. Ñieàu ñoù chöùng toû coâng taùc ñaùnh giaù taùc ñoäng moâi tröôøng thaät söï ñang vaø maõi maõi laø moät noäi dung raát quan troïng trong quaù trình nghieân cöùu ñeå thöïc hieän caùc phöông aùn phaùt trieån kinh teá xaõ hoäi vaø ñaõ thöïc söï trôû thaønh phaùp leänh cuûa nöôùc ta. Tuy nhieân, khoa hoïc veà ñaùnh giaù taùc ñoäng moâi tröôøng vaãn laø ngaønh khoa hoïc coøn non treû, coâng taùc ñaùnh giaù taùc ñoäng moâi trröôøng laø moät vieäc laøm khaù phöùc taïp “ñoøi hoûi phaûi coù moät ñoäi nguõ caùn boä lieân ngaønh gioûi vôùi khuoân khoå theå cheá thích hôïp, thoâng tin ñaày ñuû…”. Cho neân coâng taùc ñaùnh giaù taùc ñoäng moâi tröôøng coøn phaûi khoâng ngöøng phaán ñaáu, tích luõy kinh nghieäm vaø tieáp thu nhöõng thoâng tin khoa hoïc kyõ thuaät hieän ñaïi cuûa caùc nöôùc tieân tieán treân theá giôùi, töø ñoù môùi ñaùp öùng kòp thôøi nhöõng ñoøi hoûi caáp thieát trong quaù trình xaây döïng vaø phaùt trieån ñaát nöôùc… Taäp giaùo trình Ñaùnh giaù taùc ñoäng moâi tröôøng do taùc giaû bieân soaïn treân cô sôû taäp hôïp nhöõng vaên baûn phaùp qui coù lieân quan ñeán coâng taùc baûo veä moâi tröôøng, thu thaäp nhöõng thoâng tin, nhöõng höôùng daãn veà ñaùnh giaù taùc ñoäng moâi tröôøng cuûa Boä khoa hoïc coâng ngheä vaø moâi tröôøng, nhöõng lyù thuyeát cô baûn coù lieân quan ñeán ñaùnh giaù taùc ñoäng moâi tröôøng trong lónh vöïc ñoäng löïc hoïc doøng soâng, treân lónh vöïc thuûy lôïi vaø naêng löôïng… Trong quaù trình vieát neân giaùo trình naøy, tuy taùc giaû ñaõ nhaän ñöôïc söï giuùp ñôõ nhieät tình cuûa nhieàu caùn boä lieân ngaønh, song vaán ñeà quaù lôùn vaø phöùc taïp neân toàn taïi, khieám khuyeát laø ñieàu khoâng theå naøo traùnh khoûi, vì vaäy raát mong baïn ñoïc xa gaàn goùp yù ñeå taäp giaùo trình naøy ngaøy caøng phuïc vuï nhieàu baïn ñoïc hôn. Thaùng 6-1999 Trang 2 Giaùo trình Ñaùnh giaù Taùc ñoäng Moâi tröôøng PGS.TS. Hoaøng Hö CHÖÔNG I TOÅNG QUAN VEÀ ÑAÙNH GIAÙ TAÙC ÑOÄNG MOÂI TRÖÔØNG I. Khaùi nieäm veà ñaùnh giaù taùc ñoäng moâi tröôøng 1. Ñònh nghóa: Ñaùnh giaù taùc ñoäng moâi tröôøng (ÑTM) laø quaù trình phaân tích, ñaùnh giaù döï baùo aûnh höôûng ñeán moâi tröôøng cuûa caùc döï aùn, caùc quy hoaïch phaùt trieån kinh teáxaõ hoäi vaø ñeà xuaát caùc giaûi phaùp thích hôïp ñeå baûo veä moâi tröôøng. ÑTM khoâng phaûi laø thuû tuïc ñeå ngaên caûn hay haïn cheá döï aùn phaùt trieån maø laø nghieân cöùu ñeå laøm cho vieäc chuaån bò thöïc hieän döï aùn ñöôïc hoaøn chænh ñaày ñuû hôn; nhaèm ñaït tôùi caùc muïc tieâu phaùt trieån kinh teá - xaõ hoäi tröôùc maét vaø trong töông lai khoâng laøm toån haïi ñeán lôïi ích laâu daøi. Vì vaäy ÑTM moät trong nhöõng coâng cuï goùp phaàn cho söï phaùt trieån beàn vöõng… Caùc nöôùc phaùt trieån veà kinh teá ñaõ vaän duïng ÑTM töø nhöõng naêm 70. Hieän nay haàu heát caùc nöôùc treân theá giôùi ñeàu ñöa ÑTM thaønh yeâu caàu chính thöùc trong vieäc xeùt duyeät caùc döï aùn phaùt trieån. Khaùi nieäm ÑTM ñaõ ñöôïc ñöa vaøo nöôùc ta töø naêm 1985 vaø sau ñoù Nhaø nöôùc ta ñaõ coù quyeát ñònh ÑTM ñoái vôùi caùc döï aùn xaây döïng vaø phaùt trieån kinh teá - xaõ hoäi quan troïng. Töø ñoù ñeán nay, khoa hoïc veà ÑTM ngaøy caøng ñöôïc quan taâm vaø ñaõ coù nhöõng böôùc tieán ñaùng keå. Naêm 1994 boä luaät baûo veä moâi tröôøng cuûa nöôùc ta ñaõ ñöôïc quoác hoäi thoâng qua vaø chính phuû ra nghò ñònh 175/CP veà höôùng daãn thöïc hieän luaät baûo veä moâi tröôøng (18/10/1994). Trong ñoù coù ñieàu khoaûn veà vieäc ÑTM cuûa caùc döï aùn phaùt trieån nhö ñieàu 17-18 cuûa luaät baûo veä moâi tröôøng vaø chöông 3 cuûa nghò ñònh 175/CP cuûa chính phuû. ÑTM cuûa caùc döï aùn phaùt trieån luoân luoân phaûi laø coâng trình nghieân cöùu lieân ngaønh; trong ñoù caùc chuyeân vieân veà moâi tröôøng phaûi keát hôïp chaët cheõ vôùi chuyeân vieân lónh vöïc hoaït ñoäng cuï theå cuûa döï aùn ñeå tìm hieåu veà döï aùn, ñieàu tra khaûo saùt hieän traïng moâi tröôøng, döï baùo caùc dieãn bieán trong töông lai vaø ñeà xuaát caùc bieän phaùp xöû lyù… 2. Söï khaùc nhau giöõa ÑTM vaø Luaän chöùng Kinh teá Kyõ thuaät. Tröôùc ñaây, khi ñaët keá hoaïch xaây döïng caùc coâng trình hoaëc nhöõng döï aùn kinh teá chuùng ta thöôøng hay laäp “Luaän chöùng kinh teá kyõ thuaät”. Muïc ñích cuûa Luaän chöùng kinh teá kyõ thuaät nhaèm laøm roõ caùc vaán ñeà: - Veà kyõ thuaät: coù khaû naêng thöïc hieän döï aùn hoaëc coâng trình ñoù khoâng? - Coâng trình xaây döïng coù ñem laïi hieäu quaû kinh teá khoâng – nhieàu hay ít, thôøi gian hoaøn voán bao laâu…. Luaän chöùng kinh teá kyõ thuaät chöa ñeà caäp ñeán nhöõng taùc ñoäng cuûa coâng trình, cuûa döï aùn laøm aûnh höôûng ñeán ñieàu kieän taøi nguyeân moâi tröôøng… khoâng quan taâm ñeán moâi tröôøng nhaân vaên. Ví duï khoâng quan taâm ñeán phong tuïc taäp Trang 3 Giaùo trình Ñaùnh giaù Taùc ñoäng Moâi tröôøng PGS.TS. Hoaøng Hö quaùn, ñeán baûn saéc vaên hoùa, ñeán di tích lòch söû… ñeán thay ñoåi ngheà nghieäp, ñeán neáp soáng cuûa ngöôøi daân trong vuøng döï aùn. II. Vaøi neùt veà lòch söû cuûa Ñaùnh giaù Taùc ñoäng Moâi tröôøng (sau naøy vieát taét laø ÑTM) Naêm 1969, moät uûy ban khoa hoïc veà nhöõng vaán ñeà moâi tröôøng (The Scientific Committee on Problem of the Environment: SCOPE) cuûa Lieân Hieäp Quoác ñöôïc thaønh laäp nhaèm muïc ñích: - Nghieân cöùu nhöõng kieán thöùc tieân tieán veà aûnh höôûng cuûa con ngöôøi vaø nhöõng hoaït ñoäng cuûa hoï ñeán moâi tröôøng, cuõng