VHHCHCTN
BKH&CN
BKH&CN
VHHCHCTN
BKH&CN
VHHCHCTN
Bé khoa häc vµ c«ng nghÖ
B¸o c¸o tæng kÕt nhiÖm vô
Hîp t¸c quèc tÕ theo nghÞ ®Þnh th−
viÖt nam-italia
(2006-2008)
“Nghiªn cøu ho¸ häc vµ ho¹t tÝnh sinh häc cña
mét sè c©y thuèc d©n téc ViÖt Nam nh»m t¹o
s¶n phÈm thuèc cã gi¸ trÞ cao phôc vô
cuéc sèng”
C¬ quan chñ tr×: ViÖn Ho¸ häc c¸c Hîp chÊt thiªn nhiªn
ViÖn Khoa häc vµ C«ng nghÖ ViÖt Nam
Chñ nhiÖm: TS Phan V¨n KiÖm
7300
16/4/2009
Hµ Néi - 2009
Môc lôc
Th«ng tin tãm t¾t vÒ ®Ò tµi
Danh s¸ch c¸n bé tham gia
PhÇn I. Tæng quan tµi liÖu
PhÇn II. Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu
PhÇn III. Thùc nghiÖm vµ kÕt qu¶
3.1. Thu mÉu
3.2. §¸nh gi¸ sµng läc ho¹t tÝnh sinh häc
3.3. Ph©n lËp c¸c ho¹t chÊt
3.3.1. C¸c ho¹t chÊt tõ c©y chæi xuÓ (Baeckea frutescens).
3.3.2. C¸c ho¹t chÊt tõ c©y mì Phó Thä (Manglietia phuthoensis)
3.3.3. C¸c ho¹t chÊt tõ c©y cóc gai Silybum marianum (L.) Gaertn.
3.3.4. C¸c ho¹t chÊt tõ c©y b¹ch th−îc Paeonia lactiflora Pall.
(Paeoniaceae)
3.3.5. C¸c ho¹t chÊt tõ c©y b¸ch bÖnh (Eurycoma longifolia Jack)
3.3.6. C¸c ho¹t chÊt tõ c©y ¤r« n−íc (Acanthus ilicifolius L.)
3.3.7. C¸c ho¹t chÊt tõ c©y Hoµng liªn « r« Mahonia nepalensis DC. (M.
Annamica Gagnep.)
3.3.8. C¸c ho¹t chÊt tõ c©y m©m x«i (Rubus alceaefolius Poir.,)
3.3.9. C¸c ho¹t chÊt tõ qu¶ c©y bå kÕt (Gleditschia australis Hemsl)
PhÇn IV. th¶o luËn vµ kÕt qu¶
4.1. Thu mÉu vµ ®¸nh gi¸ sµng läc ho¹t tÝnh sinh häc
4.2. X¸c ®Þnh cÊu tróc hãa häc vµ ®¸nh gi¸ htsh cña c¸c
hîp chÊt
4.2.1. C¸c hîp chÊt t¸ch chiÕt tõ c©y chæi xuÓ
4.2.2. C¸c hîp chÊt t¸ch chiÕt tõ c©y mì phó thä
4.2.3. C¸c hîp chÊt t¸ch chiÕt tõ c©y cóc gai
4.2.4. C¸c hîp chÊt t¸ch chiÕt tõ c©y b¹ch th−îc
4.2.5. C¸c hîp chÊt t¸ch chiÕt tõ c©y b¸ch bÖnh
4.2.6. C¸c hîp chÊt t¸ch chiÕt tõ c©y «r« n−íc
4.2.7. C¸c hîp chÊt t¸ch chiÕt tõ c©y hoµng liªn «r«
4.2.8. c¸c hîp chÊt t¸ch chiÕt tõ c©y m©m x«i
4.2.9. C¸c hîp chÊt t¸ch chiÕt tõ qu¶ bå kÕt
4.3. §¸nh gi¸ ho¹t tÝnh sinh häc cña c¸c hîp chÊt
B¶ng tæng hîp c¸c hîp chÊt ®∙ chiÕt t¸ch
4.4. nghiªn cøu t¹o chÕ phÈm PG1 thö nghiÖm
4.5. Nghiªn cøu an toµn vµ t¸c dông chèng viªm loÐt d¹
dµy cña chÕ phÈm PG1
4.6. Nghiªn quy tr×nh s¶n xuÊt viªn nang pg1
4.7 c¸c kÕt qu¶ kh¸c
4.8. Danh môc c¸c s¶n phÈm cña ®Ò tµi
PHÇn V. KÕt luËn
Tµi liÖu tham kh¶o
Trang
1
2
3
27
35
35
51
57
57
62
69
75
78
83
86
88
93
96
96
97
97
139
178
212
248
273
290
306
339
361
372
381
388
402
411
415
416
420
Th«ng tin tãm t¾t vÒ nhiÖm vô
1. Tªn nhiÖm vô: Nghiªn cøu ho¸ häc vµ ho¹t tÝnh sinh häc cña mét sè c©y thuèc
d©n téc ViÖt Nam nh»m t¹o s¶n phÈm thuèc cã gi¸ trÞ cao phôc vô cuéc sèng
Phytochemical and Biological studies of Vietnamese plants for the development of highvalue healthcare products.
2. M· sè: 18MH2.
3. Thêi gian thùc hiÖn: Tõ th¸ng 4/2006 ®Õn th¸ng 11/2008)
4. C¬ quan thùc hiÖn:
PhÝa ViÖt Nam:
ViÖn Ho¸ häc c¸c Hîp chÊt thiªn nhiªn
§Þa chØ: 18 Hoµng Quèc ViÖt, CÇu GiÊy, Hµ Néi
§iÖn tho¹i: 84-4-8363375
Fax:
84-4-7564390
Email:
[email protected]
PhÝa Italia:
Tr−êng §¹i häc tæng hîp Pisa, Italia
§Þa chØ: Khoa Sinh ho¸ H÷u c¬ vµ Ho¸ D−îc, Tr−êng §¹i häc Pisa.
Via Bonanno, 33, I-56126 Pisa, Italy
Tel: 0039-050-44074
Fax: 0039-050-43321
Email:
[email protected]
5. Chñ nhiÖm §Ò tµi:
PhÝa ViÖt Nam:
1. TS Phan V¨n KiÖm
ViÖn Ho¸ häc c¸c Hîp chÊt thiªn nhiªn
ViÖn Khoa häc vµ C«ng nghÖ ViÖt Nam
PhÝa Italia:
1. Dr. ALESSANDRA BRACa
Department of Bio-Organic Chemistry and Bio-pharmaceutics, Pisa
University
6. Môc tiªu cña ®Ò tµi:
- §¸nh gi¸ ®−îc tiÒm n¨ng cña mét sè c©y thuèc d©n téc ViÖt Nam theo h−íng ho¹t
tÝnh chèng oxi ho¸, g©y ®éc tÕ bµo vµ kh¸ng sinh th«ng qua sµng läc ho¹t tÝnh sinh häc.
- T×m kiÕm ®−îc mét sè hîp chÊt cã ho¹t tÝnh sinh häc cao theo m« h×nh nghiªn cøu
ho¸ häc theo ®Þnh h−íng ho¹t tÝnh sinh häc nh»m t¹o chÕ phÈm thuèc ch÷a bÖnh phôc
vô cuéc sèng.
- §µo t¹o c¸n bé trong lÜnh vùc ho¸ hîp chÊt thiªn nhiªn.
1
7. Danh s¸ch c¸n bé tham gia
Häc hµm
STT
Hä vµ tªn
häc vÞ
C¬ quan
Chuyªn m«n
1
Ch©u V¨n Minh
GS TS
ViÖn HCTN
2
Lª Mai H−¬ng
TS
ViÖn HCTN
3
Phan V¨n KiÖm
TS
4
Vò M¹nh Hïng
TS
5
NguyÔn Hoµi Nam
NCS
ViÖn HCTN
6
NguyÔn Xu©n C−êng
CN
ViÖn HCTN
7
NguyÔn ThÞ Hång V©n
NCS
ViÖn HCTN
8
NguyÔn H¶i §¨ng
Th.S
ViÖn HCTN
9
V−¬ng V¨n Tr−êng
ThS
§H KHTN
10
TrÇn Hång Hµ
CN
ViÖn HCTN
11
Mai Ngäc Toµn
Th.S
ViÖn HCTN
14
TrÇn Hång Quang
ThS
ViÖn HCTN
15
TrÇn Anh TuÊn
ThS
ViÖn HCTN
17
NguyÔn TiÕn §¹t
TS
ViÖn HCTN
18
Mai §×nh TrÞ
NCS
ViÖn HCTN
19
TrÞnh ThÞ §iÖp
TS
ViÖn D−îc LiÖu
20
TrÇn Huy Th¸i
TS
ViÖn STTNSV
21
Ph¹m H¶i YÕn
ThS
ViÖn HCTN
22
NguyÔn H÷u Tïng
ThS
ViÖn HCTN
23
NguyÔn Xu©n NhiÖm
ThS
ViÖn HCTN
24
Ph¹m Minh DiÖp
CN
ViÖn HCTN
2
ViÖn HCTN
Häc viÖn Qu©n Y
PhÇn I. Tæng quan tµi liÖu
Tr¶i suèt lÞch sö nh©n lo¹i, thùc vËt, ®éng vËt vµ vi sinh vËt trªn ®Êt liÒn còng nh−
d−íi biÓn ®· trë thµnh mét nguån kh«ng thÓ thiÕu cña c¸c s¶n phÈm tù nhiªn sö dông lµm
thuèc. Mét phÇn quan träng cña c¸c s¶n phÈm b¾t nguån tõ con ®−êng trao ®æi thø cÊp cã
vai trß nh− lµ c¸c t¸c nh©n b¶o vÖ chèng l¹i c¸c con ®−êng g©y bÖnh (nh− c«n trïng, nÊm
hay vi khuÈn) hay c¸c ph©n tö ®iÒu tiÕt sù ph¸t triÓn (c¸c hîp chÊt d¹ng hoocm«n kÝch thÝch
hay k×m h·m sù ph©n chia tÕ bµo vµ sù ph¸t triÓn h×nh th¸i). T¸c dông ch÷a bÖnh cña c©y cá
lµ do c¸c hîp chÊt tù nhiªn cã ë trong chóng quyÕt ®Þnh. Do ®ã, nãi tíi nguån tµi nguyªn
thùc vËt lµm thuèc phong phó trªn ®Êt n−íc ta còng lµ nãi tíi kh¶ n¨ng sinh tæng hîp,
chuyÓn hãa vµ tÝch lòy c¸c hîp chÊt tù nhiªn cã ho¹t tÝnh sinh häc cña nguån gen thùc vËt.
§· cã mét thêi, c¸c s¶n phÈm hãa d−îc chiÕm −u thÕ trªn thÞ tr−êng. Cßn c¸c c©y
thuèc, bµi thuèc d©n téc cã lóc chØ ®−îc quan t©m rÊt Ýt hoÆc gÇn nh− kh«ng ®−îc coi träng.
Tuy nhiªn, sau nhiÒu n¨m sö dông, mét sè s¶n phÈm thuèc cã nguån gèc tæng hîp ®· béc
lé nh÷ng nh−îc ®iÓm nh− g©y ra nh÷ng tai biÕn hoÆc c¸c t¸c dông phô cã h¹i vÒ l©u dµi...
®èi víi søc kháe con ng−êi mµ ph¶i sau hµng chôc n¨m míi ph¸t hiÖn ra.
