Tài liệu Tóm tắt luận án tiến sĩ thông tin thư viện nghiên cứu hệ thống thông tin phục vụ công tác đào tạo tại các trường đại học khối kỹ thuật ở việt nam

BỘ VĂN HÓA, THỂ THAO VÀ DU LICH BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO ̣ TRƢỜNG ĐẠI HỌC VĂN HÓA HÀ NỘI ĐỖ TIẾN VƢỢNG NGHIÊN CỨU HỆ THỐNG THÔNG TIN PHỤC VỤ CÔNG TÁC ĐÀO TẠO TẠI CÁC TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHỐI KỸ THUẬT Ở VIỆT NAM Chuyên ngành: Khoa học Thông tin - Thƣ viện Mã số: 62320203 TÓM TẮT LUẬN ÁN TIẾN SĨ THÔNG TIN - THƢ VIỆN Hà Nội, 2016 2 Công trình được hoàn thành tại: TRƢỜNG ĐẠI HỌC VĂN HOÁ HÀ NỘI Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. Nguyễn Hữu Hùng Phản biện 1: PGS.TS. Trần Thị Quý-Trường Đại học KHXH & NV Phản biện 2: PGS.TS. Mai Hà-Bộ Khoa học và Công nghệ Phản biện 3: PGS.TS. Nguyễn Thị Lan Thanh-Trường ĐH Văn hoá Hà Nội Luận án sẽ được bảo vệ trước Hội đồng chấm luận án cấp Trường Tại Trƣờng Đại học Văn hoá Hà Nội Số 418, đường La Thành, quận Đống Đa, Hà Nội. Vào hồi: ..... giờ ..... ngày ..... tháng ..... năm 2016. Có thể tìm hiểu luận án tại: - Thư viện Quốc gia Việt Nam - Trung tâm Thông tin-Thư viện, trường Đại học Văn hóa Hà Nội 1 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Trong những năm đổi mới đất nước, giáo dục và đào tạo (GDĐT) có vai trò vô cùng quan trọng trong đời sống xã hội: GDĐT được coi là sự nghiệp của Đảng, của Nhà nước, của toàn dân. Cùng với khoa học và công nghệ (KHCN), GDĐT được coi là quốc sách hàng đầu, là nhân tố quyết định sự tăng trưởng kinh tế và phát triển xã hội, góp phần quan trọng vào sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước. Chính vì vậy, Đảng và Chính phủ Việt Nam đặc biệt quan tâm tới sự đổi mới, phát triển GDĐT, thể hiện ở nhiều văn bản quy phạm pháp luật được ban hành, tiêu biểu là Nghị quyết 29/NQ/TW Hội nghị TW8 (Khóa XI) ngày 4/11/2013. Trong chỉ thị số 02/CT-TTg của Thủ tướng Chính phủ cũng đã nhấn mạnh: “Bất cứ quốc gia nào, Việt Nam không nằm ngoại lệ, giáo dục là nền tảng để phát triển công nghiệp hóa, hiện đại hóa”. Để phát triển GDĐT, hoạt động thông tin thư viện (HĐTTTV) đóng vai trò quan trọng. Ở góc độ quản lí nhà nước, Bộ GDĐT đã có Quyết định 65/2007/QĐ-BGDĐT về tiêu chuẩn đánh giá chất lượng giáo dục trường đại học (ĐH), trong đó ở tiêu chuẩn số 9 về thư viện đã chỉ rõ: “Thư viện của trường ĐH có đầy đủ sách, giáo trình, tài liệu tham khảo tiếng Việt và tiếng nước ngoài đáp ứng yêu cầu sử dụng của cán bộ, giảng viên và người học. Có thư viện điện tử được nối mạng, phục vụ dạy, học và nghiên cứu khoa học (NCKH) có hiệu quả”. Tuy nhiên, trên thực tế, mạng lưới cơ quan thông tin thư viện (CQTTTV) hiện nay còn nhiều bất cập, thể hiện ở mọi phương diện: từ mô hình tổ chức, phương thức hoạt động đến các quy trình nghiệp vụ cụ thể: Tại các trường ĐH, tổ chức thông tin thư viện dù đã có nhiều năm hoạt động song vẫn còn nhiều hạn chế về năng lực mà một trong những nguyên nhân căn bản của thực trạng này là do CQTTTV các trường ĐH hiện nay, hoạt động còn mang tính riêng rẽ, chưa thành hệ thống, chưa có sự hợp tác chia sẻ các nguồn lực với nhau để nâng cao chất lượng đảm bảo thông tin cho người dùng tin (NDT). Từ lý thuyết hệ thống và thực tiễn HĐTTTV cho thấy: Hệ thống thông tin (HTTT) là công cụ hữu hiệu để giải quyết vấn đề đảm bảo 2 thông tin cho các hoạt động kinh tế - xã hội. Trên thế giới, nhiều quốc gia đã có những chương trình hỗ trợ cho các trường ĐH trong việc xây dựng HTTT phục vụ đào tạo trên cơ sở tích hợp và hợp tác về mặt tổ chức và hoạt động của các CQTTTV hiện có để có thể sử dụng được mọi nguồn lực của các đơn vị thành viên. Vì những lý do trên, tác giả đã chọn đề tài “Nghiên cứu hệ thống thông tin phục vụ công tác đào tạo tại các trƣờng đại học khối kỹ thuật ở Việt Nam” làm nội dung nghiên cứu trong luận án chuyên ngành khoa học thông tin thư viện của mình. 