nhö nhöõng aûnh höôûng cuûa moâi tröôøng ñeán con ngöôøi, söùc khoûe vaø lôïi ích cuûa hoï. Yeâu caàu naøy ñöôïc ñaët ra vöøa coù qui moâ toaøn caàu, vöøa coù tính chaát quoác gia vaø khu vöïc, vöøa chính phuû vöøa phi chính phuû. Chöông trình trung haïn ñaàu tieân cuûa SCOPE laø vieäc nghieân cöùu khoa hoïc ñeå moâ phoûng hình maãu ÑTM. Vôùi söï taøi trôï cuûa UNEP, UNESCO, 45 chuyeân gia haøng ñaàu khaép theá giôùi ñaõ cuøng nhau nghieân cöùu ñeå tìm caùc chuû ñeà vaø nhöõng khía caïnh cuûa ÑTM. R. E. Munn laø ngöôøi ñaàu tieân ñaõ nghieân cöùu vaø cho xuaát baûn moät chuû ñeà laáy teân laø “Environmental Impact Assessment” (EIA) vaø töø ñoù ÑTM ñöôïc xem nhö laø phöông phaùp chuû yeáu ñeå giaûi quyeát caùc vaán ñeà moâi tröôøng. - Naêm 1979-1997 Hoäi ñoàng kinh teá Chaâu AÂu cuøng caùc chuyeân gia cuûa hoï ñaõ nghieân cöùu saâu hôn, trao ñoåi kinh nghieäm vaø ñaåy maïnh vieäc öùng duïng ÑTM ôû caùc nöôùc Chaâu AÂu. Nhöng moät caâu hoûi quan troïng ñaët ra luùc baáy giôø laø laøm theá naøo ñeå coù nhaän thöùc ñaày ñuû nhaát, toång hôïp nhaát nhöõng vaán ñeà lieân quan ñeán moâi tröôøng trong quaûn lyù vaø qui hoaïch phaùt trieån kinh teá xaõ hoäi? Caâu traû lôøi ñuùng nhaát cho vaán ñeà neâu treân laø chæ coù öùng duïng phöông phaùp ÑTM maø thoâi. Theo chöông trình moâi tröôøng cuûa LHQ (UNEP), caùc döï aùn, chính saùch, chöông trình sau ñaây laø ñoái töôïng caàn thieát phaûi tieán haønh coâng taùc ÑTM: a) Söû duïng vaø chuyeån ñoåi ñaát ñai nhö qui hoaïch ñoâ thò, coâng nghieäp, noâng nghieäp, saân bay, giao thoâng vaän taûi, heä thoáng truyeàn daãn, baõi taém bieån, v.v.. b) Khai thaùc taøi nguyeân: khoan thaêm doø, khai thaùc moû, khai thaùc goã, noå mìn, ñaùnh baét thuûy haûi saûn, saên baén. c) Taùi taïo taøi nguyeân: troàng röøng, quaûn lyù ñôøi soáng hoang daïi, kieåm soaùt luõ luït. d) Saûn xuaát cheá bieán noâng saûn, noâng nghieäp, noâng traïi, cô sôû chaên nuoâi, saûn xuaát bô söõa, thuûy lôïi. Trang 4 Giaùo trình Ñaùnh giaù Taùc ñoäng Moâi tröôøng PGS.TS. Hoaøng Hö e) Coâng nghieäp: luyeän kim, hoùa daàu, loø naáu kim loaïi, boät giaáy, nhaø maùy giaáy, v.v… f) Giao thoâng vaän taûi: ñöôøng saét, saân bay, beán taøu, ñöôøng oáng, ñöôøng oâ-toâ, v.v… g) Naêng löôïng: caùc hoà thuûy ñieän nhaân taïo, ñaäp, caùc nhaø maùy naêng löôïng: nhieät ñieän vaø naêng löôïng nguyeân töû, daàu, v.v… h) Caùc traïm xöû lyù nöôùc thaûi gaây oâ nhieãm moâi tröôøng coù vaät chaát ñoäc haïi, nöôùc ngaàm, sinh hoaït. i) Xöû lyù hoùa chaát: thuoác tröø saâu, phaân hoùa hoïc. j) Nghæ ngôi, giaûi trí: caùc khu saên baén, coâng vieân, bôø bieån, caùc ñöôøng ñi daïo, ñöôøng xe coä, v.v… III. Vieäc thöïc hieän ÑTM ôû moät soá nöôùc treân theá giôùi 1. ÔÛ Myõ: ÑTM hay phaân tích taùc ñoäng moâi tröôøng ra ñôøi töø nhöõng naêm 1970. Ñeå laøm vieäc naøy coù Toå chöùc hoaït ñoäng chính saùch moâi tröôøng Quoác gia (National Environmental Policy Act: NEPA) vaø döôùi coù Hoäi ñoàng chaát löôïng moâi tröôøng (Council on Environment Quality: CEQ) giuùp caùc toå chöùc naøy hoaït ñoäng theo ñieàu 02 qui ñònh veà ÑTM trong luaät moâi tröôøng ôû Myõ. 2. ÔÛ Anh: Vieäc khai thaùc daàu moû vaø khí ñoát ôû mieàn Baéc Anh laø khôûi ñieåm vieäc thöïc hieän ÑTM ôû Anh. Nhieàu baùo caùo thöïc hieän khaùc nhau, nhöng cuoái cuøng, caùch laøm cuûa Anh cuõng töông töï nhö NEPA cuûa Myõ. 3. ÔÛ Canada: Vieäc ÑTM ñöôïc toå chöùc thaønh hai caáp: quoác gia vaø caùc bang, hoaït ñoäng töø naêm 1973. Taát caû caùc döï aùn ñeàu phaûi ÑTM vaø phaûi ñöôïc boä Haûi saûn vaø moâi tröôøng xem xeùt, pheâ duyeät. 4. ÔÛ Australia: Vaán ñeà ÑTM ñöôïc ñaët ra töø naêm 1974. Moïi thuû tuïc ÑTM cho caùc döï aùn ñöôïc ñaët ra nghieâm ngaët vaø ñeàu do Boä moâi tröôøng xem xeùt vaø pheâ duyeät. 5. Chaâu AÂu : ÔÛ Ñöùc, Taây Ban Nha, Phaùp, Ñan Maïch, Haø Lan, v.v… coâng taùc ÑTM mang tính phaùp lyù nghieâm ngaët trong vieäc thöïc hieän caùc döï aùn phaùt trieån. Hoäi ñoàng kinh teá Chaâu AÂu ñaõ coù quan ñieåm thoáng nhaát thöïc hieän ÑTM töø thaùng 10/1975. IV. Ñaùnh giaù taùc ñoäng luõy tích vaø phaân tích tuûi ro. 1. Khaùi nieäm: Taùc ñoäng moâi tröôøng luõy tích laø nhöõng taùc ñoäng ñeán moâi tröôøng gaây ra bôûi nhöõng aûnh höôûng maø neáu xeùt rieâng baûn thaân chuùng thì nhoû nhöng neáu goäp caû laïi thì seõ vöôït quaù söùc taûi cuûa moâi tröôøng coù theå chòu ñöïng. Treân phaïm vi toaøn caàu, coù hai ví duï toát nhaát veà nhöõng aûnh höôûng luõy tích laø söï noùng leân toaøn caàu gaây ra bôûi nhöõng taùc ñoäng tích laïi cuûa vieäc thaûi khí CO2 ñi lieàn vôùi vieäc söû duïng naêng löôïng cho söôûi aám, vaän taûi vaø söï huûy haïi taàng Ozon chuû yeáu do aûnh höôûng cuûa quaù trình söû duïng caùc saûn phaåm coù chöùa CFCs. Trang 5 Giaùo trình Ñaùnh giaù Taùc ñoäng Moâi tröôøng PGS.TS. Hoaøng Hö Möa Axid cuõng ñöôïc coi laø haäu quaû cuûa vieäc thaûi vaøo khoâng trung caùc chaát SO2 vaø NOx. Coù nhieàu caùch khaùc nhau ñeå ñònh nghóa theá naøo laø aûnh höôûng luõy tích trong lónh vöïc quaûn lyù moâi tröôøng, tuy nhieân ñaëc ñieåm chung cuûa nhöõng aûnh höôûng naøy laø söï tích luõy qua thôøi gian vaø khoâng gian cuûa nhieàu taùc ñoäng nhoû leû daãn ñeán moät taùc ñoäng toång hôïp lôùn hôn taát caû caùc taùc ñoäng nhoû leû coäng laïi . Ñaëc ñieåm quan troïng thöù hai lieân quan ñeán nhöõng hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi coù aûnh höôûng ñeán