Ngµy nay, c¸c hîp chÊt cã nguån gèc thiªn nhiªn ®−îc dïng lµm thuèc ch÷a bÖnh
®· vµ ®ang ®−îc c¸c nhµ khoa häc trong vµ ngoµi n−íc quan t©m do tÝnh Ýt ®éc vµ kh¶ n¨ng
dung n¹p tèt cña chóng víi c¬ thÓ sèng. C¸c hîp chÊt thiªn nhiªn tõ thùc vËt còng nh− c¸c
sinh vËt kh¸c rÊt phong phó vÒ mÆt cÊu tróc hãa häc vµ thÓ hiÖn nhiÒu ho¹t tÝnh ®¸ng quan
t©m nh−: kh¸ng sinh, kh¸ng viªm, chèng «xy hãa, chèng ung th−, k×m h·m HIV, ®iÒu hßa
miÔn dÞch, chèng sèt rÐt... §©y lµ nguån nguyªn liÖu lý t−ëng ®Ó nghiªn cøu, ph¸t triÓn c¸c
d−îc phÈm, thuèc míi ch÷a c¸c bÖnh hiÓm nghÌo, c¸c chÊt b¶o qu¶n thùc phÈm... Theo
®¸nh gi¸ cña Tæ chøc Y tÕ thÕ giíi (WHO) th× cã tíi 80% d©n sè thÕ giíi sö dông c©y thuèc
cho viÖc ch¨m sãc søc kháe ban ®Çu. NhiÒu tµi liÖu ®· cho r»ng, 80-90% d©n sè vïng n«ng
th«n cña c¸c n−íc nghÌo, c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn lÊy c©y cá lµ nguån thuèc ch÷a bÖnh
chñ yÕu. Theo dù ®o¸n, d©n sè thÕ giíi sÏ ®¹t 10 tû ng−êi vµo nöa cuèi thÕ kû 21. Víi sù
gia t¨ng d©n sè khæng lå, nhu cÇu sö dông hiÖu qu¶ c¸c ph−¬ng ph¸p ch¨m sãc søc kháe
céng ®ång ngµy cµng lµ mét th¸ch thøc lín ®èi víi nh©n lo¹i. Cïng víi sù c¹n kiÖt cña c¸c
nhiªn liÖu tù nhiªn nh− than ®¸, dÇu má, viÖc sö dông c¸c d−îc phÈm tæng hîp còng sÏ gÆp
rÊt nhiÒu khã kh¨n. Bªn c¹nh ®ã, viÖc ph¸t sinh c¸c lo¹i bÖnh míi còng nh− sù kh¸ng thuèc
cña c¸c nh©n tè viªm nhiÔm còng lµ mét th¸ch thøc lín cÇn gi¶i quyÕt. H−íng ®i phï hîp
gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò trªn cã lÏ lµ ph¸t triÓn c¸c d−îc phÈm míi cã nguån gèc thùc - ®éng
vËt phôc vô cho viÖc ch¨m sãc søc kháe vµ kÐo dµi tuæi thä con ng−êi. Theo c¸c tµi liÖu
thèng kª hiÖn nay, cã tíi trªn 50% c¸c lo¹i thuèc ®· vµ ®ang ®−îc sö dông trªn thÕ giíi cã
nguån gèc tõ thùc vËt. RÊt nhiÒu biÖt d−îc ë c¸c n−íc c«ng nghiÖp ®Òu ph¶i nhËp nguyªn
liÖu thùc vËt tõ c¸c n−íc nhiÖt ®íi [5].
Th¶o d−îc ngµy nay ®−îc sö dông chñ yÕu ë 2 d¹ng: Mét lµ trong hçn hîp c¸c
thµnh phÇn kh¸c nhau (hçn hîp tinh dÇu, dÞch chiÕt, dÞch c«, ch−ng cÊt…) vµ hai lµ c¸c
ho¹t chÊt ®¬n lÎ. C¸c ho¹t chÊt ®¬n lÎ ®−îc cho lµ c¸c thµnh phÇn cã ho¹t tÝnh chÝnh trong
th¶o d−îc, chóng thÓ hiÖn ho¹t tÝnh rÊt cao, ®Æc hiÖu, yªu cÇu liÒu dïng vµ c¸ch sö dông
chÝnh x¸c. Ng−îc l¹i, viÖc sö dông c¸c dÞch chiÕt, hçn hîp th−êng ®−îc ¸p dông cho c¸c
th¶o d−îc thÓ hiÖn d−îc tÝnh thÊp hoÆc ho¹t chÊt chñ yÕu cña chóng ch−a ®−îc ph¸t hiÖn.
NhiÒu ho¹t chÊt tõ c©y cá ®· vµ ®ang ®−îc øng dông lµ mÆt hµng lµm thuèc vµ ®−îc quan
t©m s¶n xuÊt ë nhiÒu n−íc nh− reserpin tõ c©y ba g¹c (Rawolfia serpantina (L.) Benth. ex
Kurz.), vinblastin tõ c©y dõa c¹n (Catharathus roseus (L.) D.Don.), quinidin, quinin tõ c©y
canh ki na (Cinchona spp.), diosgenin tõ c©y cñ mµi (Dioscorea deltoidea Wall. ex
Kunth)... GÇn ®©y, nhiÒu ho¹t chÊt sinh häc cã t¸c dông ch÷a trÞ c¸c bÖnh hiÓm nghÌo
(chèng ung th−, chèng HIV, t¨ng c−êng hÖ miÔn dÞch cña c¬ thÓ...) ®· ®−îc ph¸t hiÖn tõ
c©y cá nh− taxol, 10-deacetyl baccatin tõ loµi th«ng ®á (Taxus spp.), cepharanthin tõ b×nh
v«i hoa ®Çu (Stephania cepharantha Hayata), (+)-calanoid A vµ (-)-calanoid B tõ c¸c loµi
mï u (Calophyllum lanigerum Miq., C. teysmanii Miq.), baicalin tõ c©y thuÉn baican
3
(Scutellaria baicalensis Georgi), c¸c nhãm ent-labdan, diterpene glucoside,
dehydroandrographolid succinic acid monoester vµ c¸c dÉn xuÊt tõ loµi xuyªn t©m liªn
(Andrographis paniculata (Burm.f.) Wallich ex Nees), alternanthin, α-spinasterol, βspinasterol.. tõ mét loµi trong chi rau rÖu (Alternanthera spp.), c¸c nhãm chÊt curcumin tõ
chi nghÖ (Curcuma L.), hîp chÊt trichosanthin tõ loµi qua l©u (Trichosanthes kirilowii
Maxim) vµ rÊt nhiÒu hîp chÊt thiªn nhiªn kh¸c cã trong nhiÒu loµi thùc vËt [5].
L·nh thæ ViÖt Nam n»m trong vïng khÝ hËu nhiÖt ®íi giã mïa. Cã tíi 3/4 diÖn tÝch
cña c¶ n−íc lµ rõng nói trïng ®iÖp, ®Þa h×nh chia c¾t nªn ®iÒu kiÖn khÝ hËu còng rÊt ®a
d¹ng, cã nhiÒu tiÓu vïng khÝ hËu kh¸ ®Æc tr−ng. §Êt ®ai cña c¶ n−íc ®Òu thÓ hiÖn tÝnh chÊt
nhiÖt ®íi Èm ®iÓn h×nh, rÊt phøc t¹p, rÊt ®a d¹ng vÒ lo¹i h×nh, vÒ ph©n bè vµ vÒ chÊt l−îng.
Nh÷ng yÕu tè ®ã t¹o nªn nh÷ng ®iÒu kiÖn sinh th¸i, nh÷ng th¶m thùc vËt nhiÖt ®íi rËm, Èm,
th−êng xanh, hoÆc th−a, nöa rông l¸ vµ c¶ c¸c th¶m thùc vËt mang tÝnh cËn nhiÖt ®íi ë c¸c
khu vùc nói cao... Theo −íc tÝnh, ViÖt Nam cã kho¶ng gÇn 13000 loµi thùc vËt bËc cao cã
m¹ch (chiÕm kho¶ng 5% tæng sè loµi thùc vËt bËc cao ®· biÕt trªn thÕ giíi vµ kho¶ng 25%
sè loµi thùc vËt bËc cao ®· biÕt ë ch©u ¸) trong ®ã cã kho¶ng h¬n 4000 loµi ®−îc sö dông
lµm thuèc.
§Êt n−íc ta ®· cã lÞch sö l©u ®êi sö dông c©y cá tù nhiªn ®Ó ch÷a bÖnh cho con
ng−êi. Tõ thêi V¨n Lang dùng n−íc, cha «ng ta ®· biÕt dïng trÇu, gõng vµ r−îu. §Õn thêi
kú An D−¬ng V−¬ng, ng−êi ta ®· biÕt dïng tªn tÈm ®éc trong s¨n b¾n vµ chiÕn ®Êu. Tr¶i
qua thêi kú 1000 n¨m B¾c thuéc, viÖc sö dông thuèc cæ truyÒn Trung Quèc trong ch÷a
bÖnh ®· trë nªn phæ biÕn ë n−íc ta. Danh y TuÖ TÜnh, ng−êi viÕt cuèn “Nam d−îc thÇn
diÖu” vµ “ThËp tam ph−¬ng gia gi¶m”, ®· liÖt kª 580 c©y thuèc vµ 3932 bµi thuèc d©n téc.
«ng còng chÝnh lµ ng−êi ®· kh¬i gîi ý t−ëng “Dïng thuèc ViÖt ®Ó ch÷a cho ng−êi ViÖt”.
§Õn thêi kú 1720-1791, H¶i Th−îng L·n «ng ®· biªn so¹n bé B¸ch khoa th− vÒ Y häc cæ
truyÒn ViÖt Nam “H¶i Th−îng Y T«ng T©m LÜnh”. C«ng tr×nh cña «ng lµ sù ®óc rót kinh
nghiÖm, tri thøc vÒ sö dông c©y cá ®Ó ch÷a bÖnh vµ ch¨m sãc søc khoÎ tõ xa x−a cña d©n
téc ta. Tr¶i qua mét thêi kú dµi kh«ng ®−îc sö dông réng r·i do sù du nhËp cña T©y d−îc,
ngµy nay y häc d©n téc ®· t×m l¹i vÞ trÝ cña m×nh trong ®iÒu trÞ vµ ch¨m sãc søc khoÎ ng−êi
d©n. §Æc biÖt, víi sù hç trî cña c¸c ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu míi, tiªn tiÕn vµ xu thÕ “Quay
vÒ víi tù nhiªn”, y häc cæ truyÒn nay ®· vµ ®ang ®−îc ¸p dông réng r·i bªnh c¹nh y häc
hiÖn ®¹i [3-6].
§Õn nay, theo nh÷ng thèng kª ban ®Çu, ®· cã 39813 bµi thuèc vµ ph−¬ng thuèc cæ
truyÒn ë n−íc ta. §©y chÝnh lµ kho tµng tri thøc v« gi¸ cÇn ®−îc b¶o tån, khai th¸c vµ øng
dông trong ®êi sèng, phôc vô cho c«ng t¸c b¶o vÖ, ch¨m sãc søc kháe céng ®ång.Víi
truyÒn thèng sö dông thuèc d©n téc tõ l©u n¨m, ViÖt Nam ®· thùc hiÖn viÖc nghiªn cøu ¸p
dông y häc cæ truyÒn vµo hÖ thèng y häc hiªn ®¹i tõ nh÷ng n¨m 1950. Toµn quèc cã 03
ViÖn nghiªn cøu y häc cæ truyÒn, 45 bÖnh viÖn y häc d©n téc, 242 bÖnh viÖn cã sö dông
thuèc d©n téc trong ®iÒu trÞ bÖnh vµ kho¶ng h¬n 30.000 thÇy thuèc hµnh nghÒ y häc cæ
truyÒn ë kh¾p n¬i. Nh÷ng nghiªn cøu gÇn ®©y cho thÊy hÇu hÕt c¸c c«ng ty d−îc phÈm ®Òu
sö dông nguån nguyªn liÖu tù nhiªn ®Ó s¶n xuÊt thuèc vµ cã kho¶ng 60% ng−êi d©n ®−îc
hái cho biÕt hä lùa chän thuèc d©n téc nh− lµ lùa chän hµng ®Çu trong phßng ch÷a bÖnh [36].
ViÖt Nam, víi lîi thÕ nguån tµi nguyªn thùc vËt phong phó, víi h¬n 4000 loµi thùc
vËt ®−îc sö dông trong y häc cæ truyÒn ®ang thu hót ®−îc sù quan t©m cña c¸c nhµ khoa
häc trong n−íc vµ trªn thÕ giíi. Do ®ã, viÖc ®iÒu tra nghiªn cøu vÒ ho¸ häc vµ ho¹t tÝnh
sinh häc cña c¸c loµi c©y thuèc cã gi¸ trÞ cao nh»m ®Æt c¬ së khoa häc cho viÖc ph¸t triÓn
c¸c d−îc phÈm vµ sö dông chóng mét c¸ch hîp lý, cã hiÖu qu¶ cã mét tÇm quan träng ®Æc
biÖt.