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề Đề tài HTTT thu hút được sự quan tâm của nhiều nhà khoa học trên thế giới. Không ít các công trình nghiên cứu lý luận tiêu biểu đã được công bố của tác giả O’Bien và của S. Haag, M. Cummings and J. Dawkin. Cơ sở khoa học của HTTT là lý thuyết hệ thống mà nền tảng là các công trình đặt nền móng của ba nhà khoa học nổi tiếng như: L. Von Bertalarffy, Kenneth E. Boulding, Stefferd Beer. Những vấn đề về lý thuyết và thực tiễn của HTTT, việc ứng dụng của HTTT trong các lĩnh vực kinh tế - xã hội, GDĐT, KHCN đã thu hút được sự chú ý của nhiều nhà khoa học. Nghiên cứu hệ thống thông tin thư viện (HTTTTV) trong những năm gần đây đã thu hút được sự chú ý của các nhà nghiên cứu, điển hình là G. Salton, T.D. Wilson; F.W. Lancaster and C.W, Cleverdon. Ở Việt Nam, việc nghiên cứu về HTTT bắt đầu từ thập niên 80 của thế kỉ XX công bố của các tác giả Ngô Trung Việt, Phan Huy Khánh,...liên quan các kiến thức cơ bản về hệ thống, thông tin, HTTT, phân tích - thiết kế HTTT. Việc nghiên cứu về tổ chức và quản lý HTTT trong lĩnh vực KHCN và giáo dục đào tạo cũng được triển khai, trong đó liên quan đến đề tài luận án đáng chú ý có các tác giả Nguyễn Hữu Hùng, Đoàn Phan Tân, Vương Thanh Hương và Đặng Trần Khánh. Nhìn chung các công trình này có nhiều giá trị cả về mặt lý luận và thực tiễn có thể tham khảo khi xây dựng HTTT dạng tư liệu trong các lĩnh vực xã hội. Đối với các trường đại học khối kỹ thuật ở nước ta, HTTTTV còn là lĩnh vực nghiên cứu mới mẻ, còn nhiều vấn đề về khoa học và thực tiễn trên các phương diện: Tổ chức, hoạt động, quy trình, phương tiện vận hành chưa được nghiên cứu đầy đủ. 3 Đề tài luận án nhằm góp phần giải quyết các vấn đề trên. 3. Mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục tiêu nghiên cứu Nghiên cứu làm sáng tỏ những luận chứng khoa học, cơ sở thực tiễn và đề xuất mô hình của HTTTTV phục vụ đào tạo cho các trường đại học khối kỹ thuật ở Việt Nam. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Để đạt được mục tiêu trên, luận án giải quyết các mục tiêu sau: - Nghiên cứu tổng quan và hệ thống hóa cơ sở lý luận về HTTTTV và cơ sở thực tiễn của HTTT các trường ĐHKT; - Khảo cứu, phân tích, đánh giá thực trạng các cấu phần HTTT các trường ĐHKTVN; - Đề xuất mô hình và các giải pháp thực thi mô hình HTTT các trường ĐHKTVN. 4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu Hệ thống thông tin thư viện tại các trường đại học khối kỹ thuật ở Việt Nam. 4.2. Phạm vi nghiên cứu - Về không gian (khu vực) nghiên cứu: Luận án sử dụng số liệu khảo cứu 16 trường ĐHKT ở Việt Nam. - Về thời gian nghiên cứu: Từ năm 2010 đến nay khi các trường ĐHKT thực hiện chủ trương đổi mới toàn diện GDĐT, chuyển từ phương thức đào tạo từ niên chế sang học chế tín chỉ. 5. Phƣơng pháp nghiên cứu 5.1. Phương pháp luận Luận án sử dụng phương pháp luận duy vật biện chứng, duy vật lịch sử, đồng thời quán triệt quan điểm, đường lối, chính sách của Đảng, Nhà nước về HĐTTTV. 5.2. Phương pháp nghiên cứu cụ thể - Phương pháp phân tích tổng hợp tài liệu: Sử dụng phương pháp này nhằm đánh giá quan điểm của các học giả, các trường phái lý luận về vấn đề nghiên cứu, rút ra các vấn đề đã được nghiên cứu đầy đủ, những vấn đề cần được bổ sung và những nghiên cứu mới. 4 - Phương pháp mô hình hóa: Nhằm đề xuất mô hình HTTT các trường ĐHKTVN trên cơ sở các kết quả nghiên cứu. - Phương pháp phân tích hệ thống: Nhằm xem xét nghiên cứu hệ thống và tìm hiểu cấu trúc, đặc điểm cũng như các vấn đề cụ thể khác có liên quan đến hệ thống. - Phương pháp điều tra xã hội học: Sử dụng phương pháp điều tra bằng phiếu hỏi và phương pháp chuyên gia: Phương pháp điều tra bằng phiếu hỏi: Tiến hành chọn mẫu khảo sát; Phỏng vấn các chuyên gia, các nhà khoa học, các nhà quản lý trong ngành thông tin thư viện, CNTT, giáo dục,...nhằm làm rõ hơn các vấn đề nghiên cứu. - Phương pháp thống kê: Sử dụng phương pháp này để xử lý số liệu khảo sát thực trạng các cấu phần HTTT các trường ĐHKTVN; Sử dụng các biểu mẫu thống kê để minh họa các vấn đề nghiên cứu. Để thực hiện việc điều tra bằng phiếu hỏi, trong luận án đã tiến hành chọn mẫu khảo sát: Nghiên cứu sinh đã chọn mẫu theo đặc điểm địa lý các vùng của đất nước (Miền Bắc, Miền Trung và Miền Nam). Kết quả mẫu khảo sát được lựa chọn gồm 16 trường ĐHKT, trong đó miền Bắc 10/20 trường ĐHKT, miền Trung 2/6 trường ĐHKT và miền Nam 4/12 trường ĐHKT. Đối tượng phỏng vấn và điều tra gồm 2 mẫu: Mẫu phiếu khảo sát lãnh đạo Cơ quan thông tin thư viện (CQTTTV) các trường ĐHKT. Số phiếu phát ra cho lãnh đạo CQTTTV các trường ĐHKT là 16 và thu về là 16 phiếu (đạt tỉ lệ 100%); Mẫu phiếu điều tra nhu cầu tin của 3 nhóm NDT: CBQL (Cán bộ quản lý); GV (Giảng viên), NCV (Nghiên cứu viên); SV (Sinh viên): Sinh viên ĐH chính quy. Số phiếu điều tra nhu cầu tin của 3 nhóm NDT trong các trường ĐHKT: Số phiếu phát ra cho CBQL là 160 (lựa chọn ngẫu nhiên mỗi trường ĐH 10 CBQL) và thu lại là 155 (đạt tỉ lệ 96.9%); Số phiếu phát ra cho GV, NCV là 300 (lựa chọn ngẫu nhiên mỗi trường ĐH 19 GV/NCV) và thu lại là 257 (đạt tỉ lệ 85.7%); Số phiếu phát ra cho sinh viên ĐH chính qui là 1.200 và thu lại là 1.142 (đạt tỉ lệ 95.2%). 