moâi tröôøng, nhöõng hoaït ñoäng thöôøng ñöïôc tieán haønh töø nhöõng quyeát ñònh ôû phaïm vi heïp vaø coù veû ñoäc laäp vôùi nhau. Hieän töôïng naøy töøng ñöôïc goïi laø “Söï chuyeân cheá cuûa caùc quyeát ñònh nhoû heïp”. Treân thöïc teá, con ngöôøi thöôøng coù xu höôùng baèng moïi giaù thöïc hieän quyeát ñònh cuûa rieâng mình, maø quyeát ñònh naøy bao giôø cuõng nhoû heïp. Nhöõng taùc ñoäng sau naøy hoaëc taùc ñoäng ôû nhöõng nôi khaùc ñeán moâi tröôøng ñöông nhieân seõ xaûy ra ngoaøi söï quan taâm cuûa chính nhöõng ngöôøi ñaõ ra nhöõng quyeát ñònh vaø haønh ñoäng nhoû heïp ñoù. 2. Nhöõng phöông thöùc hình thaønh taùc ñoäng tích luõy. a) Boå sung thöôøng xuyeân töø moät quaù trình theo 2 caùch: ° Boå sung ° Töông taùc b) Toång hôïp caùc aûnh höôûng töø hai hoaëc nhieàu quaù trình. ° Caùc taùc ñoäng nhaân leân. ° Caùc quan heä hieäp ñoàng (Synergistic). 3. Xaùc ñònh vaø giaûm thieåu caùc taùc ñoäng tích luõy Taùc ñoäng tích luõy coù theå traùnh ñöôïc baèng vieäc tieán haønh toát hôn quaù trình keá hoaïch hoùa. Ví duï keá hoaïch hoùa laøm giaûm söï noùng leân cuûa khí haäu toaøn caàu laø: - Giaûm söû duïng nhieân lieäu hoùa thaïch - Tìm nguoàn naêng löôïng saïch ñeå thay theá (naêng löôïng gioù, maët trôøi, thuûy trieàu…) - Troàng röøng, choáng taøn phaù röøng Neáu khoâng thaáy ñöôïc nhöõng ñoäng khaùc ñang dieãn ra trong khu vöïc gaây ra cuøng moät taùc ñoäng luõy tích thì raát khoù coù theå xaùc ñònh ñöôïc taùc ñoäng luõy tích cuûa moät döï aùn rieâng leû. Moät quaù trình keá hoaïch hoùa ôû quy moâ chung, roäng raõi, tính ñeán caùc loaïi hoaït ñoäng trong khuoân khoå cuûa nhieàu döï aùn khaùc nhau trong cuøng khu vöïc coù nhieàu khaû naêng hôn trong vieäc nhaän thöùc caùc taùc ñoäng luõy tích. Moät ñieàu quan troïng khaùc laø coâng taùc keá hoaïch cuõng cho pheùp tính ñeán nhöõng hoaït ñoäng töông lai seõ dieãn ra trong khu vöïc. Caùc keá hoaïch toång theå laø nguoàn quan troïng ñeå cung caáp cho ngöôøi ñeà xuaát döï aùn cuøng caùc beân coù lieân quan nhöõng thoâng tin ñoù. Muïc ñích cuûa caùc keá hoaïch toång theå laø nhaèm xaùc ñònh caùc muïc tieâu xaõ hoäi, xem xeùt caùc hoaït ñoäng phaùt trieån hieän haønh, chæ ra nhöõng raøng buoäc vaø ñeà xuaát caùc kieán nghò veà soá löôïng vaø loaïi hình hoaït ñoäng trong töông lai caàn thieát Trang 6 Giaùo trình Ñaùnh giaù Taùc ñoäng Moâi tröôøng PGS.TS. Hoaøng Hö phaûi ñöôïc tieán haønh taïi moät khu vöïc, moät quoác gia ñeå ñaït ñöôïc muïc tieâu ñoù. Caùc keá hoaïch toång theå naøy bao goàm: ° Caùc chieán löôïc baûo toàn thieân nhieân ° Keá hoaïch quaûn lyù taøi nguyeân ° Keá hoaïch söû duïng ñaát moät caùch toaøn dieän ° Keá hoaïch quaûn lyù chaát thaûi 4. Ñaùnh giaù ruûi ro. Ruûi ro ñöôïc ñeà caäp ñeán ôû ñaây nhö laø möùc ñoä xaùc suaát vaø tính nghieâm troïng cuûa moät aûnh höôûng baát lôïi coù theå gaây ra cho söùc khoûe, taøi saûn hoaëc moâi tröôøng. Nhö vaäy, luoân luoân coù moät ñoä baát oån nhaát ñònh gaén lieàn vôùi caùc ruûi ro. • Ví duï naêm 1989 do hoûng van khoan traøn, nöôùc hoà Daàu Tieáng chaûy xuoáng haï löu vôùi löu löôïng chæ môùi 300 m3/sec nhöng ñaõ laøm ngaäp moät vuøng roäng lôùn ven soâng Saøi Goøn do nöôùc qua van hoûng traøn xuoáng gaëp luùc trieàu cao… • Hoaëc naêm 1952 luõ xaûy ra ôû Ñoàng Nai Qmax=12.000 m3/sec ñaõ daâng möïc nöôùc thò xaõ Bieân Hoøa leân 4.73m nhaán chìm haàu nhö toaøn boä thaønh phoá. Vaäy thieát keá traøn xaõ luõ hoà Trò An Qxaû = 18.000 m3/sec luùc naøy ñieàu gì seõ xaûy ra?? • Treân nhöõng coâng trình thuûy ñieän lôùn nhö Hoøa Bình – Sôn La khi xaûy ra söï coá vôõ ñaäp thì Thuû ñoâ Haø Noäi seõ ra sao? Ñieàu ta khoâng bao giôø mong muoán nhöng ruûi ro luùc naøo cuõng coù theå xaûy ra… Ñaëc bieät nhöõng coâng trình coù tính quoác teá nhö baäc thang Srepok goàm 7 coâng trình lieân tuïc cho ñeán taän bieân giôùi Campuchia. Vaäy neáu 1 coâng trình thöôïng nguoàn bò ñoå vôõ, ruûi ro seõ xaûy ra laø gì? Ñoù laø nhöõng ruûi ro maø chuùng ta khoâng mong muoán… nhöng trong thöïc teá raát khoù traùnh khoûi… * Ñaùnh giaù ruûi ro bao goàm hai loaïi nhieäm vuï laø phaân tích ruûi ro vaø ñaùnh giaù ruûi ro. - Phaân tích ruûi ro: laø hoaït ñoäng söû duïng nhöõng thoâng tin hieän coù ñeå öôùc tính ñoä ruûi ro cuûa nhöõng taùc ñoäng moâi tröôøng baát lôïi gaây ra cho con ngöôøi, taøi saûn hoaëc moâi tröôøng. Hai thaønh phaàn cuûa phaân tích ruûi ro laø xaùc ñònh ruûi ro vaø öôùc tính ruûi ro. ° Xaùc ñònh ruûi ro bao goàm vieäc xaùc ñònh nhöõng bieán coá coù keát cuïc khoâng chaéc chaén. Thí duï: nhöõng bieán coá ñi lieàn theo vieäc khoan daàu ngoaøi khôi coù theå coù caùc keát cuïc khoâng chaéc chaén nhö noå gieáng khoan, traøn daàu… ° Öôùc tính ruûi ro laø öôùc löôïng baèng caùch thoáng keâ hoaëc duøng moät vaøi phöông phaùp khaùc veà xaùc suaát cuûa moät bieán coá vaø nhöõng haäu quaû ñi keøm theo bieán coá ñoù. Thí duï: haäu quaû cuûa söï coá noå gieáng khoan daàu laø traøn daàu. Öôùc tính ruûi ro trong tröôøng hôïp naøy laø öôùc löôïng qui moâ traøn daàu vaø xaùc suaát xaûy ra traøn daàu. Trang 7 Giaùo trình Ñaùnh giaù Taùc ñoäng Moâi tröôøng PGS.TS. Hoaøng Hö ° Ñaùnh giaù ruûi ro: bao goàm ñaùnh giaù taàm quan troïng vaø khaû naêng chaáp nhaän ñöôïc caùc ruûi ro ñaõ döï tính. Caùc kyõ thuaät ñaùnh giaù ruûi ro thöôøng ñöôïc aùp duïng laø: - So saùnh vôùi nhöõng möùc ruûi ro khaùc nhau ñaõ bieát. (Thí duï: so saùnh möùc ruûi ro xaûy