Th«ng qua ch−¬ng tr×nh Dù ¸n nµy, chóng t«i ®· sµng läc ho¹t tÝnh sinh häc theo
c¸c h−íng kh¸ng sinh, chèng «xi hãa vµ ®éc tÕ bµo cña 102 loµi thùc vËt ViÖt Nam. KÕt
qu¶ lµ ®· lùa chän ®−îc 9 loµi cã triÓn väng c¶ vÒ ho¹t tÝnh sinh häc vµ nguån d−îc liÖu ®Ó
4
tiÕn hµnh nghiªn cøu hãa häc theo ho¹t tÝnh sinh häc, ®ã lµ c¸c c©y chæi xuÓ (Baeckea
frutescens), mì Phó Thä (Manglietia phuthoensis), cóc gai (Silybum marianum), « r«
n−íc Acanthus ilicifolius,
b¹ch th−îc (Paeonia lactiflora), mÉu ®¬n (Paeonia
suffruticosa), m©m x«i (Rubus alceaefolius) vµ hoµng liªn « r« (Mahonia nepalensis). D−íi
®©y lµ mét sè nghiªn cøu tæng quan c¸c nghiªn cøu ®· ®−îc tiÕn hµnh trªn thÕ giíi vÒ c¸c
c©y thuèc ®· ®−îc lùa chän.
1. C©y chæi xuÓ (Baeckea frutescens).
Chæi xuÓ (Baeckea frutescens L.) lµ mét loµi c©y nhá thuéc hä Sim (Myrtaceae).
C©y th−êng mäc thµnh bôi, cao kho¶ng 0,5-2m, th©n mÒm, ph©n cµnh nhiÒu, ph©n nh¸nh tõ
gèc, cã vá mµu n©u, mïi th¬m. L¸ mäc ®èi, h×nh sîi hÑp, kh«ng cã cuèng, nh½n bãng,
phiÕn cã tuyÕn mê n©u, chØ cã mét g©n gi÷a. Hoa nhá, mµu tr¾ng, mäc riªng lÎ ë kÏ l¸, l¸
b¾c rÊt nhá, rông sím; nô hoa h×nh chãp ng−îc; èng ®µi chia 4-5 thuú h×nh tam gi¸c h¬i
nhän ®Çu; c¸nh hoa trßn, rêi nhau; nhÞ 8 - 10 cã chØ nhÞ ng¾n; bÇu d−íi, 3 «, rÊt nhiÒu no·n.
Qu¶ nang, më theo ®−êng nøt ngang, h¹t cã c¹nh. Mïa hoa qu¶ vµo th¸ng 4-6 [3],[6].
C©y chæi xuÓ - Baeckea frutescens L.
Ph©n bè vµ sinh th¸i
C¸c ®¹i diÖn cña chi Baeckea L. chØ thÊy ph©n bè ë vïng nhiÖt ®íi ch©u ¸ vµ ch©u
§¹i D−¬ng. C©y chæi xuÓ ph©n bè r¶i r¸c ë mét sè n¬i thuéc Campuchia, Th¸i Lan, Ên §é,
®¶o H¶i Nam cña Trung Quèc vµ ph©n bè réng r·i ë c¸c vïng ®ång b»ng, trung du B¾c bé
vµ Trung bé ë ViÖt Nam. Chæi xuÓ lµ lo¹i c©y −a s¸ng, chÞu h¹n tèt, th−êng mäc trªn c¸c
®åi ®Êt kh« c»n. Nguån chæi xuÓ ë ViÖt Nam nh×n chung rÊt dåi dµo [3],[6].
C«ng dông
L¸ cho vµo chum ®ùng ®Ëu xanh ®Ó trõ mèi, mät vµ ®Ó vµo trong tñ quÇn ¸o ®Ó trõ
nhËy c¾n. Chæi xuÓ cã vÞ ®¾ng, tÝnh hµn, cã t¸c dông kh− ø, chØ thèng, th«ng l©m lîi tiÓu vµ
s¸t khuÈn. Chæi xuÓ ®−îc dïng ®Ó ch÷a ®au bông, c¶m sèt nhøc ®Çu, sæ mòi, thÊp khíp,
vµng da, sëi. Còng ®−îc dïng ®Ó ch÷a ch¶y m¸u cam, lë ngøa vµ ®i ngoµi ra m¸u.
Hoa vµ l¸ chæi xuÓ ch÷a kinh nguyÖt kh«ng ®Òu, ¨n uèng khã tiªu. Phô n÷ sau khi
®Î uèng n−íc s¾c chæi xuÓ ®Ó ¨n ngon c¬m, chãng ®ãi. N−íc s¾c ®Æc c©y chæi xuÓ dïng ®Ó
ng©m röa ch÷a nÊm lë ngøa ë kÏ ch©n. Tinh dÇu ®−îc chÕ biÕn thµnh dÇu xoa, r−îu chæi
xuÓ dïng xoa bãp ch÷a tª thÊp, c¶m cóm. ë Trung Quèc, c©y chæi xuÓ ®−îc ñ r−îu ®Ó ch÷a
sèt rÐt. Tuy nhiªn chæi xuÓ kh«ng ®−îc sö dông cho phô n÷ cã thai [3],[6].
C¸c nghiªn cøu vÒ thµnh phÇn ho¸ häc vµ ho¹t tÝnh sinh häc
C¸c bé phËn cña c©y chæi xuÓ chøa tinh dÇu nhiÒu h¬n ë l¸. Theo §ç TÊt Lîi, toµn
c©y chæi xuÓ thu h¸i ë Qu¶ng B×nh, B¾c C¹n vµ Th¸i Nguyªn cã hµm l−îng tinh dÇu trong
c©y t−¬i lµ 0,5-0,7%, trong l¸ kh« tõ 1-3%.
Tinh dÇu chæi xuÓ cã mµu vµng nh¹t, mïi th¬m dÔ chÞu. Thµnh phÇn tinh dÇu chæi
xuÓ ë §«ng TriÒu gåm 15% cineol, 35% +α-thuyen, vµ α-pinen, 4% linonen, 14% ylangen.
5
Ngoµi ra tinh dÇu chæi xuÓ cßn chøa α-terpineol, linalool, humulen, fenchol, baeckeol,
borneol, artranscarveol, myrtenal, d-carvone, α-copane, ocidentalol guaiazulence, blemol,
nerol, thymol, calamenene vµ δ-cardinol [3].
Mét sè c«ng tr×nh nghiªn cøu n−íc ngoµi ®· th«ng b¸o vÒ thµnh phÇn ho¸ häc cña
c©y chæi xuÓ, trong ®ã chñ yÕu lµ c¸c hîp chÊt thuéc líp flavonoid.
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
OH
O
BF 4, C30H32O6 [7]
O
OH
O
O
OH
BF 6 [7]
BF 5, C30H32O6 [7]
OH
O
O
OH
O
HO
O
O
OH
(−)-Clovanediol [8]
2,5-Dihydroxy-7-methoxy-2,6-dimethyl4-chromanone [10]
BF 2 [11]
OH
HO
O
O
OH
O
O
O
OH
O
H3CO
O
O
O
OH
O
OH
OH
2,3-Dihydro-5,7-dihydroxy-8-[1-(2-hydroxy-4methoxy-3,3,5-trimethyl-6-oxo-1,4cyclohexadien-1-yl)-2-methylpropyl]-6methyl-2-phenyl-4H-1-benzopyran-4-one [9]
O
(+)-8,8a-Dihydro-8a-hydroxy-7methoxy-3,3,6,8,8-pentamethyl-1,2benzodioxin-5(3H)-one [9]
O
OH
2,5-Dihydroxy-7-methoxy-2,8-dimethyl4-chromanone [10]
O
H3CO
OH
O
O
OH
O
O
O
OH
2,5-Dihydroxy-2-isopropyl-7-methoxy-8methyl-4-chromanone [10]
OH
2,5-Dihydroxy-2-isopropyl-7-methoxy6-methyl-4-chromanone [10]
O
OH
O
5-Hydroxy-2-isopropyl-7-methoxy-4H1-benzopyran-4-one [10]
C«ng thøc ph©n tö: C13H14O4
O
O
O
O
O
5-Hydroxy-2-isopropyl-7-methoxy-6methylchromone [10]
O
5-Hydroxy-2-isopropyl-7-methoxy-8methylchromone [10]
6,7-Epoxy-2,9-humuladiene [8]
OH
OH
O
OH
O
O
HO
OH
O
O
OH
OH
OH
O
OH
O
HO
O
HO
OH
HO
O
OH
O
OH
HO
O
OH
6-C-β-D-Glucopyranosyl-5,7-dihydroxy-2-
OH
6-C-β-D-Glucopyranosyl-5,7-dihydroxy-
6
OH
OH
isopropylchromone [12]
2-isopropylchromone;
trihydroxybenzoyl) [12]
OH
HO
OH
OH
HO
O
O
OH
2'-O-(3,4,5O
8-C-β-D-Glucopyranosyl-5,7-dihydroxy2-isopropylchromone [12]
H3CO
O
OH
O
O
O
HO
O
6-β-D-Glucopyranosyl-5,7dihydroxy-2-methylchromone [12]
C«ng thøc ph©n tö: C16H18O9
O
BF 1 [11]
5-(2-Hydroxy-2methylpropylidene)-3methoxy-2,4,4-trimethyl-2cyclopenten-1-one [9]
OH
OH
O
2,5-Dihydroxy-2-isopropyl-7methoxy-4-chromanone [10]
Theo Hwang vµ céng sù, dÞch chiÕt MeOH cña chæi xuÓ cã t¸c dông kh¸ng vi
khuÈn Streptococcus mutans [13].
2. C©y mì Phó Thä (Manglietia phuthoensis) [3, 4, 6]
Mì Phó Thä (manglietia phuthoensis), thuéc hä Méc Lan (Ngäc Lan, D¹ Hîp), ®¹i
méc kh«ng l«ng, vá n©u x¸m, l¸ cã cuèng dµi 2cm, phiÕn xoan thu«n ng−îc, to 17x6 cm,
®Çu tµ ®¸y nhän, kh«ng l«ng, mµu n©u; hai mÆt gÇn nh− mét mµu hay mÆt trªn n©u ®en, g©n
phô 13-15 cÆp, mÞn. Hoa to ë chãt nh¸nh, c¸nh hoa cao 4.5cm, tiÓu nhôy nhiÒu, nhôy c¸i
cao 2cm. Manh nang xoan cao 2cm, ®¬m thµnh khèi cao 10cm, cøng. Mïa hoa th¸ng 4-5,
mïa qu¶ th¸ng 7-9.
C©y mì Phó Thä -manglietia phuthoensis
Ph©n bè, sinh th¸i
C©y mì Phó Thä (manglietia phuthoensis Dandy ex Gagnep) thuéc hä Méc Lan
(Ngäc Lan, D¹ hîp) Magnoliaceae còng nh− mét sè loµi kh¸c thuéc chi Magnolia
(Manglietia), lµ mét trong nh÷ng loµi c©y cã hoa l©u ®êi nhÊt trªn thÕ giíi, tõng sèng suèt
thêi ®¹i khñng long. Ph©n bè ë nhiÒu n¬i nh− ch©u ¸, ch©u ¢u, B¾c Mü. T¹i ViÖt Nam gåm
kho¶ng 9 loµi, chñ yÕu lµ c©y gç mäc d¶i d¸c trong c¸c rõng nguyªn sinh vµ thø sinh, t©p
trung ë Lµo Cai, Yªn B¸i, Tuyªn Quang, Phó Thä, Hµ T©y, VÜnh Phóc...Víi nhiÒu tªn gäi:
Giæi, Vµng T©m, Mì...
Theo Ph¹m Hoµng Hé th× hä Méc Lan cã kho¶ng 13 chi, 218 loµi, ®a sè lµ c¸c c©y
cã l¸ xanh quanh n¨m chñ yÕu trång ë «n ®íi b¸n cÇu B¾c, rÊt phæ biÕn t¹i Hoa Kú.