5 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận án 6.1. Ý nghĩa lý luận Luận án góp phần làm sáng tỏ một số vấn đề lý luận và thực tiễn về HTTT các trường ĐHKT; Luận chứng mô hình và cách tiếp cận để xây dựng HTTT các trường ĐHKT phù hợp với đào tạo ĐHKT Việt Nam hiện nay. Đề xuất giải pháp hiện thực hóa mô hình HTTT các trường ĐHKT nước ta nhằm mục tiêu nâng cao chất lượng đào tạo, NCKH và chuyển giao công nghệ trong các trường. 6.2. Ý nghĩa thực tiễn Các kết quả nghiên cứu của luận án cung cấp các luận cứ giúp cho cơ quan quản lý Nhà nước về giáo dục đại học, ngành thông tin thư viện và lãnh đạo các trường, CQTTTV đại học khối kỹ thuật trong việc hoạch định và triển khai xây dựng HTTTTV tại các trường ĐHKTVN; Bên cạnh đó, kết quả của luận án cũng là một tài liệu tham khảo cho công tác nghiên cứu, học tập và tác nghiệp cho cán bộ thông tin các trường ĐHKT ở Việt Nam. 7. Bố cục của luận án Ngoài phần mở đầu, kết luận - kiến nghị, tài liệu tham khảo và phụ lục, luận án được kết cấu thành 3 chương: Chương 1. Cơ sở lý luận và thực tiễn về hệ thống thông tin các trường đại học kỹ thuật. Chương 2. Thực trạng các cấu phần hệ thống thông tin các trường đại học kỹ thuật Việt Nam. Chương 3. Đề xuất mô hình và các giải pháp thực thi mô hình hệ thống thông tin các trường đại học kỹ thuật Việt Nam. Chƣơng 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ HỆ THỐNG THÔNG TIN CÁC TRƢỜNG ĐẠI HỌC KỸ THUẬT 1.1. Cơ sở lý luận về hệ thống thông tin các trường đại học kỹ thuật 1.1.1. Các khái niệm cơ bản 1.1.1.1. Thông tin Có nhiều khái niệm, quan điểm tiếp cận khác nhau về thông tin. Trong luận án, thông tin được hiểu là các tư liệu, dữ liệu, kiến thức được 6 tồn tại và vận động trong quá trình xử lý, lưu trữ, tìm kiếm và truyền phát,…Việc sử dụng thông tin tạo nên sự hiểu biết và làm thay đổi hành vi, hoạt động của con người trong xã hội. Thông tin được ghi, lưu trữ trên các phương tiện hữu hình trên giấy, băng từ, máy tính, máy chủ,...Nó có thể được phát sinh, xử lý, truyền phát, tìm kiếm, sao chép, nhân bản và cũng có thể biến dạng, sai lệch hoặc bị phá hủy. 1.1.1.2. Hệ thống Hệ thống được hiểu là một tập hợp các phần tử tác động qua lại lẫn nhau thành một cấu trúc nhằm thực hiện một mục tiêu chung dưới sự tác động của môi trường. Hệ thống còn bao hàm ý nghĩa về phương thức tổ chức các đối tượng một cách có trật tự để tạo thành một chỉnh thể. Với mỗi hệ thống, một tính chất vượt trội lên tất cả được gọi là “Tính trồi” mà khi một phần tử nào đó đứng riêng sẽ không thể có được. 1.1.1.3. Hệ thống thông tin Trong luận án, hệ thống thông tin (HTTT) được hiểu là một tập hợp các đơn vị thông tin, được tổ chức theo một trật tự nhất định, có tác động tương hỗ với nhau, thực hiện chức năng và qui trình thông tin hướng tới mục tiêu của tổ chức đó. HTTT được cấu phần bởi 3 nhóm thành phần: Nhóm thành phần tổ chức tập hợp các các đơn vị thông tin có mối quan hệ tác động lẫn nhau. Nhóm thành phần chức năng (hoạt động thông tin) thực hiện các chức năng: Thu thập, xử lý, lưu trữ và cung cấp thông tin; Nhóm thành phần đảm bảo nhằm vào việc vận hành hệ thống bao gồm con người; cơ sở vật chất kỹ thuật, hạ tầng công nghệ thông tin (CNTT); tài chính và nguồn lực thông tin. Các nhóm thành phần này của hệ thống có quan hệ với nhau cùng thực hiện chức năng: thu thập, xử lý, lưu trữ, phân phối thông tin/ tài liệu và cung cấp một cơ chế phản hồi để đạt được các mục tiêu, yêu cầu của tổ chức. 1.1.1.4. Hệ thống thông tin các trường đại học kỹ thuật Hệ thống thông tin các trường đại học khối kỹ thuật được nghiên cứu trong luận án thực chất là hệ thống thông tin thư viện tại các trường ĐHKT. Đây là loại HTTT tư liệu, với các dòng tin tư liệu được luân chuyển và quản trị. Có nhiều quan điểm tiếp cận khác nhau về hệ thống thông tin các trường đại học kỹ thuật: 7 Theo giáo sư T.D Wilson, Anh: HTTT các trường ĐH là một hệ thống bao gồm các thành tố có quan hệ với nhau thực hiện các chức năng: thu thập, xử lý, lưu trữ và cung cấp thông tin từ các nguồn tin, tài liệu nhằm đảm bảo thông tin cho NDT để nâng cao hiệu quả công việc giảng dạy và đào tạo. Giáo sư G. Salton của ĐH Cornell, Hoa Kỳ cho rằng có ba cách tiếp cận để giải quyết việc xây dựng các hệ thống thông tin thư viện (HTTTTV) hiện nay, đó là: Thứ nhất, giữ nguyên hệ thống cũ và thực hiện việc tự động hóa một số khâu công tác hoặc qui trình hoạt động trong CQTTTV. Thứ hai, xây