ra bò thöông ñoái vôùi moät coâng nhaân trong quaù trình xaây döïng moät coâng trình vôùi möùc ruûi ro trung bình xaûy ra bò thöông trong taát caû caùc coâng trình xaây döïng khaùc trong nöôùc vaøo naêm tröôùc). - Phaân tích thu chi ñeå tính giaù baèng tieàn cuûa nhöõng phí toån gaây ra bôûi caùc bieán coá khoâng chaéc chaén. (Thí duï: chi phí laøm saïch moät vuï traøn daàu hoaëc chi phí chöõa chaïy cho moät coâng nhaân bò thöông) so saùnh caùc giaù trò hieän taïi cuûa nhöõng chi phí naøy vôùi giaù trò hieän haønh cuûa thu nhaäp baèng tieàn maø döï aùn ñem laïi. Khi ñem so saùnh giöõa nhöõng döï aùn khaùc nhau, döï aùn naøo coù chæ soá (chi/thu) thaáp nhaát seõ laø döï aùn ñöôïc öu tieân. - Phaân tích ruûi ro, tieán haønh so saùnh nhöõng haäu quaû cuûa moät bieán coá khoâng chaéc chaén vôùi thu nhaäp baèng tieàn maø döï aùn mang laïi. Coù nhöõng haäu quaû khoâng ño ñöôïc baèng tieàn nhöng coù theå söû duïng caùc ñôn vò ño töï nhieân cuûa chuùng thí duï nhö soá coâng nhaân bò thöông, dieän tích daàu traøn. Khi so saùnh caùc phöông aùn vôùi nhau, caàn phaûi coù phaùn quyeát roõ raøng öu tieân tröôøng hôïp naøo giöõa moät beân laø caùc döï aùn coù möùc ruûi ro cao nhöng chi phí khaéc phuïc thaáp vôùi moät beân laø caùc döï aùn coù möùc ruûi ro thaáp nhöng chi phí khaéc phuïc cao. 5. Nhöõng vaán ñeà thöôøng gaëp khi tieán haønh caùc ñaùnh giaù ruûi ro. Vaán ñeà lôùn nhaát laø xaùc ñònh khaû naêng chaáp nhaän ruûi ro. Caùc nhaø khoa hoïc vaø caùc beân bò aûnh höôûng bôûi döï aùn thöôøng coù nhöõng quan ñieåm khaùc nhau veà khaû naêng chaáp nhaän ruûi ro. Nguyeân nhaân cuûa söï khaùc bieät naøy laø: ° Nhöõng ngöôøi bò aûnh höôûng thöôøng cho raèng, ruûi ro khoâng töï nguyeän khoù chaáp nhaän hôn ruûi ro töï nguyeän, ngay caû khi xaùc suaát ruûi ro ñöôïc xaùc ñònh moät caùch khoa hoïc laø töông ñöông nhau. Ví duï: töû vong do huùt thuoác laù thuoäc vaøo loaïi ruûi ro töï nguyeän nhöng töû vong do nhieãm chaát ñoäc hoùa hoïc roø ræ töø nôi choân caùc chaát thaûi ñoäc haïi thuoäc vaøo loaïi ruûi ro khoâng töï nguyeän. ° Nhöõng ngöôøi töøng traûi qua moät ruûi ro naøo ñoù thöôøng gaùn cho noù moät möùc ñoä nghieâm troïng hôn nhöõng ngöôøi chöa töøng traûi. ° Nhöõng ngöôøi bò aûnh höôûng coù theå nghó raèng khoâng ruûi ro laø “ruûi ro” duy nhaát coù theå chaáp nhaän ñöôïc, nhaát laø nhöõng ruûi ro coù haäu quaû cheát ngöôøi nhö beänh ung thö. ° Nhöõng ngöôøi bò aûnh höôûng bôûi döï aùn coù theå nghi ngôø veà khaû naêng cuûa caùc nhaø khoa hoïc trong vieäc döï baùo nhöõng haäu quaû vaø öôùc tính xaùc suaát moät caùch chính xaùc. ° Nhöõng ngöôøi bò aûnh höôûng coù xu höôùng cho raèng töû vong do caùc bieán coá thaûm hoïa, thí duï: baõo, tai naïn maùy bay hoaëc laø noå nhaø maùy hôi ñoát thì Trang 8 Giaùo trình Ñaùnh giaù Taùc ñoäng Moâi tröôøng PGS.TS. Hoaøng Hö nghieâm troïng hôn caùc bieán coá thoâng thöôøng khaùc thí duï nhö nhieãm dòch beänh hoaëc maéc beänh tim. Nhöõng söï khaùc bieät naøy lyù giaûi cho taàm quan troïng cuûa vieäc thu huùt söï tham gia cuûa nhöõng ngöôøi bò aûnh höôûng bôûi caùc döï aùn trong quaù trình ÑTM. Neáu khoâng coù söï tham gia naøy hoaëc tham gia khoâng ñaày ñuû thì moät aûnh höôûng xaõ hoäi coù theå coù maø döï aùn gaây ra seõ bò boû qua khi ñaùnh giaù. Haäu quaû naøy seõ ñi ngöôïc laïi vôùi chính caùc muïc ñích cuûa noäi dung ÑTM. VI. Giaùm saùt vaø ñaùnh giaù sau trieån khai. 1. Ai laø ngöôøi ñeà nghò döï aùn hay Chính phuû phaûi chòu traùch nhieäm giaùm saùt? Trong tröôøng hôïp coù nhöõng vi phaïm luaät phaùp veà moâi tröôøng, hieån nhieân beân ñeà nghò döï aùn thöôøng thích ñöôïc ñaûm nhaän chöùc naêng giaùm saùt hôn. Vì leõ ñôn giaûn laø ñeå ñaûm baûo tính khaùch quan, chöùc naêng giaùm saùt caàn phaûi giao cho caùc cô quan chuyeân moân cuûa Chính phuû. Tuy nhieân ñeå cho khaùch quan vaø tieän lôïi hôn nöõa, neân coù söï tham gia cuûa caû phía beân ñeà nghò döï aùn. Lôïi theá cuûa vieäc giao traùch nhieäm giaùm saùt cho Chính phuû laø ôû choã, caùc keát quaû giaùm saùt seõ ñaùng tin caäy hôn neáu nhö töï baûn thaân ngöôøi ñeà nghò döï aùn tieán haønh giaùm saùt. Tuy nhieân Chính phuû seõ phaûi trang traûi chi phí giaùm saùt vaø ñoù laø moät ñieàu baát lôïi. 2. Nhöõng yeâu caàu cuûa moät chöông trình giaùm saùt. ° Phaûi thu heïp ñöôïc soá thaønh phaàn caàn theo doõi, giaùm saùt trong khuoân khoå cuûa caùc thaønh phaàn moâi tröôøng caàn ñaùnh giaù vaø coù tính ñeán khaû naêng bieán ñoåi cuûa thaønh phaàn moâi tröôøng naøy do vieäc trieån khai döï aùn gaây ra. ° Coù chính saùch vaø cô cheá ñaûm baûo sao cho thoâng tin thu ñöôïc ñuùng theo yeâu caàu cuûa nhöõng vaán ñeà caàn bieát, ñoàng thôøi phaûi phaûn aùnh ñöôïc caùc ñieàu kieän trong moät thôøi gian ñuû daøi. ° Caùc keát luaän phaûi döïa treân cô sôû nhöõng soá lieäu thoáng keâ chaáp nhaän ñöôïc. 