Manglietia cho hoa rÊt ®Ñp, th¬m vµ cã mµu s¾c thay ®æi tïy loµi tõ mµu tr¾ng ®Õn hång,
®á, ®á ®Ëm vµ tõ vµng nh¹t, vµng chanh ®Õn vµng t−¬i. NhiÒu c©y ®−îc trång lµm hoa c¶nh
rÊt næi tiÕng nh− M. grandiflora hoa lín, mµu tr¾ng rÊt th¬m. M. coco lµ lo¹i c©y bôi, c¸nh
hoa lóc non h¬i xanh sau thµnh tr¾ng, hoa rÊt th¬m, në quanh n¨m. M. sieboloii nguån gèc
tõ NhËt, hoa mµu tr¾ng, mïi h−¬ng ngät ngµo, rÊt ®−îc −a chuéng t¹i c¸c tiÓu bang T©y
B¾c-Hoa Kú. M. denudata trång t¹i c¸c s©n chïa Trung Hoa, c¸nh hoa mµu vµng xanh khi
7
míi në, sau ®ã nh¹t dÇn chuyÓn sang mµu tr¾ng, biÓu t−îng cho sù tinh khiÕt. M.
acuminata, M. stellata ®Òu rÊt ®Ñp, hoa th¬m ngät ngµo, rÊt ®−îc −a chuéng t¹i mü. Méc
Lan ®−îc trång ®Ó lÊy bãng m¸t, gç cña nã ®−îc dïng ®Ó ®ãng nh÷ng can« lín vµ ®å ®¹c
néi thÊt. Hoa ®−îc cÊt lÊy ®Ó chÕ t¹o n−íc hoa. Nô hoa ®−îc s¾c lªn, pha uèng nh− mét lo¹i
thuèc bæ. Ng−êi Trung Quèc sö dông hoa méc Lan ®Ó trÞ viªm xoang vµ lµm th«ng mòi.
D−îc lý häc vµ øng dông trong y häc cæ truyÒn cña Manglietia
C¸c ho¹t chÊt chÝnh trong vá c©y M. officinalis lµ nh÷ng tinh dÇu vµ alkaloid. Thµnh
phÇn tinh dÇu (1%) chÝnh (thuéc lo¹i nh÷ng hîp chÊt phonoloc): Magnolol (0.03%),
allylmagnolol, Machiolol, Tetrahydro-magnolol, isomagnolol vµ Honokiol. Cßn Alkaloids:
Magnocurarine (0.07%), Maghoflorine vµ Tubocurarine.
C¸c ho¹t chÊt chÝnh trong nô hoa M. liliflora vµ M. biondii lµ tinh dÇu trong ®ã cã
Eugenol, Safrole.cineol, alpha-pinene, chavicol methyl- pinoresnol dimethylether, citrol vµ
Anethol....Riªng trong M. Biondii cßn cã fargesin vµ trong M. liliflora cã c¸c flavonoids
glycosides.
Trong l¸ cña M. grandiflora cã nh÷ng sesquiterpenoid phøc t¹p nh−
magnograndiolide...trong l¸ cña M.obavata cã nh÷ng alkaloid lo¹i apomorphine cã ho¹t
tÝnh kh¸ng tiÓu cÇu nh− N-acetylanonaine, N-acetylxylopine, N-formyl anonaine,
Liriodenine vµ Lanuginosine...
Theo §ç TÊt Lîi trong c©y giæi (M. Talauma gioi Chev), thµnh phÇn qu¶ vµ h¹t
chøa chñ yÕu safrol, metyl eugenol, camphor. Cßn tinh dÇu trÝch tõ vá c©y chøa 15.7%
camphor;14.3% safrol, 15.6% β -caryophyllen vµ 13.7% elemicin.
C¸c øng dông trong d−îc häc.
¾ Manglietia trong t©y y
• T¸c dông kh¸ng sinh :
Nghiªn cøu t¹i §¹i Häc Y Khoa Kaohsung, §µi Loan ghi nhËn ho¹t tÝnh kh¸ng sinh
cña Honokiol vµ Magnolol, ë nång ®é tèi thiÓu øc chÕ (MIC = 25 µg /ml) chèng l¹i c¸c vi
khuÈn Actinobacillus actilomycetem conco- mitans, porphiromonas gingivanis, prevoter
intermedia, micrococccus luteus vµ Bacillus subtilis, nh−ng kh«ng cã t¸c dông kh¸ng sinh
(Mic ≥ 100 µ g/ml) ®èi víi sihgella flexneii, p.vulagaris, e.coli. C¸c thÝ nghiÖm cho thÊy
tuy honokiol vµ magnonol kh«ng m¹nh b»ng tetra cycline, nh−ng cßn t¸c dông diÖt trïng
râ rÖt víi c¸c vi khuÈn g©y bÖnh nhac hu.
• T¸c dông b¶o vÖ b¾p thÞt tim cña honokiol:
Honokiol ®−îc cho lµ cã tiÒm lùc m¹nh h¬n α -tocopheron ®Õn mét 1000 lÇn trong
viÖc øc chÕ lipid peroxidation n¬i ty thÓ cña chuét. Nghiªn cøu t¹i khoa g©y mª, bÖnh viÖn
taipei vetarans general hospital, taiwan trªn chuét ®· g©y mª b»ng urethane, cho thÊy
honokiol ë nhiÒu liÒu thö nghiÖm kh¸c nhau cã nh÷ng kh¶ n¨ng b¶o vÖ b¾p thÞt tim chèng
l¹i c¸c tæn th−¬ng do nghÏn m¹ch vµ còng lo¹i trõ ®−îc sù rèi lo¹n nhÞp n¬i t©m thÊt khi cã
sù nghÏn tim.
• Ho¹t tÝnh chèng nÊm cña Magnolol vµ Honokiol:
Magnolol vµ Honokiol lµ hai hîp chÊt lo¹i neolignan cã ho¹t tÝnh chèng mét sè
nÊm g©y bÖnh n¬i ng−êi nh− Trichophiton mentagrophtes, Microsporiun gypseun,
Epidermophiton phloccosum, Aspergillus niger, Criptococcus neoformans vµ Candida
alpicans ë nång ®é øc chÕ tèi thiÓu MIC trong kho¶ng 25-100 µ g/ml.
T¸c dông t¹o apoptosis n¬i c¬ tr¬n hÖ tim m¹ch:
Magnol ®−îc nghiªn cøu vÒ t¸c dông trªn tiÕn tr×nh t¹o ch−¬ng tr×nh cho tÕ bµo tù huû
n¬i c¸c tÕ bµo c¬ tr¬n hÖ tim m¹ch (vascular smooth muscle cells = VSMCs) ë chuét:
Magnonol lµm gia t¨ng ho¹t tÝnh caspase-3 vµ caspase-9 ®ång thêi gi¶m tiÒm lùc ti thÓ.
Nång ®é c¸c tÕ bµo B-cell leukemia/lymphoma-2 (Bcl-2) sôt gi¶m t−¬ng øng víi nång ®é
Magnonol sö dông. KÕt luËn ghi nhËn Magnonol t¹o ra tiÕn tr×nh apotosis n¬i VSMs qua
8
®−êng tù huû cña mitochondria, hiÖu øng nµy ®−îc trung chuyÓn b»ng sù g©y gi¶m ®iÒu
hoµ nång ®é protein Bcl-2, x¶y ra c¶ invitro lÉn invivo do ®ã Magnonol ®−îc xem lµ cã
tiÒm n¨ng dïng lµm thuèc míi ch÷a atherosclerosis vµ restenosis.
• Ho¹t tÝnh chèng s−ng viªm cña Honokiol trªn tÕ bµo neutrophils
Nghiªn cøu t¹i §H y khoa National Yang-Ming, §µi B¾c ghi nhËn Honokiol cã
kh¶ n¨ng b¶o vÖ chèng l¹i c¸c tæn th−¬ng do nghÏn m¸u n¬i n·o, cïng víi t¸c dông øc chÕ
sù t¹o thµnh c¸c lo¹i-ph¶n øng oxi hãa n¬i c¸c neutrophils b»ng c¸ch ®iÒu hoµ c¸c hÖ thèng
men sinh häc liªn hÖ ®Õn c¸c tiÕn tr×nh ph¶n øng víi oxygen nh− c¸c men NADPH oxidase,
myeloperoxidase, Cyclooxigennase vµ GSH peroxidase....
Magnolol cã ho¹t tÝnh chèng s−ng, cã thÓ lµm gi¶m møc prosaglandin E2 (PGE-2)
vµ leukotrien-B4 (LTB4) trong dÞch phæi cña chuét ®ång thêi øc chÕ ®−îc sù tæng hîp
thromboxane-B2 (TXB2). Trong nh÷ng nghiªn cøu trªn chuét b×nh th−êng vµ chuét ®· bÞ
c¾t bá tuyÕn adrenal, ngoµi ra magnolol cßn cã t¸c dông chèng s−ng vµ chØ chèng n¬i c¶
hai lo¹i chuét, do ®ã hiÖu øng chèng s−ng kh«ng ph¶i lµ do gia t¨ng ho¹t ®éng cña corti
costerone hay do ë sù tiÕt c¸c hormone lo¹i steroid tõ tuyÕn nang th−îng thËn, mµ cã lÏ do
ë sù gi¶m nång ®é c¸c chÊt trung chuyÓn eicosanoid.
• T¸c dông øc chÕ giai ®o¹n di c¨n cña b−íu −ng th−
magnonol cã ho¹t tÝnh kh¸ng di c¨n kh¸ m¹nh. Kh¶ n¨ng ®−îc thö nghiÖm trªn c¸c
tr−êng hîp ung th− gan vµ tú t¹ng kiÓu mÉu dïng c¸c tÕ bµo lymphoma L5178Y-ML25 vµ
tr−êng hîp ung th− phæi ®ét biÕn dïng tÕ bµo melanoma B16-BL6 khi chÝch qua mµng
phóc toan chuét thö nghiÖm magnolol (10 mg/kg) tr−íc vµ sau khi cÊy tÕ bµo ung th− cho
thÊy magnolol øc chÕ ®−îc metastasis tÕ bµo ung th− phæi, ng¨n chÆn ®−îc sù sinh s¶n cña
c¸c tÕ bµo ung th−.
• Kh¶ n¨ng trÞ bÖnh kiÕt lÞ do amib
Vá Manglietia ®−îc dïng lµm thuèc ®Ó trÞ kiÕt lÞ amib t¹i c¸c bÖnh viÖn Trung Hoa:
trong mét thö nghiÖm trªn 46 bÖnh nh©n: 43 khái bÖnh hoµn toµn, 2 thuyªn gi¶m, ®a sè c¸c
triÖu chøng mÊt dÇn sau 3 ngµy dïng thuèc vµ kÕt qu¶ thö nghiÖm ©m tÝnh (hÕt amib trong
ph©n) sau 5 ngµy ®iÒu trÞ.
• §éc tÝnh vµ ®é an toµn :
Dïng qu¸ liÒu cã thÓ g©y ra tª liÖt h« hÊp: LiÒu LD50 ®èi víi chuét nh¾t lµ 6.12 ± 0.04 g/kg
(Khi chÝch qua mµng phóc toan). Vµ ®èi víi mÌo LD50 lµ 4.25 ± 1.5g/kg (chÝch tÜnh m¹ch)
¾ Manglietia trong §«ng y
§«ng y cæ truyÒn sö dông Manglietia ®Ó chÕ biÕn thµnh 2 vÞ thuèc chÝnh HËu ph¸c vµ T©n
Di hoa.
• HËu ph¸c: ( Hou po)
HËu ph¸c lµ vá Manglietia officinalis hay M. bilola, thu ho¹ch n¬i c¸c c©y tõ 15-20 n¨m
tuæi, trong c¸c th¸ng 4-6, ph¬i kh«. (T¹i Trung hoa: Manglietia mäc nhiÒu ë Tø Xuyªn, Hå
B¾c, TriÕt Giang, Giang T©y..)
• HËu ph¸c cã nh÷ng t¸c dông:
Khëi ®éng sù di chuyÓn cña ‘KhÝ’, biÕn ®æi ‘ThÊp’, ph¸ ‘ø’: ®−îc dïng khi ThÊp g©y
rèi lo¹n n¬i Tú vµ VÞ hay Trung, tr−êng hîp thùc phÈm bÞ ø g©y ra c¸c triÖu chøng nh− ®au
tøc ngùc, bông d−íi , cã c¶m gi¸c ®Çy bông, ¨n kh«ng ngon, ãi möa vµ tiªu ch¶y. HËu ph¸c
®−îc phèi hîp víi kh−¬ng truËt (cang-zhu = Rhizoma Atratylodis) vµ trÇn b× (chen-pi =
Pericarpium Citri Recticulatae) ®Ó trÞ c¸c chøng ®Çy, cøng bao tö, î chua acid, buån n«n, ãi
möa. NÕu ®au bông do ¨n kh«ng tiªu, HËu ph¸c ®−îc dïng víi ChØ kÕ (Zhi-ke = Fructus
Citri Aurantii) .