dựng hệ thống trên cơ sở tích hợp và hợp tác các hệ thống/CQTTTV hiện có để có thể sử dụng được mọi nguồn lực của các đơn vị thành viên nhằm giải quyết các nhiệm vụ (mục tiêu) của hệ thống đó. Thứ ba, xây dựng một HTTTTV hoàn toàn mới với thay đổi cơ bản tất cả các khâu, từ tổ chức, qui trình, phương tiện. Trên thực tế, cách tiếp cận thứ hai được cho là phổ biến và dễ phù hợp trong việc xây dựng và hiện đại hóa các HTTTTV hiện nay. Từ các tiền đề trên, HTTT các trường ĐHKT trong luận án được hiểu là một tập hợp các CQTTTV đại học được tổ chức và hoạt động theo một cơ chế thống nhất nhằm thực hiện các nhiệm vụ thu thập, xử lý, lưu trữ và cung cấp thông tin từ các nguồn thông tin tài liệu công bố và không công bố với mục tiêu là đảm bảo thông tin, thỏa mãn nhu cầu tin của các đối tượng người dùng tin (NDT) khác nhau phục vụ cho việc đào tạo, NCKH của các trường. Xét về mặt cấu trúc, HTTT này bao gồm ba nhóm thành phần cấu thành: thành phần tổ chức hệ thống, thành phần chức năng (hoạt động hệ thống) và thành phần đảm bảo việc vận hành hệ thống (con người, cơ sở vật chất, hạ tầng CNTT, tài chính, NLTT, pháp lí), các nhóm thành phần này có mối quan hệ tương hỗ với nhau nhằm thực hiện các quá trình thông tin. 1.1.2. Các thành phần hệ thống thông tin các trường đại học kỹ thuật Từ khái niệm HTTT các trường ĐHKT như trên, có thể xem hệ thống được xác định bởi ba nhóm thành phần chính đó là: Thành phần tổ chức hệ thống; Thành phần chức năng (hoạt động) hệ thống và thành phần đảm bảo vận hành hệ thống. Các thành phần này có mối quan hệ, tương tác, hỗ trợ nhau để hệ thống luôn vận động và phát triển. 8 1.1.2.1. Thành phần tổ chức hệ thống Thành phần tổ chức của HTTT các trường ĐHKT bao gồm các CQTTTV thực hiện các chức năng có liên quan đến HĐTTTV các trường như: Thu thập, xử lý, lưu trữ và cung cấp thông tin tới NDT. Các cơ quan này chính là các phần tử tổ chức tạo nên hệ thống. Như mọi hệ thống tổ chức, để HTTT đại học hoạt động cần phải có cơ chế tổ chức hoạt động thống nhất thông qua các quy chế gồm các điều khoản, quy tắc ràng buộc đối với từng tổ chức thành viên trong hệ thống, để đảm bảo quyền lợi và trách nhiệm đối với từng trường ĐH thành viên khi tham gia hệ thống. 1.1.2.2. Thành phần chức năng (hoạt động) hệ thống Thành phần chức năng (hoạt động) của HTTT các trường ĐHKT hướng tới việc thực hiện các mục tiêu con của HTTT (thực chất là các phân hệ chức năng của hệ thống) như: Thu thập, xử lý, lưu trữ và cung cấp thông tin tới NDT trong các trường ĐH. 1.1.2.3. Thành phần đảm bảo Thành phần đảm bảo là công cụ, phương tiện, điều kiện để thực hiện các mục tiêu con của HTTT các trường ĐHKT. Trong HTTT này thành phần đảm bảo chủ yếu bao gồm: Con người; Cơ sở vật chất, hạ tầng CNTT, tài chính; Nguồn lực thông tin. 1.1.3. Các yếu tố tác động đến hệ thống thông tin thư viện các trường đại học kỹ thuật Nhân lực; Nhận thức của lãnh đạo; NDT; Cách mạng KHCN; Kinh tế, văn hóa - giáo dục và chính trị; Môi trường đào tạo. 1.1.4. Yêu cầu, nguyên tắc và phương pháp xây dựng hệ thống thông tin các trường đại học kỹ thuật 1.1.4.1. Yêu cầu đối với hệ thống thông tin Xuất phát từ yêu cầu đào tạo, HTTT các trường ĐHKT phải đáp ứng được các yêu cầu sau đây: Tính hiện đại và hệ thống: Tính bền vững và khoa học; Tính mở và phát triển; Tính hướng đích: Tính cô đọng và logic; Tính chuyên nghiệp; Tính kịp thời và linh hoạt thông tin; Tính an toàn, an ninh. 1.1.4.2. Nguyên tắc xây dựng hệ thống thông tin Xây dựng HTTT bao gồm nhiều nguyên tắc khác nhau, trong số đó cần tuân thủ các nguyên tắc sau đây: Nguyên tắc người lãnh đạo cao 9 nhất; Nguyên tắc bài toán mới; Nguyên tắc tiếp cận hệ thống; Nguyên tắc hệ thống mở; Nguyên tắc đảm bảo độ tin cậy. 1.1.4.3. Phương pháp xây dựng hệ thống thông tin thư viện Có 3 phương pháp chính để nghiên cứu xây dựng hệ thống: Phương pháp mô hình hóa; Phương pháp hộp đen và phương pháp phân tích hệ thống. Với những giới hạn đối tượng nghiên cứu và tính phức tạp của vấn đề, phù hợp điều kiện Việt Nam, để xây dựng mô hình tổ chức HTTT trong luận án tác giả sử dụng phương pháp mô hình hóa kết hợp với phương pháp phân tích hệ thống. Luận án đã khảo cứu đưa ra mô hình về các thành phần chính của HTTT như: về mặt tổ chức, các chức năng, về tương tác giữa các thành phần đảm bảo hệ thống. 