3. Ñaùnh giaù sau trieån khai döï aùn. Muïc tieâu: ° Kieåm tra tính chính xaùc cuûa coâng taùc ÑTM nhö laø nhöõng döï baùo veà haäu quaû moâi tröôøng cuûa moät döï aùn. Thí duï: xu höôùng vaø ñoä lôùn cuûa nhöõng taùc ñoäng coù ñöôïc döï baùo ñaày ñuû vaø chính xaùc hay khoâng? Nhöõng taùc ñoäng chuû yeáu cuûa vieäc trieån khai döï aùn coù ñöôïc xaùc ñònh ñuùng hay khoâng? ° Xaùc ñònh xem soá lieäu laøm cô sôû coù ñöôïc thu thaäp ñaày ñuû hay khoâng? ° Xaùc ñònh xem caùc taùc ñoäng luõy tích vaø ña giai ñoaïn coù ñöôïc döï baùo ñuùng hay khoâng? ° Xaùc ñònh xem caùc bieän phaùp khaéc phuïc nhöõng aûnh höôûng baát lôïi cuûa döï aùn coù thöïc hieän hay khoâng? Neáu coù thì nhöõng bieän phaùp naøy coù taùc duïng hay khoâng? ° Ñaùnh giaù ích lôïi cuûa caùc kyõ thuaät kieåm tra vaø theo doõi ñaõ ñeà nghò. Trang 9 Giaùo trình Ñaùnh giaù Taùc ñoäng Moâi tröôøng PGS.TS. Hoaøng Hö ° Ñaùnh giaù hieäu löïc cuûa caùc bieän phaùp quaûn lyù moâi tröôøng aùp duïng trong döï aùn. 4. Nhöõng yeáu toá aûnh höôûng ñeán vieäc thöïc hieän coù hieäu quaû coâng taùc ñaùnh giaù sau trieån khai döï aùn. - - - - - Vieäc söû duïng töø ngöõ khoâng chính xaùc trong ÑTM coù theå gaây khoù khaên cho vieäc xaùc ñònh moät keát quaû döï baùo coù chính xaùc hay khoâng. Thí duï: moät taùc ñoäng “lôùn” coù theå ñöôïc döï baùo cho moät phaàn moâi tröôøng naøo ñoù trong ÑTM, nhöng khoâng neâu roõ moät aûnh höôûng nhö theá naøo goïi laø lôùn. Thieát keá cuûa döï aùn coù theå seõ thay ñoåi sau khi döï aùn ñöôïc thoâng qua. Thí duï: moät coâng ngheä kieåm soaùt oâ nhieãm khaùc ñaõ ñöôïc laép ñaët thay vì coâng ngheä ñaõ neâu trong ÑTM. Moät vaøi giai ñoaïn cuûa döï aùn ñaõ moâ taû trong ÑTM coù theå seõ khoâng ñöôïc thöïc hieän. Thí duï: caùc muõi khoan daàu taïi moät soá nôi trong khu vöïc khai thaùc coù theå haõy coøn chöa ñöôïc baét ñaàu do giaù daàu giaûm. Moät vaøi chæ soá moâi tröôøng ñöôïc kieåm tra coù theå khoâng thích hôïp. Thí duï: neáu möùc oâ nhieãm khoâng khí xung quanh ñöôïc kieåm tra chöù khoâng phaûi laø chæ tieâu thoaùt khí ra ngoaøi thì seõ khoâng theå naøo taùch baïch ra ñaâu laø nhöõng aûnh höôûng cuûa döï aùn vaø ñaâu laø aûnh höôûng cuûa caùc nguoàn oâ nhieãm khoâng khí khaùc gaây ra trong khu vöïc. Moät vaøi chæ soá moâi tröôøng ñöôïc kieåm tra coù theå ñaõ khoâng ñöôïc tieán haønh theo doõi thöôøng xuyeân hoaëc theo doõi ôû nhöõng khoaûng thôøi gian thích hôïp. Nhieàu bieán coá ngoaïi lai khoâng truø tính tröôùc vaø chöa ñöôïc ñaùnh giaù coù theå gaây ra nhöõng bieán ñoåi trong caùc thaønh phaàn moâi tröôøng gaây khoù khaên cho vieäc truy xeùt nguoàn goác cuûa nhöõng bieán ñoåi naøy. 5. Moät vaøi keát luaän veà taùc duïng cuûa caùc döï baùo trong ÑTM ruùt ra töø caùc ñaùnh giaù sau khi trieån khai döï aùn. Nhöõng taùc ñoäng chuû yeáu vaø xu höôùng cuûa caùc taùc ñoäng thöôøng ñöôïc xaùc ñònh ñuùng, sai soùt phoå bieán thöôøng gaëp ñoái vôùi caùc döï baùo veà möùc ñoä bieán ñoåi cuûa caùc thaønh phaàn moâi tröôøng. Nhöõng aûnh höôûng luõy tích vaø nhieàu giai ñoaïn thöôøng ít ñöôïc döï baùo chính xaùc hôn caû. Nhöõng döï baùo toát nhaát thöôøng laøm ñöôïc ñoái vôùi caùc taùc ñoäng ñaõ nghieân cöùu vaø kieåm tra kyõ löôõng, thí duï nhö söï coá traøn daàu, döï baùo möïc nöôùc chöùa trong hoà. Nhöõng aûnh höôûng caáp moät thöôøng deã döï baùo nhaát. Taùc ñoäng caáp hai vaø nhöõng taùc ñoäng caáp cao laø khoù döï baùo hôn. Nhöõng heä thoáng phöùc taïp chöùa ñöïng nhieàu moái lieân keát thöôøng khoâng ñöôïc hieåu roõ. Trang 10 Giaùo trình Ñaùnh giaù Taùc ñoäng Moâi tröôøng PGS.TS. Hoaøng Hö Trang 11 Giaùo trình Ñaùnh giaù Taùc ñoäng Moâi tröôøng PGS.TS. Hoaøng Hö Toùm taét chöông I TOÅNG QUAN VEÀ ÑAÙNH GIAÙ TAÙC ÑOÄNG MOÂI TRÖÔØNG Trong chöông naøy giôùi thieäu toång quan veà nhöõng khaùi nieäm cô baûn: 1. Theá naøo laø ÑTM 2. Quaù trình phaùt trieån cuûa khoa hoïc ÑTM treân theá giôùi vaø ôû nöôùc ta. 3. Taàm quan troïng cuûa coâng taùc ÑTM vaø neâu roõ ñaây laø ngaønh khoa hoïc mang tính chaát lieân ngaønh – khaù phöùc taïp. Vì vaäy ñoøi hoûi phaûi taäp hôïp nhieàu chuyeân gia ñaàu ngaønh môùi coù theå tieán haønh toát coâng taùc naøy. 4. Neâu leân söï gioáng nhau vaø khaùc nhau giöõa luaän chöùng kinh teá kyõ thuaät vaø ÑTM. 5. Nhaán maïnh söï caàn thieát phaûi tieán haønh ÑTM khoâng nhöõng tröôùc khi trieån khai nhöõng döï aùn kinh teá khoa hoïc kyõ thuaät maø thöïc hieän ngay caû khi trieån khai vaø caû quaù trình khai thaùc, vaän haønh nhöõng chöông trình khoa hoïc kyõ thuaät hoaëc nhöõng döï aùn kinh teá ñoù. 6. Trong quaù trình tieán haønh ÑTM caàn hieåu roõ yù nghóa cuûa taùc ñoäng tích luõy vaø phaân tích ruûi ro. Phaûi hieåu theá naøo laø taùc ñoäng moâi tröôøng tích luõy – Laøm sao giaûm thieåu taùc ñoäng tích luõy – Hieåu theá naøo laø ruûi ro töï nguyeän vaø ruûi ro khoâng töï nguyeän. 7. Vaán ñeà giaùm saùt vaø ñaùnh giaù sau trieån khai. Nhöõng vaán ñeà neâu treân cuõng laø nhöõng caâu hoûi gôïi yù cho sinh vieân hoaëc hoïc vieân cao hoïc trong khi oân taäp moân hoïc. Trang 12 Giaùo trình Ñaùnh giaù Taùc ñoäng Moâi tröôøng PGS.TS. Hoaøng Hö CHÖÔNG II CAÙC PHÖÔNG PHAÙP ÑAÙNH GIAÙ TAÙC ÑOÄNG MOÂI TRÖÔØNG I. Phöông phaùp danh muïc caùc ñieàu kieän moâi tröôøng. Phöông phaùp danh muïc caùc ñieàu kieän moâi tröôøng hoaëc goïi taét laø phöông phaùp danh muïc (Checklist method) ñöôïc söû duïng raát phoå bieán töø tröôùc nhöõng naêm 1970 cho tôùi nay. Nguyeân taéc cuûa phöông phaùp naøy laø lieät keâ thaønh danh muïc taát caû nhöõng nhaân toá moâi tröôøng lieân quan ñeán hoaït ñoäng phaùt trieån ñöôïc ñem ra ñaùnh giaù. Danh muïc ñoù seõ ñöôïc gôûi tôùi caùc chuyeân gia ñeå töøng ngöôøi cho yù kieán sau ñoù toå chöùc ñaùnh giaù seõ toång hôïp laïi thaønh keát luaän chung. YÙ kieán ñaùnh giaù cuõng coù theå do caùc taäp theå lieân ngaønh thaûo luaän vaø ñi ñeán ñaùnh giaù chung. Coù theå phaân bieät nhöõng loaïi danh muïc sau ñaây: 1. Danh muïc ñôn giaûn: chæ lieät keâ caùc nhaân toá moâi tröôøng caàn ñöôïc xem xeùt töông öùng vôùi moät loaïi hình hoaït ñoäng phaùt trieån. Ví duï: danh muïc ÑTM cuûa coâng trình giao thoâng, cuûa chöông trình khai hoang… 2. Danh muïc coù moâ taû: cuøng vôùi vieäc lieät keâ caùc nhaân toá moâi tröôøng, coù thuyeát minh veà söï löïa choïn caùc nhaân toá ñoù, phöông phaùp thu thaäp caùc soá lieäu ñöôïc ghi vaøo danh muïc . 