Lµm Êm vµ biÕn ®æi ‘®êm’, dÉn c¸c nghÞch khÝ xuèng: dïng ®Ó trÞ khã thë do ®êm ø
t¾c, ho vµ tøc ngùc. HËu ph¸c dïng chung víi t¸o nh©n vµ ma hoµng.
Hoa M. offcinalis hay HËu ph¸c hoa (hou po hua) ®−îc xem lµ cã vÞ cay, tÝnh Êm vµ
th¬m. Cã nh÷ng t¸c dông trÞ liÖu nh− vá nh−ng yÕu h¬n vµ t¸c ®éng chñ yÕu vµo th−îng
tiªu vµ trung tiªu vµ ®iÒu hoµ can khÝ, th−êng dïng ®Ó trÞ c¸c chøng ®au tøc ngùc, ®au bao
9
tö do mÊt qu©n b×nh gi÷a can vµ vÞ. LiÒu dïng tõ 3-6g. Míi ®©y t¹i Trung Quèc ng−êi ta
ph¸t hiÖn t¸c dông kh¸ng sinh cña n−íc s¾c hËu ph¸c víi vi trïng th−¬ng hµn, thæ t¶,
Staphylococ vµ lþ Shiga.
• T©n di hoa (xin yi hua) (BarbarrianBud).
VÞ thuèc lµ nô hoa cña c¸c c©y M. liliflora, M. biondii hay M. denudata, thu h¸i vµo
®Çu mïa xu©n khi hoa ch−a në hoµn toµn. NhËt d−îc gäi vÞ thuèc lµ Shini vµ TriÒu Tiªn lµ
Sinihwa.
VÞ thuèc, ghi chÐp trong ThÇn N«ng b¶n th¶o, ®−îc xem lµ cã vÞ cay, tÝnh Êm cã t¸c
®éng vµo c¸c kinh m¹ch thuéc phÕ vµ vÞ, cã nh÷ng t¸c dông: trÞ ®−îc phong hµn vµ lµm
th«ng tho¸ng ®−êng thë qua mòi, th−êng ®−îc dïng ®Ó trÞ c¸c tr−êng hîp nghÑt mòi, ch¶y
n−íc mòi, kh«ng ngöi thÊy mïi, vµ c¸c chøng nhøc ®Çu liªn hÖ. T¸c dông trÞ liÖu tuú thuéc
thªm vµo c¸c d−îc th¶o cïng sö dông nh− TÕ T©n, B¹c Hµ, Hoµng CÇm...
T¹i Trung Hoa ngoµi nh÷ng d¹ng thuèc viªn vµ thuèc s¾c, vÞ thuèc cßn ®−îc chÕ t¹o
d−íi d¹ng dÇu thoa, thuèc x«ng.
Cho ®Õn nay, theo tra cøu cña chóng t«i, ng−êi ta míi chØ t×m ®−îc 1 hîp chÊt
Mangochinine tõ c¶ chi Manglietia [13].
3. C©y cóc gai Silybum marianum (L.) Gaertn.
C¸c tªn ®ång danh kh¸c:
Carduus marianus L. (Species Plantarum 2: 823. 1753)
Carduus mariae Crantz (Inst. 1: 248. 1766)
Mariana mariana (L.) Hill (Hortus Kewensis 61. 1768)
Mariana lactea Hill (Herbarium Britannicum 1: 76. 1769)
Cirsium maculatum Scop. (Flora Carniolica, Editio Secunda 2: 130-131. 1772)
Carthamus maculatum (Scop.) Lam. (Encyclopédie Méthodique, Botanique 1(2): 638.
1783)
Silybum maculatum (Scop.) Moench. (Methodus 555. 1794)
Silybum mariae (Crantz) Gray (A Natural Arrangement of British Plants 2: 436. 1821)
§Æc ®iÓm h×nh th¸i vµ ph©n bè [6], [14], [15], [16], [17]:
C©y th¶o hai n¨m, cao 30-150cm. Th©n th¼ng vµ ph©n nh¸nh. L¸ xanh, kh«ng cã l¸
kÌm, bãng l¸ng, th−êng cã nhiÒu ®èm tr¾ng däc theo c¸c g©n, mÐp cã r¨ng d¹ng gai, gai
mµu vµng vµ rÊt nhän; c¸c l¸ phÝa trªn vµ ë gi÷a «m lÊy th©n; c¸c l¸ ë d−íi rÊt to, cã phiÕn
chia thuú vµ cã cuèng.
Côm hoa ®Çu ®¬n ®éc, réng 3-10cm. L¸ b¾c
ngoµi vµ gi÷a cã mét phÇn phô h×nh tam gi¸c mµu
lôc thu l¹i thµnh mét gai to, ë gèc cã 4-6 gai nhá,
ng¾n h¬n, ë mçi bªn. Hoa mµu tÝm, hiÕm gÆp mµu
tr¾ng, h¬i gièng nhau, ®Òu cã 5 c¸nh hoa, 5 nhÞ vµ
bÇu 1 « víi 2 l¸ no·n vµ 2 vßi nhuþ ph×nh ë gèc. Qu¶
bÕ h×nh bÇu dôc thu«n, dµi 7-8mm, mµu ®en bãng cã
v©n vµng nhiÒu hay Ýt.
Ra hoa vµo th¸ng 5 ®Õn th¸ng 8 cña n¨m thø
hai.
C©y cã nguån gèc ë §Þa Trung H¶i vµ mäc
hoang d¹i ë nhiÒu n¬i trªn thÕ giíi nh− miÒn Nam vµ
Trung ¢u, B¾c Phi, Trung §«ng, Ên §é, Trung
C©y cóc gai Silybum marianum
Quèc, B¾c vµ Nam Mü [6], [14], [17].
(L.) Gaertn.
VÒ thµnh phÇn hãa häc
Qu¶ cóc gai Silybum marianum (L.) Gaertn. lµ bé phËn ®−îc dïng lµm thuèc theo
kinh nghiÖm cæ truyÒn cña Ch©u ¢u tõ xa x−a nªn ®· ®−îc chó ý quan t©m nghiªn cøu. C¸c
10
nhµ nghiªn cøu ng−êi §øc lµ nh÷ng ng−êi ®Çu tiªn ®Æt vÊn ®Ò nghiªn cøu thµnh phÇn ho¸
häc cña qu¶ cóc gai. N¨m 1960 B. Janiak vµ R. Hansel ®· ph©n lËp ®−îc 2 hîp chÊt phenol
®Æt tªn lµ Silybum substance E5 vµ E6 vµ ban ®Çu míi chØ dù ®o¸n ®ã lµ c¸c flavon dùa trªn
phæ UV, IR vµ c¸c ph¶n øng mµu [18]. §Õn n¨m 1967, Hansel vµ Schopflin lµm s¸ng tá
®−îc mét phÇn cÊu tróc cña chÊt E6 lµ 3’-methyltaxifolin liªn kÕt víi mét chromandiol vµ
gäi chÊt ®ã lµ silybin [19]. Mét n¨m sau Pelter vµ Hansel x¸c ®Þnh ®−îc silybin lµ mét chÊt
kÕt hîp bëi taxifolin vµ coniferyl alcol (1). Silybin lµ chÊt ®Çu tiªn ®−îc biÕt cã kiÓu cÊu
tróc nµy vµ nhãm chÊt míi ®−îc gäi lµ nhãm flavonolignan [20].
Tuy nhiªn, viÖc x¸c ®Þnh ®−îc cÊu
O
CH2OH
tróc kh«ng gian cña silybin lµ mét
qu¸ tr×nh l©u dµi vµ khã kh¨n. N¨m
HO
O
OCH3
O
1975, Pelter vµ Hansel ®· chøng
minh silybin cã cÊu h×nh 2R, 3R
OH
OH
(2). N¨m 1979, Merlini vµ cs. ®·
OH O
tæng hîp ®−îc silybin vµ kh¼ng
1
®Þnh l¹i cÊu h×nh tuyÖt ®èi ë c¸c vÞ
trÝ C-2 vµ C-3 lµ 2R, 3R. Arnone vµ cs. nhËn thÊy silybin lµ mét hçn hîp 2 ®ång ph©n lËp
thÓ víi tû lÖ 1:1 do quan s¸t thÊy c¸c tÝn hiÖu céng h−ëng tõ cña H-7’ vµ nhãm methoxy bÞ
chia thµnh 2 nhãm pic cã cïng c−êng ®é khi ®o phæ trong benzene-d6 [21].
O
HO
O
H
7'
O
2
3
OH
O
H
H
CH2OH
O
8'
OH
OCH3
HO
O
OH
H
OH
O
H
CH2OH
8'
7'
O
2
3
H
H
OH
OCH3
H
OH
3
2
§Ó gi¶i quyÕt vÊn ®Ò ho¸ häc lËp thÓ cña silybin, n¨m 1983 Lotter H. vµ Wagner H.
®· dïng ph−¬ng ph¸p nhiÔu x¹ tia X. KÕt qu¶ cho thÊy tinh thÓ silybin lµ mét hçn hîp ®ång
ph©n lËp thÓ ch−a t¸ch riªng ®−îc ra khái nhau [22]. Sau ®ã nhiÒu t¸c gi¶ ®· t×m c¸ch nhËn
d¹ng hai ®ång ph©n nµy trong hçn hîp b»ng c¸c phæ 1H vµ 13C-NMR nh−ng sù kh¸c biÖt ë
c¸c phæ nµy kh«ng dÔ nhËn thÊy. GÇn ®©y, cã hai nhãm nghiªn cøu ®· thµnh c«ng trong
viÖc t¸ch riªng chóng nhê HPLC pha ®¶o ®iÒu chÕ vµ cÊu tróc lËp thÓ cña chóng ®−îc x¸c
®Þnh râ rµng lµ silybin A (2): 2R, 3R, 7’R, 8’R vµ silybin B (3): 2R, 3R, 7’S, 8’S dùa trªn
c¬ së ph©n tÝch phæ nhiÔu x¹ tia X, ®é quay cùc, c¸c phæ 1H vµ 13C-NMR, COSY, HMQC
vµ HMBC [23], [24].
Hîp chÊt Silybum substance E5 do B. Janiak vµ
HO
OCH3
R. Hansel ph©n lËp ®−îc lÇn ®Çu tiªn vµo n¨m 1960 sau
nµy còng ®· ®−îc Wagner H. vµ cs. ph©n lËp vµ x¸c
OH O
®Þnh ®−îc cÊu tróc dùa trªn phæ khèi, phæ NMR vµ phæ
H
OH
nhiÔu x¹ tia X [25]. ChÊt nµy ®−îc ®Æt tªn lµ silydianin
H
O
(4). §©y còng lµ mét flavonolignan vµ lµ ®ång ph©n cña
HO
O
silybin. Hai chÊt nµy kh¸c nhau ë c¸ch liªn kÕt cña
OH
taxifolin víi coniferyl alcol. Cïng víi silybin vµ
O
silydianin, mét flavonolignan kh¸c lµ silychristin còng
4
®· ®−îc Wagner H. vµ cs. ph©n lËp vµ x¸c ®Þnh cÊu
tróc (5) lÇn ®Çu tiªn vµo n¨m 1971. Sau ®ã dùa trªn ph©n tÝch phæ khèi, phæ NMR vµ phæ
nhiÔu x¹ tia X nhãm t¸c gi¶ ®· x¸c ®Þnh ®−îc ho¸ häc lËp thÓ ë c¸c vÞ trÝ carbon sè 2 vµ 3
lµ 2R, 3R [25]. N¨m 1976, Hansel vµ cs. ®−a ra mét ®Ò xuÊt cÊu tróc kh¸c víi sù thay ®æi
vÒ vÞ trÝ cña 2 nhãm hydroxyl ë vßng B dùa vµo ph©n tÝch s¶n phÈm dehydrat ho¸ cña
silychristin. Nh−ng sau ®ã Wagner ®· kh¼ng ®Þnh l¹i cÊu tróc ®−a ra ban ®Çu nhê phæ 13CNMR cña c¶ silychristin vµ s¶n phÈm dehydrat ho¸ cña nã [25], [26], [27]. TiÕp ®ã cÊu
11
h×nh ë c¸c vÞ trÝ α vµ β cña vßng dihydrofuran ®−îc x¸c ®Þnh lµ αR vµ βS. GÇn ®©y, Smith
vµ cs. ®· ph©n lËp vµ x¸c ®Þnh cÊu tróc ®−îc thªm mét ®ång ph©n lËp thÓ cña chÊt
silychristin ®· biÕt tõ qu¶ Silybum marianum (L.) Gaertn. vµ gäi tªn nã lµ silychristin B (6)
[28].