1.1.5. Hiệu quả hoạt động của hệ thống thông tin các trường đại học kỹ thuật Trong luận án đưa ra một số quan điểm khác nhau về hiệu quả: Theo F.W. Lancaster: Tính hiệu quả được đo bằng mức độ thỏa mãn nhu cầu của NDT. NDT quan tâm kết quả cuối cùng của HTTT ra sao chứ không phải ở việc HTTT hoạt động như thế nào. Giáo sư T.D Wilson: Hiệu quả của HTTT được xác định qua các tiêu chí sự thành công, hiệu quả, hiệu suất, lợi ích và chi phí. Trong điều kiện của luận án, tác giả xem xét hiệu quả qua việc đánh giá theo các thành phần cấu thành nên hệ thống: thành phần tổ chức hệ thống, thành phần chức năng (hoạt động) hệ thống và thành phần đảm bảo vận hành hệ thống. 1.2. Cơ sở thực tiễn về hệ thống thông tin các trường đại học kỹ thuật 1.2.1. Đổi mới giáo dục đại học và vấn đề đặt ra xây dựng hệ thống thông tin phục vụ đào tạo Bộ GDĐT đã ban hành quy chế đào tạo ĐH và cao đẳng chính quy theo học chế tín chỉ, bắt đầu từ năm học 2007-2008 đã đưa lộ trình đào tạo vào hệ thống giáo dục Việt Nam, trường ĐH Bách khoa TP. HCM là trường ĐH đầu tiến áp dụng hình thức đào tạo này, sau đó là trường ĐH Giao thông vận tải và các trường ĐHKT khác trong cả nước cũng áp dụng đào tạo theo tín chỉ. Yêu cầu đổi mới hệ thống GDĐT nói chung được đề cập toàn diện trong Nghị quyết 29 của Ban chấp hành Trung ương. 10 1.2.2. Đặc điểm các trường đại học kỹ thuật ở Việt Nam 1.2.2.1. Chức năng, nhiệm vụ các trường đại học Theo tổ chức Văn hoá, Khoa học và Giáo dục của Liên Hợp Quốc (UNESCO) giáo dục ĐH thực hiện các chức năng: Thứ nhất, chuẩn bị cho sinh viên tham gia vào các hoạt động nghiên cứu và giảng dạy; Thứ hai, cung cấp các khóa đào tạo chuyên sâu để đáp ứng nhu cầu lao động cho xã hội; Thứ ba, thúc đẩy hợp tác quốc tế thông qua việc quốc tế hóa các hoạt động nghiên cứu khoa học, tạo mạng lưới liên kết ý tưởng khoa học;... Điều lệ trường ĐH quy định, các trường ĐH nói chung và ĐHKT nói riêng thực hiện nhiệm vụ và quyền hạn theo quy định tại Điều 28 của Luật giáo dục ĐH như sau: Xây dựng chiến lược, kế hoạch phát triển cơ sở GDĐH; Triển khai hoạt động đào tạo, KHCN, hợp tác quốc tế, bảo đảm chất lượng GDĐH; Phát triển các chương trình đào tạo theo mục tiêu xác định; bảo đảm sự liên thông giữa các chương trình và trình độ đào tạo;... 1.2.2.2. Ngành đào tạo của các trường Cuộc cách mạng KHCN hiện đại bên cạnh xu thế phân tích còn có xu thế tích hợp làm cho các ngành khoa học kỹ thuật (KHKT) có nhiều nền tảng KHKT chung. Do vậy, các trường ĐHKT, trong đó cả các trường đào tạo đa ngành như các trường ĐH Bách khoa, hoặc chuyên ngành như ĐH Giao thông vận tải, Xây dựng, Thủy lợi,...đều có rất nhiều môn học/ngành học giống nhau. 1.2.2.3. Quy mô đào tạo Các trường ĐHKT đã tích cực nghiên cứu và triển khai thực hiện việc đào tạo theo nhu cầu xã hội, đặc biệt chuyển hình thức đào tạo niên chế sang hình thức đào tạo theo học chế tín chỉ. Nhiều ngành tăng quy mô đào tạo hàng năm nhằm đáp ứng nguồn nhân lực KHKT cho nền kinh tế nhiều thành phần, nhiều trường đa dạng hoá các loại hình đào tạo, mở thêm nhiều chuyên ngành mới, công nghệ mới, chương trình đào tạo tiên tiến. 1.2.2.4. Đội ngũ giảng viên, nhà khoa học Các trường ĐHKT có đội ngũ các nhà giáo, nhà khoa học đông 11 đảo: Viện sĩ, GS, PGS, TS, TSKH về KHKT, công nghệ. Nhiều cán bộ giảng dạy của các trường đã công bố nhiều bài báo trên các tạp chí khoa học quố c tế uy tín như: A&HCI/SSCI/SCI, SCIE, ISI, SCOPUS,... 1.2.2.5. Đặc trưng của hệ thống thông tin các trường đại học kỹ thuật Nhu cầu thông tin của NDT trong lĩnh vực kỹ thuật, công nghệ thường được biểu đạt chính xác cao, có độ biến động nhanh theo tốc độ phát triển và chu kỳ đổi mới kỹ thuật và công nghệ; Dòng tin trong các lĩnh vực kỹ thuật, công nghệ có độ tăng trưởng nhanh, được cố kết tập trung cao, bị lỗi thời nhanh hơn các ngành tri thức khác; Loại hình tài liệu đa dạng hơn, bên cạnh các dạng tài liệu công bố và không công bố, một tỷ trọng đáng kể thuộc về nhóm tài liệu chuyên dạng như: Tiêu chuẩn, sáng chế, báo cáo kỹ thuật, bản vẽ, hồ sơ kỹ thuật,… Ngôn ngữ tài liệu thông tin trong lĩnh vực kỹ thuật, công nghệ có cấu trúc chặt chẽ hơn, trong đó sử dụng nhiều công thức, mô hình, hình vẽ,... 