3. Danh muïc coù ghi möùc ñoä taùc ñoäng vôùi töøng nhaân toá moâi tröôøng (Scanling checklist): beân caïnh phaàn moâ taû coù ghi möùc ñoä taùc ñoäng cuûa hoaït ñoäng phaùt trieån tôùi töøng nhaân toá. 4. Danh muïc coù xeùt ñoä ño cuûa taùc ñoäng (Weighting checklist): beân caïnh phaàn moâ taû coù ghi theâm ñoä ño cuûa taùc ñoäng do hoaït ñoäng phaùt trieån tôùi töøng nhaân toá moâi tröôøng. 5. Danh muïc daïng caâu hoûi (Questionnaires checklist): bao goàm nhöõng caâu hoûi lieân quan ñeán nhöõng khía caïnh moâi tröôøng caàn ñaùnh giaù. Sau ñaây laø moät soá ví duï ñôn giaûn veà phöông phaùp danh muïc (xem baûng 2.1 vaø 2.2). Trang 13 Giaùo trình Ñaùnh giaù Taùc ñoäng Moâi tröôøng PGS.TS. Hoaøng Hö Baûng 2.1 Danh muïc taùc ñoäng ñeán moâi tröôøng cuûa moät coâng trình ñöôøng oâ-toâ. TT Ñoái töôïng chòu taùc ñoäng 1 2 3 4 5 6 7 8 Heä sinh thaùi ngoït Ngheà caù Röøng Ñoäng vaät ôû caïn Sinh vaät quí hieám Nöôùc maët Chaát löôïng nöôùc maët Ñoä phì nhieâu cuûa ñaát 9 Nöôùc ngaàm 10 11 12 13 14 15 Chaát löôïng khoâng khí Vaän taûi thuûy Vaän taûi boä Noâng nghieäp Xaõ hoäi Myõ quan phong caûnh Taùc ñoäng tích cöïc NH DH L BT X X X X Taùc ñoäng tieâu cöïc NH DH DD KD DP RL X X X X X X X X X X X X X X X X X X X Khoâng ñaùng keå Khoâng ñaùng keå X X X X X X X X X Chuù thích: NH = ngaén haïn; DH = daøi haïn; L = lôùn; BT = bình thöôøng; DD = ñaûo laïi ñöôïc; KD = khoâng ñaûo laïi ñöôïc; DP = ñòa phöông; RL =roäng lôùn. Baûng 2.2 Trích daãn danh muïc taùc ñoäng moâi tröôøng cuûa moät coâng trình töôùi cho noâng nghieäp (theo höôùng daãn cuûa Ngaân haøng Phaùt trieån Chaâu AÙ, 1987). Taùc ñoäng cuûa hoaït ñoäng phaùt trieån Toån haïi ñeán taøi nguyeân moâi tröôøng a) Do vò trí coâng trình - Maát röøng - Maát taøi nguyeân - Ngaên caûn söï ñi laïi - Ñaûo loän ñôøi soáng cuûa cuûa ngöôøi, ñoäng vaät nhaân daân,ñoäng vaät - Xung ñoät quyeàn lôïi - Baát bình ñaúng xaõ hoäi vì nöôùc Bieän phaùp baûo veä taøi nguyeân moâi tröôøng - Chuù yù trong thieát keá - Chuù yù trong thieát keá - Chuù yù trong thieát keá vaø quaûn lyù Ñaùng giaù möùc ñoä taùc ñoäng ÑK KÑK X X X Chuù thích: DK = ñaùng keå; KDK = khoâng ñaùng keå Taïi moät soá nöôùc, vieäc soaïn thaûo danh muïc taùc ñoäng moâi tröôøng ñaõ ñöôïc ñöa vaøo maùy tính. Chöông trình maùy tính seõ töï ñoäng laäp danh muïc caùc nhaân toá Trang 14 Giaùo trình Ñaùnh giaù Taùc ñoäng Moâi tröôøng PGS.TS. Hoaøng Hö moâi tröôøng caàn ñöôïc xem xeùt luùc ta ñöa vaøo maùy tính caùc tính chaát cuûa loaïi hình hoaït ñoäng phaùt trieån caàn ñöôïc ñaùnh giaù. Chöông trình coøn coù khaû naêng xaùc ñònh caùc taùc ñoäng coù theå xaûy ra, möùc ñoä caùc taùc ñoäng ñoù, luùc bieát ñöôïc nhöõng döï kieán ban ñaàu veà hoaït ñoäng phaùt trieån. (Westman, Walter E,1985). Vieäc toång hôïp yù kieán chuyeân gia thöôøng ñöôïc tieán haønh theo caùc phöông phaùp thoâng thöôøng veà chænh bieân soá lieäu ñieàu tra theo yù kieán chuyeân gia. Thí duï trong ÑTM cuûa moät heä thoáng coâng trình thuûy lôïi, nhaân toá moâi tröôøng coù theå ñöôïc xeáp thaønh töøng nhoùm. Röøng caây, ñoäng vaät quí hieám, chaát löôïng khoâng khí, chaát löôïng nöôùc, phong caûnh, v.v… laø nhöõng nhaân toá aûnh höôûng. Heä sinh thaùi treân caïn, heä sinh thaùi döôùi nöôùc, ñieàu kieän söùc khoûe con ngöôøi, v.v… laø nhöõng nhoùm aûnh höôûng. Moãi nhaân toá vaø moãi nhoùm ñöôïc qui ñònh moät taàm quan troïng baèng moät soá ñieåm tính töø 0 cho ñeán moät möùc naøo ñoù do toå chöùc ÑTM xaùc ñònh. Toång taùc ñoäng cuûa moät hoaït ñoäng phaùt trieån ñeán moâi tröôøng ñöôïc tính theo coâng thöùc sau. E = m ∑ V i 1W i − i =1 m ∑V i W i i =1 2 [2-1] Trong ñoù: Vi1 laø trò soá nhaân toá moâi tröôøng luùc döï aùn hoaït ñoäng thöïc hieän Vi2 laø trò soá chaát löôïng moâi tröôøng luùc khoâng thöïc hieän döï aùn Wi laø taàm quan troïng cuûa nhaân toá trong moâi tröôøng tính theo qui ñieåm qui öôùc. Coù theå duøng coâng thöùc 2.1 ñeå tính vaø so saùnh taùc ñoäng moâi tröôøng cuûa nhöõng phöông aùn khaùc nhau cho moät hoaït ñoäng phaùt trieån. Coù theå noùi raèng vôùi phöông phaùp naøy ta ñaõ xem nhöõng nhaân toá moâi tröôøng ñöôïc lieät keâ ra laø nhöõng thuoäc tính (attributes) cuûa moâi tröôøng, nhöõng thay ñoåi cuûa caùc thuoäc tính aáy cho ta nhöõng soá chæ thò (indicators) veà nhöõng dieãn bieán cuûa moâi tröôøng. Phöông phaùp danh muïc coù nhöõng öu nhöôïc ñieåm sau: - Öu ñieåm: ñôn giaûn, roõ raøng, deã hieåu, neáu ngöôøi ñaùnh giaù naém vöõng noäi dung hoaït ñoäng phaùt trieån. - Nhöôïc ñieåm: mang tính chuû quan, caûm tính veà taàm quan troïng, veà caáp ñoä, ñieåm soá, v.v… vaø do ñoù keát quaû ñaùnh giaù hoaøn toaøn phuï thuoäc vaøo yeáu toá khaùch quan. II. Phöông phaùp ma traän moâi tröôøng. Phöông phaùp ma traän moâi tröôøng goïi taét laø phöông phaùp ma traän (matrix method) phoái hôïp lieät keâ caùc haønh ñoäng (action) cuûa hoaït ñoäng phaùt trieån vôùi lieät keâ töøng nhaân toá moâi tröôøng coù theå bò taùc ñoäng vaøo ma traän. Hoaït ñoäng lieät keâ treân truïc hoaønh, nhaân