OH
OH
O
O
HO
O
b
CH2OH
OH
OH
OH
a
HO
b
OCH3
CH2OH
OH
O
OH
OH
a
O
OCH3
O
5
6
N¨m 1979, Arnone A. vµ cs. lÇn ®Çu tiªn ph©n lËp ®−îc isosilybin, mét ®ång ph©n
kh¸c cña silybin tõ qu¶ cóc gai. §©y còng lµ mét hçn hîp hai ®ång ph©n lËp thÓ rÊt khã
t¸ch riªng t−¬ng tù nh− silybin [29]. M·i ®Õn n¨m 2003, hai nhãm nghiªn cøu cña Lee
D.Y. vµ cña Kim Nam-Cheol míi t¸ch ®−îc chóng b»ng HPLC pha ®¶o ®iÒu chÕ vµ kh¼ng
®Þnh cÊu tróc lËp thÓ cña chóng lµ isosilybin A(7): 2R, 3R, 7’R, 8’R vµ isosilybin B(8):
2R, 3R, 7’S, 8’S [23], [24].
OH
O
O
O
OCH3
7'
HO
OH
O
2
HO
CH2OH
8'
O
O
2
3
CH2OH
3
OH
OH
OCH3
7'
8'
OH
O
OH
7
O
8
N¨m 1972, dehydrosilybin ®−îc ph©n lËp lÇn ®Çu tiªn bëi c¸c t¸c gi¶ Ên §é cïng víi
silychristin vµ silybin [30]. N¨m 1975, Takemoto (NhËt B¶n) th«ng b¸o 2 chÊt
flavonolignan míi cã trong h¹t cóc gai lµ 2,3-dehydrosilymarin (chÝnh lµ tªn kh¸c cña
dehydrosilybin) vµ 2,3-dehydrosilychristin [31]. N¨m 1981, mét nhãm nghiªn cøu ng−êi
§øc kh¸c lµ Kaloga M. vµ cs. ®· ph¸t hiÖn thªm mét flavonolignan lµ isosilychristin [32].
Nhãm flavonoid
Trong khi flavonolignan chØ t×m thÊy trong qu¶ th× flavonoid ®−îc t×m thÊy ë c¶ c¸c
bé phËn kh¸c cña c©y cóc gai Silybum marianum (L.) Gaertn. nh− taxifolin vµ quercetin,
naringenin, eriodictyol, apigenin vµ chrysoeriol [33], dihydrokaempferol [34]. PhÇn trªn
mÆt ®Êt cã apigenin, luteolin, apigenin-4’-7-diglucosid, apigenin-7-glucosid, luteolin-7glucosid, kaempferol-7-glucosid vµ kaempferol-3-sulphat [35].
7 flavonoid kh¸c ®· ®−îc ph©n lËp tõ cao chiÕt methanol n−íc cña hoa Silybum
marianum (L.) Gaertn.: apigenin-7-O-β-(2”-O-α-rhamnosyl)galacturonid, kaempferol 3O-α-rhamnosid-7-O-β-galacturonid, apigenin-7-O-β-glucoronid 6”-ethyl ester, apigenin-7O-β-glucosid, apigenin-7-O-β-galactosid, kaempferol-3-O-α-rhamnosid vµ kaempferol
[36].
VÒ t¸c dông d−îc lý
Silymarin vµ silybin øc chÕ t¸c dông ®éc víi gan cña carbon tetraclorid, paracetamol,
amitriptylin, ethanol, erythromycin estolat, galactosamin, nortriptylin vµ tert-butyl
hydroperoxyd trªn tÕ bµo gan chuét cèng tr¾ng in vitro [36], [37].
Silymarin víi liÒu 15-800mg/kg thÓ träng tiªm phóc m¹c cho chã hoÆc cho chuét
nh¾t vµ chuét cèng tr¾ng uèng ®· chèng ®−îc c¸c tæn th−¬ng gan g©y bëi carbon
tetraclorid. T¸c dông nµy lµ nhê vµo ho¹t tÝnh chèng oxy hãa vµ æn ®Þnh mµng tÕ bµo gan
cña silymarin [38].
12
Silymarin vµ silybin ®· øc chÕ râ rÖt tæn th−¬ng gan g©y bëi paracetamol, c¸c chÊt
®éc cña nÊm Amanita falloides (phalloidin vµ α-amanitin), ethanol, galactosamin, halothan,
hydrocarbon th¬m ®a vßng vµ c¶ tia x¹ trªn c¸c m« h×nh ®éng vËt thùc nghiÖm kh¸c nhau
[39].
- T¸c dông sinh häc cña cóc gai ®· ®−îc c¸c nhµ khoa häc trªn kh¾p thÕ giíi chó ý nghiªn
cøu. Hçn hîp flavonolignan chiÕt xuÊt tõ qu¶ cóc gai víi tªn gäi lµ silymarin ®−îc x¸c
®Þnh lµ thµnh phÇn ho¹t chÊt vµ lµ ®èi t−îng nghiªn cøu chÝnh.
- T¸c dông b¶o vÖ gan lµ t¸c dông næi bËt cña silymarin. PhÇn lín c¸c nghiªn cøu chøng
minh c¬ chÕ t¸c dông vµ kh¼ng ®Þnh t¸c dông b¶o vÖ gan cña silymarin chñ yÕu lµ do ho¹t
tÝnh chèng oxy ho¸, quÐt gèc tù do, chèng peroxy ho¸ lipid, lµm æn ®Þnh vµ ®iÒu hoµ tÝnh
thÊm cña mµng tÕ bµo chèng sù ph¸ ho¹i cña c¸c t¸c nh©n g©y ®éc, kÝch thÝch tæng hîp
protein gióp t¸i sinh tÕ bµo gan, chèng chuyÓn d¹ng c¸c tÕ bµo h×nh sao thµnh c¸c nguyªn
bµo sîi g©y tÝch tô c¸c sîi colagen lµm x¬ ho¸ gan. Víi t¸c dông vµ c¬ chÕ t¸c dông râ
rµng, silymarin cã thÓ ®−îc coi lµ mét thuèc b¶o vÖ gan ®iÓn h×nh. Trªn l©m sµng,
silymarin gióp c¶i thiÖn chøc n¨ng gan cña c¸c bÖnh nh©n bÞ viªm gan vµ x¬ gan do c¸c
nguyªn nh©n kh¸c nhau vµ kÐo dµi thêi gian sèng cña bÖnh nh©n x¬ gan do r−îu.
- Silymarin kh«ng chØ b¶o vÖ tÕ bµo gan mµ cßn b¶o vÖ c¸c tÕ bµo thÇn kinh, tim,
thËn chèng ®éc h¹i do ho¸ chÊt vµ c¸c thuèc chèng ung th−, thuèc øc chÕ miÔn dÞch, thuèc
h−íng t©m thÇn, thuèc gi¶m ®au, thuèc g©y mª.
- C¸c t¸c dông chèng ung th− (®Æc biÖt lµ ung th− tiÒn liÖt tuyÕn vµ ung th− da), h¹
cholesterol huyÕt, chèng t¨ng lipid huyÕt, chèng ®¸i th¸o ®−êng cña silymarin lµ nh÷ng t¸c
dông míi ®−îc chó ý nghiªn cøu trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y vµ silymarin cã nhiÒu triÓn
väng ®−îc dïng lµm thuèc ®iÒu trÞ c¸c bÖnh nµy trong t−¬ng lai gÇn.
- Silymarin cã ®éc tÝnh thÊp vµ hÇu nh− kh«ng g©y t¸c dông phô ë liÒu ®iÒu trÞ.
Víi c¸c ho¹t chÊt cã t¸c dông ®· ®−îc chøng minh, cã thÓ nãi c©y cóc gai lµ mét c©y thuèc
quý ®¸ng ®−îc quan t©m nghiªn cøu ph¸t triÓn ®Ó ®−a vµo sö dông, lµm phong phó thªm
nguån tµi nguyªn c©y thuèc ë n−íc ta.
4. C©y b¹ch th−îc Paeonia lactiflora Pall. (Paeoniaceae)
• M« t¶ c©y: C©y th¶o, sèng l©u n¨m, cao 50-80 cm. RÔ
cñ to, mËp, mÆt ngoµi mµu n©u, ruét mµu tr¾ng hoÆc
hång nh¹t. Th©n nh½n, mäc th¼ng. L¸ mäc so le, cã
cuèng dµi, chia thµnh 3-7 thuú h×nh trøng hoÆc m¸c
thu«n, dµi 8-12 cm, réng 2- 4 cm, ®Çu nhän.
• Ph©n bè, sinh th¸i: B¹ch th−îc vèn lµ c©y mäc tù
nhiªn ë mét sè tØnh H¾c Long Giang, C¸t L©m, Hµ B¾c,
Liªu Ninh, S¬n §«ng…(Trung Quèc). Do gi¸ trÞ vµ nhu
cÇu lµm thuèc t¨ng, nªn b¹ch th−îc còng nh− mét sè
loµi kh¸c cïng chi ®· ®−îc ®−a vµo trång tõ l©u ®êi ë
nhiÒu ®Þa ph−¬ng cña Trung Quèc. B¹ch th−îc ®−îc
nhËp tõ Trung Quèc vµo ViÖt Nam gi÷a nh÷ng n¨m 70.
C©y b¹ch th−îc
C©y ®−îc trång t¹i Sa pa, Tam §¶o vµ §µ L¹t.
(Paeonia lactiflora Pall)
C«ng dông vµ t¸c dông d−îc lý cña c©y b¹ch th−îc
[3], [4]
a. C«ng dông:
B¹ch th−îc ch÷a ®au bông, t¶ lþ do ruét co bãp qu¸ m¹nh, l−ng ngùc ®au, ch©n tay
nhøc mái, nhøc ®Çu, m¾t hoa, bÖnh vÒ m¹ch nh− viªm m¹ch huyÕt khèi, t¾c m¹ch, nghÏn
m¹ch n·o, kinh nguyÖt kh«ng ®Òu, bª kinh, xÝch b¹ch ®íi, m« h«i trén, tiÓu tiÖn khã.
b. T¸c dông d−îc lý
• T¸c dông kh¸ng khuÈn: Cao n−íc b¹ch th−îc cã t¸c dông kh¸ng khuÈn trªn
Shigella, Vibrio cholerae, Staphylococcus, Salmonella, Pneumococcus vµ Corynebacterium
diphtheriae.
13
• T¸c dông trªn co bãp ruét thá c« lËp
- N−íc s¾c b¹ch th−îc, ë n«ng ®é thÊp g©y øc chÕ, nång ®é cao, lóc ®Çu h−ng phÊn,
sau øc chÕ.
- N−íc s¾c bµi “ B¹ch th−îc cam th¶o thang” mét bµi thuèc cña Tr−¬ng Träng
C¶nh, liÒu thÊp cã t¸c dông kÝch thÝch sù co bãp b×nh th−êng, liÒu cao g©y øc chÕ.
• T¸c dông kh¸ng cholin: Cao methanol 50% vµ ho¹t chÊt paeniflorin cã t¸c dông
anticholinergic trªn chuét cèng tr¾ng in vivo mµ biÓu hiÖn lµ t¸c dông chèng co th¾t, chèng
tiªu ch¶y. Ngoµi ra, cßn t¸c dông gi¶m ®au.
• Cao th©n vµ l¸ cã t¸c dông chèng thùc khuÈn thÓ. N−íc s¾c rÔ cã t¸c dông øch chÕ
sù biÕn ho¸ sinh häc acid arachidonic in vivo vµ in vitro. Trong thÝ nghiÖm cã so s¸nh víi
t¸c dông cña indomethacin
C¸c nghiªn cøu vÒ thµnh phÇn ho¸ häc
RÔ c©y b¹ch th−îc chøa 3,30-5,70% paeoniflorin, oxypeoniflorin, albiflorin,
benzoyl paeoniflorin.