1.2.3. Vai trò của hệ thống thông tin các trường đại học kỹ thuật HTTT các trường ĐH đóng vai trò trung gian giữa hệ thống và môi trường, nhằm cung cấp thông tin đầy đủ, chính xác và kịp thời đảm bảo thông tin cho NDT trong hệ thống. HTTT góp phần đổi mới phương pháp dạy - học: Để dạy và học có hiệu quả cao thì việc tăng thời gian tự học của sinh viên với sự trợ giúp của CQTTTV là điề u rất cầ n thiế t. Tóm lại, có thể nói, HTTT các trường ĐHKT giữ vai trò quan trọng trong việc nâng cao năng lực đảm bảo thông tin trong các trường và có tác động tích cực trong đào tạo và NCKH, đồng thời là thước đo đánh giá hiệu quả hoạt động đào tạo của các trường ĐH. 1.2.4. Kinh nghiệm tổ chức hệ thống thông tin các trường đại học kỹ thuật trên thế giới Trên thế giới ở những nước có nền giáo dục tiên tiến các trường ĐH có nhiều kinh nghiệm trong việc nghiên cứu xây dựng và vận hành HTTT. Có nhiều loại hình HTTT, ở các quy mô tổ chức và phương thức hoạt động khác nhau. Nghiên cứu sinh thực hiện việc nghiên cứu trường hợp (case study) đối với ba đại diện: HTTT đại học kỹ thuật Hoa Kỳ; HTTT đại học kỹ thuật Úc; HTTT các trường ĐH Singapore. 12 Tiểu kết HTTT các trường ĐHKT là một tập hợp các CQTTTV đại học được tổ chức và hoạt động theo một cơ chế thống nhất nhằm thực hiện các nhiệm vụ thu thập, xử lý, lưu trữ và cung cấp thông tin từ các nguồn thông tin tài liệu công bố và không công bố với mục tiêu đảm bảo thông tin phục vụ đào tạo của các trường. Xét về mặt cấu trúc, HTTT được cấu thành bởi ba nhóm thành phần: Thành phần tổ chức hệ thống, thành phần chức năng (hoạt động) hệ thống và thành phần đảm bảo vận hành hệ thống, các thành phần này có mối quan hệ tương hỗ với nhau nhằm thực hiện các quá trình thông tin. Việc xây dựng HTTT các trường ĐHKT còn bị chi phối và chịu sự ảnh hưởng của các vấn đề thực tiễn như đặc điểm các trường. Nhằm tìm hiểu kinh nghiệm về tổ chức và phương thức hoạt động hệ thống, từ đó xem xét vận dụng vào việc xây dựng HTTT tại các trường ĐHKT trong giai đoạn hiện nay, nghiên cứu sinh đã nghiên cứu kinh nghiệm tổ chức HTTT một số trường ĐH trên thế giới. Chƣơng 2 THỰC TRẠNG CÁC CẤU PHẦN HỆ THỐNG THÔNG TIN CÁC TRƢỜNG ĐẠI HỌC KỸ THUẬT VIỆT NAM Trong chương này, chúng tôi khảo sát các cấu phần hệ thống: Thành phần tổ chức hệ thống, thành phần chức năng (hoạt động) hệ thống và thành phần đảm bảo vận hành hệ thống và đưa ra đánh giá tổng quát về các cấu phần này. 2.1. Thực trạng tổ chức hệ thống thông tin các trường đại học kỹ thuật Hiện nay trong các trường ĐHVN nói chung và các trường ĐHKT chưa xây dựng được HTTT chung nhưng bước đầu đã hình thành hai mạng lưới CQTTTV. Đó là Liên Chi hội thư viện ĐH phía Bắc và Liên Chi hội thư viện ĐH phía Nam. 13 2.1.1. Chức năng, nhiệm vụ và tên gọi cơ quan thông tin thư viện các trường đại học kỹ thuật Cơ quan thông tin thư viện trường ĐH có chức năng phục vụ hoạt động giảng dạy, học tập, đào tạo, NCKH, triển khai ứng dụng tiến bộ KHCN và quản lý của nhà trường thông qua việc sử dụng, khai thác các loại tài liệu có trong thư viện (tài liệu chép tay, in, sao chụp, khắc trên mọi chất liệu, tài liệu điện tử, mạng Internet,...). Cơ quan thông tin thư viện trường ĐH có những nhiệm vụ sau đây: Tham mưu giúp giám đốc, hiệu trưởng trường ĐH xây dựng quy hoạch, kế hoạch hoạt động dài hạn và ngắn hạn của thư viện; Tổ chức điều phối toàn bộ HTTT, tư liệu, thư viện trong nhà trường; Bổ sung, phát triển NLTT trong nước và nước ngoài đáp ứng nhu cầu giảng dạy, học tập, NCKH;... Tên gọi CQTTTV đại học rất đa dạng. Kết quả điều tra cho thấy tên gọi phổ biến nhất của cơ quan hiện nay là: Thư viện kết hợp với tên trường ĐH 8/16 cơ quan (chiếm tỉ lệ 50%); Tên gọi Trung tâm học liệu kết hợp với tên trường ĐH 1/16 cơ quan (chiếm 6.3%); Tiếp đến là Trung tâm thông tin thư viện kết hợp với tên trường ĐH 6/16 cơ quan (chiếm 37.5%),... 2.1.2. Cơ cấu tổ chức các cơ quan thông tin thư viện Các CQTTTV được khảo sát trong 16 trường ĐHKT đều có cơ cấu tổ chức là đơn vị trực thuộc Ban Giám hiệu nhà trường. Điều này phù hợp với qui định tại điều 5 về cơ cấu tổ chức của thư viện trường đại học “là đơn vị trong cơ cấu tổ chức của trường đại học gồm có lãnh đạo thư viện và các phòng (tổ) chuyên môn, nghiệp vụ. 2.2. Thực trạng hoạt động hệ thống thông tin các trường đại học kỹ thuật Hoạt động thông tin thư viện bao gồm các quá trình: thu thập thông tin, XLTT, lưu trữ thông tin, cung cấp SPDVTT cho NDT. 2.2.1. Thu thập thông tin Việc thu thông tin tại CQTTTV các trường ĐHKT dựa trên các chính sách bổ sung nội bộ, trong đó thông tin được thu thập từ các nguồn tin khác nhau. Những nguồn này theo mức độ xử lý được phân thành ba cấp thông tin: cấp 1, 2 và cấp 3. 