toá moâi tröôøng ñöôïc lieät keâ treân truïc tung, hoaëc ngöôïc laïi. Caùch laøm naøy cho pheùp xem xeùt caùc quan heä nhaân – quaû cuûa nhöõng taùc ñoäng khaùc nhau moät caùch ñoàng thôøi. Thoâng thöôøng vieäc xem xeùt chung döïa treân Trang 15 Giaùo trình Ñaùnh giaù Taùc ñoäng Moâi tröôøng PGS.TS. Hoaøng Hö söï ñaùnh giaù ñònh löôïng caùc taùc ñoäng rieâng leû ñoái vôùi töøng nhaân toá. Phöông phaùp ma traän ñöôïc söû duïng cuï theå baèng: 1. Phöông phaùp ma traän ñôn giaûn (simple interaction matrix). Truïc hoaønh ghi caùc haønh ñoäng, truïc tung ghi caùc nhaân toá moâi tröôøng. Haønh ñoäng naøo coù taùc ñoäng ñeán nhaân toá moâi tröôøng naøo thì ngöôøi ñaùnh giaù ñaùnh daáu (×) ñeå bieåu thò caùc taùc ñoäng, neáu khoâng thì thoâi. Coù theå xem phöông phaùp naøy laø moät daïng danh muïc moâi tröôøng caûi tieán, ñoàng thôøi xem xeùt nhieàu taùc ñoäng treân cuøng moät taøi lieäu. 2. Phöông phaùp ma traän coù ñònh löôïng (quantified matrix) hoaëc ñònh caáp (graded matrix). Treân caùc oâ cuûa ma traän khoâng chæ ghi coù hay khoâng coù taùc ñoäng, maø phaûi ghi möùc ñoä vaø taàm quan troïng cuûa taùc ñoäng. Theo qui öôùc cuûa Leopold, ngöôøi ñaàu tieân ñeà xuaát phöông phaùp ma traän vaøo naêm 1971, thì möùc ñoä taùc ñoäng (impact) ñöôïc ñaùnh giaù theo 10 caáp. Taàm quan troïng cuûa nhaân toá moâi tröôøng cuõng ñöôïc ghi theo 10 caáp: heát söùc quan troïng ñöôïc ñieåm 10, ít quan troïng nhaát laø ñieåm 1. Vieäc cho ñieåm ñeàu döïa vaøo caûm tính cuûa caù nhaân hoaëc cuûa nhoùm chuyeân gia ñaùnh giaù. Baûng 2.3 trình baøy moät thí duï cuï theå veà söû duïng phöông phaùp ma traän coù ñònh löôïng. Taàm quan troïng cuûa caùc nhaân toá moâi tröôøng ñoái vôùi töøng hoaït ñoäng phaùt trieån ñöôïc xaùc ñònh baèng caùch laáy yù kieán chuyeân gia, döïa theo ma traän töông taùc giöõa caùc nhaân toá moâi tröôøng vôùi nhau. Moät nhaân toá naøo coù khaû naêng taùc ñoäng ñeán nhieàu nhaân toá khaùc thì ñöôïc xem laø quan troïng hôn nhöõng nhaân toá ít aûnh höôûng ñeán caùc nhaân toá khaùc. (Ví duï khi tích nöôùc vaøo hoà chöùa seõ daãn ñeán boài laéng, nöôùc daâng, bieán ñoåi chaát löôïng nöôùc trong hoà, goùp phaàn thay ñoåi vi khí haäu… xoùi lôû haï löu coâng trình). Möùc ñoä taùc ñoäng ñeán chaát löôïng chung cuûa moâi tröôøng cuûa töøng nhaân toá ñöôïc bieåu thò baèng moái quan heä giöõa ñoä ño cuûa nhaân toá vôùi chæ tieâu veà chaát löôïng moâi tröôøng. Baûng 2.3 thí duï veà ÑTM theo ma traän cho moät döï aùn caûi taïo thaønh phoá (theo Westman, Walter E,1985) Trang 16 Giaùo trình Ñaùnh giaù Taùc ñoäng Moâi tröôøng Baõi ñoã xe Coâng vieâm Di tích vaên hoùa Ñoåi ñöôøng phoá kr -kr ---kr kr -kr kr -kr kr + ++ kr kr kr kr ++ + kr kr kr kr + -kr -++ o ++ ++ kr + kr -kr o ++ - kr kr kr kr kr -kr kr ++ o - ++ kr kr ++ + ++ + kr kr ++ ++ kr kr kr kr kr + + kr kr o o o kr + + kr kr kr o + + o o o kr kr -- -- + kr ++ - + kr kr ++ + ++ + o o kr kr kr kr - -- kr + kr kr o ++ + ++ kr kr Nhaø ôû môùi kr kr kr kr kr kr kr kr kr kr Cô sôû dòch vuï môùi kr kr kr kr kr kr kr kr kr kr kr Nhaø döïng taïm Cöûa haøng môùi Nhaân toá xaõ hoäi Cö truù Tröôøng hoïc ….. Myõ quan Caûnh ñeïp Di tích lòch söû ……. Sau khi ñaõ hoaøn thaønh ñem vaøo söû duïng Chuyeån tieáp Phaù, söûa,laøm môùi Nhaân toá vaät lyù: Ñòa chaát,thoå nhöôõng Coáng raõnh,veä sinh Caáp nöôùc Caây xanh Ñoäng vaät Chaát löôïng khoâng khí Söû duïng ñaát laân caän Thoaùt nöôùc möa Ñöôøng phoá Giao thoâng coâng coäng Boä haønh Khoaûng troáng Thi coâng Chuyeån choã Laøm vieäc Caùc nhaân toá moâi tröôøng Caùc haønh ñoäng coù taùc ñoäng ñeán moâi tröôøng Chuyeån choã ôû Chuù thích kr: khoâng roõ taùc ñoäng o: khoâng taùc ñoäng +: taùc ñoäng tích cöïc ++: taùc ñoäng raát tích cöïc -: taùc ñoäng tieâu cöïc - - : taùc ñoäng raát tieâu cöïc PGS.TS. Hoaøng Hö Ma traän ÑTM noåi tieáng nhaát laø ma traän do Leopold kieán nghò duøng ñeå ñaùnh giaù caùc coâng trình xaây döïng. Treân truïc hoaønh lieät keâ 100 loaïi haønh ñoäng khaùc nhau cuûa hoaït ñoäng phaùt trieån, treân tung ñoä laø 88 nhaân toá moâi tröôøng töï nhieân vaø xaõ hoäi. Möùc ñoä taùc ñoäng cuûa caùc haønh ñoäng ñöôïc cho ñieåm 1 cho ñeán ñieåm 10 vôùi daáu (+) cho caùc taùc ñoäng tích cöïc, daáu (–) cho caùc hoaït ñoäng tieâu cöïc. Leopold ñeà nghò tính toaùn hai tính chaát “möùc ñoä taùc ñoäng” (magnitude) vaø “taàm quan troïng” rieâng cho töøng taùc ñoäng. Möùc taùc ñoäng chæ cho bieát raèng taùc ñoäng ñoù lan tôùi ñaâu, aûnh höôûng saâu saéc ñeán theá naøo. Taàm quan troïng noùi leân nhaän thöùc cuûa con ngöôøi ñoái vôùi yù nghóa cuûa taùc ñoäng. Cho ñieåm veà möùc ñoä taùc Trang 17 Giaùo trình Ñaùnh giaù Taùc ñoäng Moâi tröôøng PGS.TS. Hoaøng Hö ñoäng coù theå tieán haønh moät caùch thöïc nghieäm khaùch quan. Cho ñieåm veà taàm quan troïng mang tính chuû quan, öôùc ñoaùn. Baûng 4 laø moät thí duï veà ma traän coù ghi möùc ñoä taùc ñoäng vaø taàm quan troïng cuûa taùc ñoäng. Baûng 4: Thí duï veà ma traän taùc ñoäng ñeán moâi tröôøng cuûa hoà chöùa nöôùc (theo Iohani, 1982). Heä soá öu tieân 10 8 7 6 8 4 3 9 1 2 Nhaân coâng 5/8 Xaây ñaép 4/6 3/4 Ñöôøng Nöôùc daây ngaäp 5/8 3/6 6/7 8/8 7/6 7/8 Pheá thaûi 4/7 3/7 Rong Ñònh reâu cö 6/5 5/5 Toång soá 24/35 14/22 12/14 14/12 16/19 7/8 4/2 4/10 6/5 Y teá Caù ñeû Khaûo coå 4/6 Du lòch OÂ nhieãm haï löu 7/7 2/4 Kinh teá-xaõ hoäi 7/8 Laâm nghieäp 4/2 Thuûy saûn 2/5 2/5 Vaän taûi thuûy 