Ngoµi ra, rÔ cßn cã Ýt hoÆc kh«ng cã paconol, paenocosid hoÆc paenoli®, lactiflorin,
(Z)-(15,5R)-β-pinen-10-yl vicianosid, β-sitosterol, β- sitosterol-α-glucosid, acid benzoic
(vµo kho¶ng 1%), acid palmitic, acid cis-9,12-octa®ecadienoic, nhiÒu alkan (C24-C26),
daucosterol, acid galic, methyl galat, d-catechin, mynoinositol, sucrose vµ glucogalin [3],
[4]
N¨m 1995, Akira Ikuta vµ céng sù [40] ®· tiÕn hµnh nghiªn cøu thµnh phÇn ho¸ häc
cña c©y b¹ch th−îc, kÕt qu¶ ®· ph©n lËp vµ x¸c ®Þnh cÊu tróc ®−îc s¸u triterpenoid trong ®ã
cã 4 chÊt míi lÇn ®Çu tiªn ®−îc ph©n lËp tõ hîp chÊt thiªn nhiªn (11,12 α-epoxy-3β,23dihydroxyolean-28,13β-olid; 3β-hydroxyoleana-11,13(18)-dien-28-oic acid; 3β-hydroxy11-oxo-olean-12-en-28-oic acid vµ 3β,23-dihdydro-oleana-11, 11,13(18)-dien-28-oic acid).
N¨m 1997, Kokei Kamiya vµ céng sù [5] tiÕn hµnh c¸c nghiªn cøu ho¸ häc vÒ b¹ch
th−îc. KÕt qu¶ nghiªn cøu cho thÊy, trong thµnh phÇn ho¸ häc cña b¹ch th−îc cã chøa c¸c
hîp chÊt triterpen vµ flavonoid. C¸c hîp chÊt triterpen tõ rÔ lµ acid oleanolic;
hederagenin;11,12 α-epoxy-3β,23-dihydroxyolean-28,13β-olid; 30-norhederagenin;acid
betulinic;
3β-hydroxyolean-12-en-28-al,11α,12α-epoxy-3β,23-dihydroxy-30-norolean20(29)-en,28,13-oli trong ®ã cã mét hîp chÊt triterpenoid míi (11,12 α-epoxy-3β,23dihydroxyolean-28,13β-olid). Ngoµi ra, c¸c flavonoid tõ l¸ (1.06%) bao gåm kaempferol-3O-β-D glucosid vµ kaempferol-3,7-di-O-β-glucosid.
N¨m 2004, Nhãm nghiªn cøu cña Hyun Ok Yang vµ cs ®· ph©n lËp ®−îc tõ loµi
Paeonia lactiflora hîp chÊt Paenoniflorin, mét hîp chÊt cã hµm l−îng cao vµ ®· cã rÊt
nhiÒu c¸c nghiªn cøu vÒ ho¹t tÝnh cña hîp chÊt nµy [41].
N¨m 2006, Dean Guo vµ cs [42] trong c¸c nghiªn cøu ho¸ häc vÒ loµi Paeonia
lactiflora ®· ph©n lËp ®−îc 2-methoxy-5(E)-propenyl-phenol- β-vicinanoside ®©y lµ mét
hîp chÊt phenolic glycosid míi lÇn ®©u tiªn ph©n lËp tõ hîp chÊt thiªn nhiªn.
Ngoµi ra, theo c¸c tµi liÖu nghiªn cøu vÒ chi Paeonia cã kho¶ng 102 hîp chÊt ®−îc
ph©n lËp tõ chi nµy. D−íi ®©y lµ mét sè hîp chÊt ®iÓn h×nh cã mÆt trong thµnh phÇn ho¸
häc cña loµi Paeonia lactiflora
5. C©y b¸ch bÖnh (Eurycoma longifolia Jack)
Tªn khoa häc: Eurycoma longifolia Jack thuéc hä Thanh thÊt (Simaroubaceae)
Tªn th−êng gäi: B¸ch bÖnh, L«ng bÑt, b¸ bÞnh, mËt nh¬n, tho nan.
Ph©n bè: Erycoma Jack lµ chi nhá gåm nh÷ng ®¹i diÖn lµ c©y bôi hoÆc c©y gç nhá,
ph©n bè chñ yÕu ë vïng nhiÖt ®íi §«ng Nam ¸. Vïng §«ng Nam ¸ cã 3 loµi vµ mét vµi
d−íi loµi, trong ®ã ®¸ng chó ý nhÊt lµ loµi b¸ch bÖnh ph©n bè réng r·i tõ Myanmar ®Õn c¸c
n−íc §«ng D−¬ng, Th¸i lan, Malaysia, ®¶o Sumantra. ë ViÖt Nam, b¸ch bÖnh ph©n bè r¶i
14
r¸c ë c¸c tØnh vïng nói thÊp (d−íi 1000 m) vµ trung du. C¸c tØnh T©y Nguyªn vµ miÒn
Trung gÆp nhiÒu h¬n c¸c tØnh phÝa B¾c
C«ng dông:
RÔ th−êng dïng nhÊt ®Ó ch÷a khÝ h−, huyÕt kÐm, ¨n uèng kh«ng tiªu, trong ngùc cã
côc tÝch, g©n ®ê, x−¬ng yÕu, ch©n tay ®au yÕu.
Nh©n d©n th−êng dïng rÔ ch÷a sèt, sèt rÐt, ch÷a ngé ®éc vµ say r−îu, giun s¸n. Vá
th©n lµm thuèc bæ, ch÷a ¨n uèng kh«ng tiªu, n«n.
Eurycoma longifolia Jack
B¸ch bÖnh thuéc lo¹i c©y nhì, cao 2-8 m, Ýt ph©n cµnh. L¸ kÐp l«ng chim lÎ, mäc so le, gåm 21-25 l¸
chÐt kh«ng cuèng, mäc ®èi, h×nh m¸c hoÆc bÇu dôc, gèc thu«n, dÇn nhän, mÆt trªn xanh sÉm bãng, mÆt d−íi
cã l«ng mµu tr¾ng x¸m, cuèn l¸ kÐp mµu n©u ®á. Côm hoa mäc ë ngän thµnh chïm kÐp hoÆc chuú réng,
cuèng cã l«ng mµu gØ s¾t; hoa mµu ®á n©u, ®µi hoa chia thµnh 5 thuú h×nh thoi còng cã tuyÕn; nhÞ 5 cã l«ng
dµy vµ h¶i v¶y ë gèc.
B¸ch bÖnh cã t¸c dông d−îc lý [1]:
- Cao chiÕt tõ b¸ch bÖnh cã t¸c dông kh¸ng ký sinh trïng sèt rÐt trong thö nghiÖm
nu«i cÊy in vitro.
- B¸ch bÖnh cã t¸c dông t¨ng dôc. Cã mèi t−¬ng quan gi÷a ho¹t tÝnh kÝch thÝch sinh
dôc nam vµ l−îng néi tiÕt tè sinh dôc nam trong huyÕt thanh. Th©n vµ rÔ b¸ch bÖnh lµm
t¨ng l−îng testosteron trong huyÕt thanh ®éng vËt, rÔ lµm t¨ng testosteron nhiÒu h¬n th©n
c©y.
- Mét chÕ phÈm thuèc gåm 3 d−îc liÖu: b¸ch bÖnh, tr©m bÇu vµ xÊu hæ cã ®éc tÝnh
cÊp diÔn vµ tr−êng diÔn thÊp. Thuèc cã t¸c dông lîi mËt râ rÖt vµ kh«ng lµm thay ®æi thµnh
phÇn cña mËt ë chuét lang. Thuèc lµm th¶i trõ BSP cña gan thá so víi ®èi chøng.
- ChÕ phÈm thuèc nµy cã t¸c dông lµm chËm qu¸ tr×nh h− biÕn cña gan chuéc cèng
tr¾ng g©y nªn do carbon tetraclorid. Nã còng lµm t¨ng sù t¸i t¹o cña tÕ bµo gan chuét nh¾t
tr¾ng trong m« h×nh g©y th−¬ng tæn gan thùc nghiÖm.
Thµnh phÇn ho¸ häc
C©y b¸ch bªnh lµ c©y thuèc næi tiÕng. C©y ch÷a ®−îc nhiÒu chøng bÖnh (nªn cã tªn
lµ B¸ch-nghÜa lµ 100). Trªn thÕ giíi ®· cã rÊt nhiÒu c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ ho¸ häc còng
nh− ho¹t tÝnh sinh häc cña c©y thuèc quý nµy, nh»m khai th¸c triÖt ®Ó tiÒm n¨ng y häc cña
c©y thuèc quÝ nµy.
N¨m 1970, ë ViÖt Nam ®· cã nh÷ng nghiªn cøu vÒ ho¸ häc cña c©y b¸ch bÖnh, c¸c
nghiªn cøu nµy ®−îc thùc hiÖn bëi c¸c t¸c gi¶ L.V Thoi, N.N Suong [43], [44], kÕt qu¶
nghiªn cøu cho thÊy trong thµnh phÇn ho¸ häc cña c©y b¸ch bÖnh cã hîp chÊt
15
eurycomalactone;
β-sitosterol;
campesterol;
2,6-dimethoxybenzoquinone
vµ
dihydroeurycomalactone.
N¨m 1982, C¸c t¸c gi¶ Muchsin Darise vµ cs [45] ®· ph¸t hiÖn trong thµnh phÇn
cña rÔ c©y b¸ch bÖnh cã chøa eurycomanone, eurycomanol vµ eurycomanone-2-O-βglycopyranoside, 9-hydroxycanthin-6-one. Cïng thêi gian nµy, nhãm t¸c gi¶ t¹i ViÖt Nam
còng ®· cã nh÷ng nghiªn cøu tiÕp theo vÒ thµnh phÇn ho¸ häc cña c©y b¸ch bÖnh, kÕt qu¶
nghiªn cøu cho thÊy trong thµnh phÇn c©y b¸ch bÖnh cña ViÖt Nam cã eurycomalactone,
campesterol; 2,6-dimethoxybenzoquinone, dihydroeurycomalactone vµ 7-methoxy-βcarboline-1-propionic acid [46].
N¨m 1983, nhãm t¸c gi¶ Muchsin Darise vµ cs [47] ®· ph¸t hiÖn ®−îc β-sitosterol;
9-hydroxycanthin-6-one-N-oxide trong l¸ c©y b¸ch bÖnh.
N¨m 1986, nhãm t¸c gi¶ Chan, L., vµ cs [48] ®· cã nh÷ng nghiªn cøu ®Çu tiªn vÒ
ho¹t tÝnh sinh häc cña c©y b¸ch bÖnh vµ t×m ra kh¶ n¨ng chèng sèt rÐt cña c©y nµy.
N¨m 1989, Nhãm t¸c gi¶ K. L. Chan vµ cs [49] ®· nghiªn cøu thµnh phÇn ho¸ häc
vµ ho¹t tÝnh chèng sèt rÐt cña c©y b¸ch bÖnh, kÕt qu¶ ®· t×m ra c¸c hîp chÊt Eurycomanol2-O-β-glycopyranoside; eurycomanol tõ rÔ c©y b¸ch bÖnh thÓ hiÖn ho¹t tÝnh chèng sèt rÐt.
N¨m 1990, Nhãm t¸c gi¶ Hiroshi Morita vµ cs [50] t×m thÊy c¸c hîp chÊt
Eurycomanol, Klaineanone; 11-Ketone trong thµnh phÇn hãa häc cña c©y b¸ch bÖnh.
N¨m 1991, Itokawa, H. vµ cs [11] t×m thÊy hîp chÊt míi eurylen cã ho¹t tÝnh ®éc
tÕ bµo trong thµnh phÇn ho¸ häc cña b¸ch bÖnh. Cïng thêi gian nµy nhãm t¸c gi¶ K. L.
Chan vµ cs [51] ®· ph©n lËp ®−îc hîp chÊt 3β,18-dihydroeurycomanol; 14,15βdihydroxyklaineanone tõ c©y b¸ch bÖnh. Ho¹t tÝnh g©y ®éc tÕ bµo vµ ho¹t tÝnh chèng sèt
rÐt cña c©y b¸ch bÖnh còng ®· ®−îc nghiªn cøu bíi nhãm t¸c gi¶ Leonardus B.S Kardono
vµ cs [52], nhãm t¸c gi¶ nµy ®· ph©n lËp ®−îc bèn alkaloid 9-methoxycanthin-6-one; 9methoxycanthin-6-one-N-oxide; 9-hydroxycanthin-6-one vµ 9-hydroxycanthin-6-one-Noxid, mét quassinoit eurycomanone vµ lÇn ®Çu tiªn ph©n lËp hai β-carboline alkaloid (βcarboline-1-proprionic acid; 7-methoxy-β-carboline-1-proprionic acid).