14 Các loại nguồn tin được thu thập, được khai thác theo các phương diện như: theo dạng tài liệu; theo vật mang tin; theo diện bao quát chủ đề. Để lựa chọn nguồn thông tin, các thư viện ĐHKT dựa trên các tiêu thức như: uy tín; phạm vi bao quát và tính thời sự của thông tin. 2.2.2. Xử lý thông tin Hiện nay, các CQTTTV thường áp dụng một số hình thức XLTT như: Phân loại, định chủ đề, định từ khóa, tóm tắt. Kết quả nghiên cứu thu được kết quả như sau: Trong các hình thức xử lý thông tin được áp dụng tại CQTTTV, phân loại tài liệu là hệ thống xử lý thông tin phổ biến nhất, tiếp đó là biên mục mô tả, định từ khóa, tóm tắt, định chủ đề. Về nghiệp vụ, các CQTTTV đều áp dụng chuẩn nghiệp vụ là biên mục đọc máy MARC21, mô tả biên mục Anh-Mỹ AACR2 và phân loại DDC. 2.2.3. Lưu trữ thông tin Qua khảo sát cho thấy, 100% các CQTTTV lưu trữ thông tin bằng hai hình thức: Lưu trữ thông tin truyền thống và lưu trữ thông tin hiện đại. Trong môi trường lưu trữ thông tin hiện đại, hầu hết các thông tin được lưu trữ trong các CSDL. Tại các trường các CSDL, các bộ sưu tập số đều có thể tra cứu, khai thác trên trang Web hoặc có thể đọc toàn văn trên mạng LAN tại CQTTTV các trường. 2.2.4. Cung cấp sản phẩm và dịch vụ thông tin Sản phẩm thông tin: CQTTTV các trường ĐHKT đã tạo ra các sản phẩm thông tin (SPTT) sau: Ấn phẩm thông tin (APTT) điện tử; Báo cáo khoa học các cấp; Cơ sở dữ liệu (CSDL) luận văn thạc sĩ, luận án tiến sĩ; CSDL Online, CSDL Offline. Trong số các SPTT đó, qua nghiên cứu cho thấy đa số NDT quan tâm sử dụng các ấn phẩm thông tin; các CSDL. Dịch vụ thông tin: tại các trường ĐHKT hiện cung cấp cho NDT các dịch vụ thông tin khá đa dạng và phong phú, cụ thể: Tìm tin trên Internet; Cung cấp tài liệu; Tư vấn, trao đổi thông tin; Phổ biến thông tin chọn lọc (PPTTCL); Sao chụp và in ấn tài liệu,… 2.3. Các thành phần đảm bảo vận hành hệ thống thông tin các trƣờng đại học kỹ thuật 2.3.1. Cơ sở vật chất kỹ thuật, hạ tầng công nghệ thông tin, tài chính 2.3.1.1. Cơ sở vật chất kỹ thuật Kết quả nghiên cứu cho thấy, cơ sở vật chất tại các CQTTTV được trang bị khá tốt, CQTTTV có diện tích khá rộng, số lượng chỗ 15 ngồi cho bạn đọc nhiểu, đáp ứng yêu cầu của NDT; trang thiết bị được trang bị khá hiện đại phục vụ cho công tác chuyên môn cũng như công tác quản lý thư viện. 2.3.1.2. Cơ sở hạ tầng công nghệ thông tin Các CQTTTV đều đã được đầu tư mạnh mẽ cho việc xây dựng hạ tầng công nghệ thông tin và truyền thông, như hệ thống máy chủ, máy trạm, mạng Wireless và phần mềm quản trị thư viện tích hợp. 2.3.1.3. Tài chính Nguồn kinh phí cho HĐTTTV hiện tại chủ yếu là do ngân sách Nhà nước cấp. Bên cạnh đó, các CQTTTV cũng đã mở rộng các kênh tài chính khác như: các khoản tài trợ của các tổ chức trong nước, quốc tế và xã hội hóa, thu từ các dịch vụ của thư viện như khai thác các NLTT và bán các APTT. 2.3.2. Nhân lực thông tin thư viện Tiềm lực cán bộ của CQTTTV được đánh giá bằng các chỉ tiêu số lượng, chất lượng và cơ cấu của đội ngũ cán bộ. Dựa trên số liệu khảo sát, kết quả phân tích về nguồn nhân lực TTTV tại CQTTTV các trường ĐHKT được chia theo các phương diện: Độ tuổi và giới tính; Trình độ chuyên môn, ngành đào tạo. 2.3.3. Người dùng tin 2.3.3.1. Đặc điểm các nhóm người dùng tin Trong các trường ĐH, NDT là toàn bộ cán bộ giảng viên, cán bộ NCKH, công nhân viên, nghiên cứu sinh, học viên cao học, sinh viên trong trường. Đối với các trường ĐH có thể chia ra thành 3 nhóm NDT, tương đương với 3 đặc điểm sử dụng NLTT tại CQTTTV là cán bộ lãnh đạo và quản lý (CBQL); giảng viên và cán bộ nghiên cứu (GV, NCV) và sinh viên (SV). 2.3.3.2. Nhu cầu tin Nhu cầu của NDT về việc sử dụng diện bao quát các chủ đề tại các trường. Nhu cầu của NDT về việc sử dụng NLTT của CQTTTV khác. Nhu cầu của NDT về việc xây dựng HTTT các trường ĐHKT ở VN. 2.3.4. Nguồn lực thông tin Tại CQTTTV các trường ĐHKT được khảo sát đã tiến hành việc thu thập, tạo lập và hiện đang quản lý một NLTT khá phong phú, bao 16 gồm vốn tài liệu in như: Sách, tạp chí, luận văn thạc sĩ, luận án tiến sĩ, báo cáo kết quả nghiên cứu khoa học. NLTT điện tử bao gồm: Tạp chí điện tử, sách điện tử, các CSDL, các bộ sưu tập số,... Qua việc khảo sát cho thấy việc liên kết chia sẻ NLTT giữa các CQTTTV là yêu cầu tất yếu hiện nay. Hiện tại: có 14/16 trường (chiếm 87.5%) đã tham gia Liên Chi hội TVĐH phục vụ công tác đào tạo bằng các hình thức hội thảo, tổ chức các khóa học nghiệp vụ. 2.3.5. Môi trường pháp lí Giáo dục ĐH và hoạt động thông tin thư viện ĐH được Đảng và Nhà nước quan tâm trong những năm gần đây được thể hiện trong hai nhóm văn bản pháp quy sau: Văn bản pháp quy liên quan đến giáo dục ĐH và văn bản pháp quy liên quan đến HĐTTTV đại học. 2.4. Đánh giá chung về các cấu phần hệ thống thông tin các trƣờng đại học kỹ thuật 2.4.1. Thành phần tổ chức hệ thống 2.4.1.1. Những kết quả đã đạt được Tổ chức cơ quan thông tin thư viện được Bộ GDĐT, ngành và các trường ĐHKT quan tâm đầu tư ngày một tốt hơn. Hầu hết các trường ĐHKT trong cả nước đều đã có tổ chức CQTTTV và đều trực thuộc Ban giám hiệu nhà trường. 