6/5 Thöïc vaät noåi 6/6 Toång soá 9/14 20/24 6/7 42/47 11/23 11/11 7/8 Chuù thích: Trong moãi oâ ma traän, töû soá chæ möùc ñoä taùc ñoäng (magnitude) cuûa haønh ñoäng ñeán nhaân moâi tröôøng töông öùng, ñieåm cho töø 1 ñeán 10; maãu soá chæ taàm quan troïng cuûa taùc ñoäng ñoù, ñieåm cho töø 1 ñeán 10. Toång soá treân coät cuoái chæ möùc taùc ñoäng toång hôïp cuûa hoaït ñoäng phaùt trieån ñoái vôùi töøng nhaân toá moâi tröôøng. Toång soá treân haøng chæ taùc ñoäng cuûa töøng haønh ñoäng ñoái vôùi chaát löôïng chung veà moâi tröôøng. Phöông phaùp ma traän töông ñoái ñôn giaûn, nhöng coù nhöõng öu nhöôïc ñieåm sau: - Öu ñieåm: khoâng ñoøi hoûi quaù nhieàu soá lieäu veà moâi tröôøng, sinh thaùi, cho pheùp phaân tích moät caùch roõ raøng taùc ñoäng cuûa nhieàu haønh ñoäng khaùc nhau leân cuøng moät nhaân toá. - Nhöôïc ñieåm: + Chöa xeùt ñeán taùc ñoäng qua laïi giöõa caùc taùc ñoäng vôùi nhau + Chöa xeùt ñöôïc dieãn bieán theo thôøi gian cuûa caùc taùc ñoäng, chöa phaân bieät ñöôïc taùc ñoäng laâu daøi vôùi taùc ñoäng taïm thôøi. Trang 18 Giaùo trình Ñaùnh giaù Taùc ñoäng Moâi tröôøng PGS.TS. Hoaøng Hö Baûng 5 thí duï so saùnh hai phöông aùn xaây döïng vaø baûo quaûn moät saân bay (theo Westman. Walter E. ,1985). Haønh ñoäng – Xaây döïng hoaït ñoäng quaûn lyù. Phöông aùn 1 -4 -5 2 1 -2 -4 8 4 +3 6 -5 -4 10 Chaát löôïng khoâng khí +4 Nhaân toá Caây xanh moâi tröôøng 5 +1 9 Ñoäng vaät hoang daïi 8 Chæ tieâu toång hôïp = -98 Xaây döïng hoaït ñoäng quaûn lyù Phöông aùn 2 -4 -5 1 -1 +6 2 -4 6 -5 3 +7 8 -3 9 Chaát löôïng khoâng khí Nhaân toá moâi tröôøng Caây xanh 10 +4 2 Ñoäng vaät hoang daïi 6 Chæ tieâu toång hôïp = +9 Chuù thích: Soá goùc ôû beân traùi moãi oâ treân ma traän bieåu thò möùc ñoä taùc ñoäng (magnitude) cuûa haønh ñoäng: soá beân goùc phaûi bieåu thò taàm quan troïng (importantce) ñöôïc qui ñònh cho taùc ñoäng ñoù. Chæ tieâu toång hôïp cuõng ñeå so saùnh phöông aùn laø toång ñaïi soá caùc tích soá möùc ñoä x taàm quan troïng trong taát caû caùc oâ. Phöông phaùp ma traän moâi tröôøng coù nhöõng öu nhöôïc ñieåm sau ñaây: - Öu ñieåm: Ñaõ ñi saâu hôn veà ñònh löôïng cho nhöõng taùc ñoäng moâi tröôøng. Trang 19 Giaùo trình Ñaùnh giaù Taùc ñoäng Moâi tröôøng PGS.TS. Hoaøng Hö - Nhöôïc ñieåm: + Vieäc xaùc ñònh taàm quan troïng cuûa nhaân toá moâi tröôøng, chæ tieâu chaát löôïng moâi tröôøng coøn mang tính chuû quan. + Vieäc qui toång taùc ñoäng cuûa moät phöông aùn vaøo moät soá khoâng giuùp ích thieát thöïc cho vieäc ra quyeát ñònh. + Söï phaân bieät khu vöïc taùc ñoäng, khaû naêng traùnh, giaûm caùc taùc ñoäntg khoâng theå bieåu hieän treân ma traän. Do nhöõng nhöôïc ñieåm noùi treân cuûa phöông phaùp ma traän, neân ngöôøi ta ñaõ caûi tieán phöông phaùp ñoù, theo höôùng khoâng toång hôïp caùc taùc ñoäng, maø xeùt caùc taùc ñoäng rieâng vôùi nhau (disaggregated method). Ñieån hình cuûa phöông phaùp naøy laø phöông phaùp ñaùnh giaù taøi nguyeân nöôùc, goïi taét laø WRAM (Water Resources Assessment Methodology). Noù khaùc bieät vôùi phöông phaùp ma traän thoâng thöôøng laø caùc chæ soá chaát löôïng moâi tröôøng, möùc ñoä taùc ñoäng, taàm quan troïng ñöôïc xeùt theo töøng döï aùn cuï theå, bôûi nhöõng chuyeân gia quen thuoäc vôùi nhöõng döï aùn cuøng loaïi vaø ñieàu kieän ñòa phöông. Caùc soá noùi treân ñöôïc bieåu thò baèng soá töông ñoái. Soá ño töøng taùc ñoäng ñöôïc giöõ rieâng ñeå xeùt ñeå xeùt caùc phöông aùn coù tính ñeán söï neù traùnh hoaëc haïn cheá caùc taùc ñoäng tieâu cöïc. Tuy nhieân, phöông phaùp naøy cuõng khoâng theå khaéc phuïc troïn veïn caùc nhöôïc ñieåm ñaõ noùi treân. Ñeå khaéc phuïc nhöõng nhöôïc ñieåm cuûa phöông phaùp ma traän, ôû Canada ñaõ ñeà xuaát moät kieåu ma traän môùi laø ma traän coù caùc thaønh phaàn töông taùc (Component Interaction Matrix). Cuøng vôùi ma traän nhö ma traän cuûa Leopold vôùi danh muïc khaùc veà haønh ñoäng vaø nhaân toá moâi tröôøng vôùi nhau (caû tung ñoä vaø hoaønh ñoä ñieàu lieät keâ caùc nhaân toá moâi tröôøng) ñeå xaùc ñònh nhöõng nhaân toá moâi tröôøng naøo coù aûnh höôûng nhieàu nhaát ñeán caùc nhaân toá khaùc, töø ñoù xaùc ñònh taàm quan troïng cuûa noù, söû duïng caùc pheùp tính ñaïi soá tuyeán tính vôùi nhöõng tö lieäu nhö noùi treân coù theå tính ra ñöôïc caùc taùc ñoäng thöù caáp. III. Phöông phaùp chaäp baûn ñoà moâi tröôøng. Phöông phaùp naøy söû duïng nhöõng baûn ñoà theå hieän nhöõng ñaëc tröng moâi tröôøng trong khu vöïc nghieân cöùu veõ treân giaáy trong suoát (papier calque). Moãi baûn ñoà dieãn taû nhöõng khu vöïc ñòa lyù vôùi nhöõng ñaëc tröng ñaõ xaùc ñònh ñöôïc qua taøi lieäu ñieàu tra cô baûn. Thuoäc tính cuûa ñaëc tröng moâi tröôøng ñöôïc bieåu thò baèng caáp ñoä. Thí duï: vuøng oâ nhieãm vöøa toâ maøu nhaït; vuøng oâ nhieãm naëng toâ maøu saãm hôn. Ñoä doác maët ñaát chaúng haïn coù theå ghi thaønh 5 möùc ñaäm nhaït khaùc nhau. Ñeå xeùt söï thích hôïp cuûa vieäc söû duïng ñaát ñai taïi nôi nghieân cöùu vaøo moät muïc ñích naøo ñoù, thí duï troàng moät loaïi caây, ta chaäp nhöõng baûn ñoà lieân quan laïi vôùi nhau. Toå hôïp ñoä ñaäm nhaït hoaëc maøu saéc cho pheùp nhaän ñònh moät caùch toång hôïp vaø nhanh choùng veà söï thích hôïp cuûa töøng khu vöïc treân baûn ñoà. Phöông phaùp chaäp baûn ñoà ñôn giaûn, roõ raøng, deã hieåu, keát quaû xem xeùt theå hieän tröïc tieáp hình aûnh, thích hôïp vôùi vieäc ñaùnh giaù caùc phöông aùn söû duïng Trang 20