N¨m 1992, Hiroshi Morita vµ cs [53] nghiªn cøu vÒ thµnh phÇn ho¸ häc cña gç c©y
b¸ch bÖnh, kÕt qu¶ nghiªn cøu cho thÊy trong gç c©y b¸ch bÖnh cã 2,2’-dimethoxy-4-(3hydroxy-1-propenyl)-4’-(1,2,3-trihydroxypropyl) diphenyl ete
vµ 2-hydroxy-3,2’,6’trimethoxy-4’-(2,3-epoxy-1-hydroxypropyl)-5-(3-hydroxy-1-propenyl)-biphenyl vµ 2 hydroxy-3,2’dimethoxy-4’-(2,3-epoxy-1-hydroxypropyl)-5-(3-hydroxy-1-propenyl)biphenyl. Cïng n¨m nµy, c¸c t¸c gi¶ K. L. Chan vµ cs [54] ®· t×m ra mét hîp chÊt míi cã
trong thµnh phÇn ho¸ häc cña c©y b¸ch bÖnh, hîp chÊt 6α-hydroxyeurycomalactone, c¸c
t¸c gi¶ còng ®· nghiªn cøu ho¹t tÝnh g©y ®éc tÕ bµo cña c©y b¸ch bÖnh. Ngoµi ra, nhãm t¸c
gi¶ Itokawa vµ cs [55] ®· ph©n lËp ®−îc c¸c hîp chÊt dihydroniloticin, 24,25-epoxytirucall7-ene-3,23-diol trong thµnh phÇn ho¸ häc cña b¸ch bÖnh.
N¨m 1993, nhãm t¸c gi¶ Hiroshi Morita vµ cs [56] tiÕp tôc c¸c nghiªn cøu thµnh
phÇn ho¸ häc vµ ho¹t tÝnh sinh häc cña c©y b¸ch bÖnh, kÕt qu¶ cho thÊy hai hîp chÊt míi
cã khung quassinoid ( C19) (6-dehydroxylongilactone vµ 7α- hydroxyeurycomalactone vµ 7
hîp chÊt (13α(21)-epoxyeurycomanone, 15-Acetyl-13α(21)- epoxyeurycomanone;12,15diacetyl-13α(21)-epoxyeurycomanone; 12-acetyl-13,12-dihydroeurcomanone; 15 β-acetyl14-hydroxyklaineanone; 6α-acetoxy-14,15β-dihydroxyklaineanone; 6α-acetoxy-14,15βdihydroxyklaineanone. Ho¹t tÝnh g©y ®éc tÕ bµo cña c¸c hîp chÊt trªn ®· ®−îc nghiªn cøu,
kÕt qu¶ cho thÊy hîp chÊt 6-dehydroxylongilactone vµ 7α-hydroxyeurycomalactone thÓ
hiÖn ho¹t tÝnh g©y ®éc tÕ bµo cao. Nhãm t¸c gi¶ nµy tiÕp tôc c¸c nghiªn cøu vÒ ho¸ häc vµ
ho¹t tÝnh sinh häc ®· ph©n lËp ®−îc 4 hîp chÊt erylene, 14-deacetyl erylene vµ longilene
peroxide, teurilene vµ ®· tiÕn hµnh c¸c nghiªn cøu vÒ ®éc tÕ bµo cña c¸c hîp chÊt nµy [58].
N¨m 1993, mét nhãm nghiªn cøu kh¸c do t¸c gi¶ Itokawa, H. vµ cs [57] ®· ph©n lËp ®−îc 6
hîp chÊt eurylactone A, eurylactone B, laurycolactone A, laurycolactone B.
16
N¨m 1994, nhãm t¸c gi¶ Mitsunaga vµ cs [59] ®· ph©n lËp ®−îc 9,10dimethoxycanthin-6-one;
10-hydroxy-9-methoxycanthin-6-one;
11-hydroxy-10methoxycanthin-6-one; 5,9-dimethoxycanthin-6-one vµ 9-methoxy-3-methylcanthin-5,6dione.
N¨m 2000, nhãm t¸c gi¶ Hooi Hoon Ang vµ cs [60] ®· ph©n lËp vµ x¸c ®Þnh cÊu
tróc cña c¸c hîp chÊt eurycolactone A, eurycolactone B, eurycolactone C tõ c©y b¸ch bÖnh.
N¨m 2001, nhãm t¸c gi¶ S. Jiwajinda vµ cs [61] ®· nghiªn cøu thµnh phÇn ho¸ häc
vµ ho¹t tÝnh sinh häc cña c©y b¸ch bÖnh, ®· ph©n lËp ®−îc longilactone, 6dehydroxylongilactone, 11-dehydroxyklaineanone; 15β- dihydroxyklaineanone; 14,15βdihydroxyklaineanone; 15β-O-acetyl-14-dihydroxyklaineanone.
N¨m 2002, Hooi H. Ang vµ cs [62] ®· ph©n lËp ®−îc eurycolactone E,
eurycolactone F, eurycolactone B vµ eurycomalactone.
N¨m 2003, nhãm t¸c gi¶ Ping Chung Kuo vµ cs [63] ®· ph©n lËp vµ x¸c ®Þnh cÊu
tróc ho¸ häc ®−îc 3 hîp chÊt míi: n-pentyl-carboline-1-propionate; 5-hydroxymethyl-9methoxycanthin-6-one vµ 1-hydroxy-9-methoxycanthin-6-one vµ 9-methoxycanthin-6-one;
canthin-6-one ®· biÕt tõ c©y b¸ch bÖnh. C¸c hîp chÊt ph©n lËp ®−îc ®· ®−îc tiÕn hµnh thö
nghiÖm ho¹t tÝnh g©y ®éc tÕ bµo in vitro vµ ho¹t tÝnh chèng sèt rÐt in vitro. KÕt qu¶ thö
nghiÖm cho thÊy hîp chÊt 9-methoxycanthin-6-one; canthin-6-one thÓ hiÖn ho¹t tÝnh g©y
®éc tÕ bµo trªn dßng tÕ bµo ung th− phæi vµ dßng tÕ bµo ung th− vó. Trong thêi gian nµy,
nhãm t¸c gi¶ Bedir vµ cs [64] còng ®· ph©n lËp ®−îc hîp chÊt eurycomaoside.
N¨m 2004, nhãm t¸c gi¶ Ping Chung Kuo vµ cs [65] ®· ph©n lËp ®−îc thªm hîp
chÊt eurycomalin A tõ c©y b¸ch bÖnh.
6. C©y ¤r« n−íc (Acanthus ilicifolius L.)
Tªn th−êng: ¤r« n−íc, l·o tö c©n.
Tªn khoa häc: Acanthus ilicifolius L.
Chi: Acanthus L.
Hä: ¤ r« (Acanthaceae).
C©y cao 0,5-1,5m, mäc thµnh bôi, Ýt nh¸nh. Th©n trßn nh½n, mµu lôc tr¾ng h¹t, cã
lÊm tÊm ®en. L¸ mäc ®èi, kh«ng cã cuèng, phiÕn cøng, h×nh m¸c, mÐp l−în sãng lín, dµi
15-20cm, réng 4-8cm, cã thïy n«ng vµ r¨ng c−a kh«ng ®Òu kÕt thóc b»ng mét gai nhän
s¾c, hai mÆt nh½n, mÆt trªn bãng l¸ng, mÆt d−íi nh¹t. L¸ kÌm biÕn thµnh gai.
Côm hoa mäc ë ngän th©n vµ ®Çu cµnh thµnh xim bãng, mµu tr¾ng hoÆc ngµ xanh
xÕp tõng ®«i mét ®èi xøng nhau, mçi hoa cã mét l¸ b¾c to vµ hai l¸ b¾c con cøng. §µi cã
bèn r¨ng gièng l¸ b¾c, hai r¨ng ngoµi to h¬n. Trµng hîp thµnh èng ng¾n, m«i trªn teo ®i,
m«i d−íi xÎ ba thïy n«ng trßn, thïy gi÷a nhá. NhÞ bèn, bÇu hai «.
Qu¶ nang trßn, to b»ng h¹t ng«, mµu n©u bãng, chøa bèn h¹t dÑt.
Nã mäc hoang ë däc s«ng ngßi hoÆc gÇn bê bÓ. Mïa hoa qu¶ lµ th¸ng 10-11 trong
n¨m.
C©y ¤r« n−íc (Acanthus ilicifolius L.)
17
T¸c dông d−îc lý
Tõ l©u c¸c nhµ nghiªn cøu ®· ®−a ra mét sè t¸c dông d−îc lý cña loµi ¤r« n−íc
nh−:
¾ T¸c dông kh¸ng khuÈn: Dïng ph−¬ng ph¸p khuÕch t¸n trong m«i tr−êng
th¹ch ta thÊy cã t¸c dông trªn mét sè loµi nh− Staphylococcus aureus,
Klebsiellapneumoniae, Proteus vulgaris, Bacillus anthracis, Streptococcus pneumoniae...
¾ T¸c dông lîi tiÓu: Thö trªn chuét cèng tr¾ng 100- 150g, ®−îc nhÞn ®ãi qua
®ªm, s¸ng h«m sau cho mçi con uèng NaCl 0,9% 5ml/100g. Dïng cao kh« ¤r« ®−îc chÕ
biÕn tõ dÞch chiÕt cån liÒu 250mg/kg thÊy l−îng n−íc tiÓu t¨ng râ rÖt so víi l« ®èi chøng.
¾ Thö ®éc tÝnh cÊp: Dïng cao kh« ¤r« n−íc tiªm trong mµng bông cho chuét
nh¾t tr¾ng liÒu 1000mg/kg, chuét kh«ng chÕt.
C¸c bµi thuèc theo kinh nghiÖm d©n gian
Theo kinh nghiÖm d©n gian, ¤r« ®· ®−îc cha «ng ta sö dông trong nhiÒu bµi thuèc
®Ó ch÷a nh÷ng bÖnh kÓ c¶ hiÓm nghÌo:
¾ Ch÷a gan l¸ch s−ng to: ¤r« 30g, c©y thãc lÐp 12g, liªn kiÒu 15g
¾ Ch÷a ®au gan, nhuËn gan, gi¶i ®éc gan: ¤r« 30g, vá th©n hay l¸ quao 30g
¾ Ch÷a trµng nh¹c, u vµ bÖnh h¹ch b¹ch tuyÕt: ¤r« 30g, thãc lÐp 12g, má qu¹ 20g.
¾ Ch÷a thÊp khíp, ®au l−ng, nhøc s−¬ng, tª b¹i: RÔ ¤r« 35g, canh ch©u 25g, quÕ chi
4g, rÔ c©y kim vµng 18g.
¾ Ch÷a ho ®êm, hen suyÔn: ¤r« 30g, thÞt lîn n¹c 60-120g, n−íc 500ml.
¾ Ch÷a t¸o bãn, n−íc tiÓu vµng: RÔ ¤r« 35g, võng ®en 30g, l¸ muång tr©u 18g.
¾ Ch÷a rong huyÕt: RÔ ¤r« 35g, bå hoµng 35g, kinh giíi 18g.
¾ Ch÷a ho gµ: Hoa ¤r« 20g tÈm mËt ong hay mËt mÝa
¾ Ch÷a bÖnh gan, thñy thòng, ®¸i buèt, ®¸i d¾t, nhiÔm khuÈn: C¶ c©y ¤r« 30-60g s¾c
uèng.
Ngoµi ra, bóp non vµ l¸ ¤r« ®¾p ch÷a r¾n c¾n hay l¸ ¤r« lµm cao ®Ó ch÷a c¸c bÖnh
viªm nhiÔm th«ng th−êng. L¸ vµ ngän ¤r« ch−êm nãng vµo c¸c chç ®au nhøc, thÊp khíp
vµ ®au thÇn kinh.
VÒ thµnh phÇn hãa häc [66], [67], [68]
Thµnh phÇn hãa häc chñ yÕu cña ¤r« n−íc ®−îc nªu ra d−íi ®©y:
OH
N
H
N
NH
O
N
H2 N
O
2- benzoxazolinone
O
OH
N
N
Acanthicifoline
RO
OH
HO
HO
OR'
MeO
O
OMe
HO
OH
HO
O
HO
HO
OH
OMe
MeO
O
O
R = Glc or H
R' = H or Glc
Dihydroxymethyl-bis
(3,5-dimethoxy-4hydroxyphenyl) tetrahydrofuran-9 (or 9′)O- β-glucopyranosid
18
O
O
OH
HO
OH
Plucheoside B
OH
Adenoside
HO
O
O
N
O
OH
O
OH
(+)-lyoniresinol 3a-O-β-Dglucopyranoside
.PDF 
566 
220 
87 