2.4.1.2. Những vấn đề còn tồn tại Thành phần tổ chức hệ thống: Tùy theo tiềm lực kinh tế, chức năng nhiệm vụ và nhận thức của lãnh đạo từng trường ĐHKT, cách tổ chức có quy mô và hình thức khác nhau, không đồng bộ trong tổ chức quản lý, cơ cấu tổ chức cũng khác nhau, do thuộc các đơn vị chủ quản của các trường khác nhau. 2.4.2. Thành phần hoạt động hệ thống 2.4.2.1. Những kết quả đã đạt được HĐTTTV được chú trọng trong giai đoạn gần đây, đặc biệt từ khi chuyển hình thức đào tạo từ niên chế sang học chế tín chỉ. Chủ yếu là các khâu trong qui trình thông tin thư viện từ thu thập thông tin, XLTT, lưu trữ thông tin và cung cấp thông tin phần nào đáp ứng được nhu cầu của NDT. 17 2.4.2.2. Những vấn đề còn tồn tại Thành phần hoạt động hệ thống: Các CQTTTV chưa hoạt động một cách hệ thống; hoạt động mới vận hành theo cơ chế cục bộ, mang tính tự phát, mờ nhạt, rời rạc, chưa thể hiện được sức tương tác tích cực HĐTTTV như vấn đề thu thập thông tin (tự bổ sung) và chia sẻ NLTT vẫn độc lập trong chiến lược tạo nguồn tin, thông tin trùng lặp ở nhiều cơ quan. Kinh phí bổ sung tài liệu còn hạn hẹp; XLTT các CQTTTV chưa thống nhất trong việc áp dụng các chuẩn quốc tế trong XLTT như: DDC, AACR2, MARC21 tiến tới RDA,...; Lưu trữ thông tin phân tán ở nhiều nơi: Ở các kho vật lý của các CQTTTV; mặc dù có kho nội dung, nhưng giữa các cơ quan chưa có cơ chế hợp tác trong việc lưu trữ thông tin; Cung cấp sản phẩm và dịch vụ thông tin (SPDVTT) mới dừng lại trong phạm vi một cơ quan, NDT không khai thác được các SPDVTT ở các thư viện khác trong khối ĐHKT; 2.4.3. Thành phần đảm bảo vận hành hệ thống 2.4.3.1. Những kết quả đã đạt được Về nhân lực; Người dùng tin; Về cơ sở vật chất kỹ thuật, hạ tầng công nghệ thông tin; Về nguồn lực thông tin; Về hệ thống sản phẩm và dịch vụ thông tin; Nhận thức của các bên liên quan. 2.4.3.2. Những vấn đề còn tồn tại Bên cạnh những kết quả đạt được, hành phần đảm bảo vận hành hệ thống còn tồn tại một số vấn đề sau: Về nhân lực; Người dùng tin; Về cơ sở vật chất kỹ thuật, hạ tầng CNTT; Về NLTT; Về hệ thống SPDVTT; Nhận thức của các bên liên quan. 2.6.3. Nguyên nhân của những tồn tại Thứ nhất, do nhận thức về vai trò của HĐTTTV của nhà quản lý giáo dục, ngành thư viện, các trường ĐHKT, vẫn chưa quan tâm đầu tư đến HĐTTTV; Thứ hai, các trường ĐHKT chưa có cơ chế đào tạo, như đào tạo các khóa học chuyên sâu về nghiệp vụ khai thác thông tin, CNTT, quản trị nội dung số,... Thứ ba, điều kiện tài chính của trường không cho phép đầu tư HĐTTTV toàn diện. 18 Tiểu kết Phát triển HĐTTTV trong các trường ĐHKT thời gian qua đã hình thành được một số yếu tố thành phần, là tiền đề của HTTT các trường ĐHKT như: tổ chức CQTTTV, các NLTT và các yếu tố đảm bảo cho HĐTTTV như: cơ sở vật chất, đội ngũ cán bộ TTTV. HĐTTTV tại các trường ĐHKT hiện nay được thực hiện theo chế độ tự trị. Do vậy, để tiến tới xây dựng HTTT tại các trường ĐHKT trong thời gian tới cần giải quyết một số vấn đề cơ bản như xác lập mô hình tổ chức hệ thống; xây dựng cơ chế phối hợp hoạt động một cách hệ thống tích hợp có hiệu quả các yếu tố đảm bảo vận hành trong các trường ĐHKT thành viên của hệ thống. Chƣơng 3 ĐỀ XUẤT MÔ HÌNH VÀ CÁC GIẢI PHÁP THỰC THI MÔ HÌNH HỆ THỐNG THÔNG TIN CÁC TRƢỜNG ĐẠI HỌC KỸ THUẬT VIỆT NAM 3.1. Đề xuất mô hình hệ thống thông tin các trƣờng đại học kỹ thuật Việt Nam 3.1.1. Định hướng xây dựng mô hình Hệ thống thông tin các trường ĐHKT trong tương lai là một hệ thống tích hợp các CQTTTV, qui trình và nguồn lực. Trên cơ sở vận dụng lý thuyết hệ thống, mô hình HTTT được xem xét, định hướng tới việc tích hợp cơ cấu tổ chức, các qui trình HĐTTTV: thu thập, xử lý, lưu trữ, lưu trữ và cung cấp thông tin. Tăng độ tương tác các thành phần đảm bảo trong hệ thống với nhau nhằm giảm thiểu trùng lặp thông tin, tăng độ bao quát và mức độ đầy đủ, tiết kiệm kinh phí. 3.1.2. Mục tiêu, nhiệm vụ của hệ thống 3.1.2.1. Mục tiêu của hệ thống Xuất phát từ chức năng, nhiệm vụ của các trường, từ thực tế HĐTTTV, HTTT các trường ĐHKT phải đạt các mục tiêu sau: Mục tiêu tổng quát: Thứ nhất, đảm bảo việc thu thập và với tới các thông tin từ tài liệu kỹ thuật ở ngoài nước và trong nước, đặc biệt tại các trường ĐH là thành viên của hệ thống; Thứ hai, hợp tác giữa các