Tài liệu Tiểu luận ngoại giao văn hóa tìm hiểu ngoại giao văn hóa nhật bản qua nét văn hóa đặc trưng thời hiện đại manga

HỌC VIỆN NGOẠI GIAO KHOA TRUYỀN THÔNG VÀ VĂN HÓA ĐỐI NGOẠI --------------------------*-------------------------- TIỂU LUẬN NGOẠI GIAO VĂN HÓA TÌM HIỂU NGOẠI GIAO VĂN HÓA NHẬT BẢN QUA NÉT VĂN HÓA ĐẶC TRƯNG THỜI HIỆN ĐẠI - MANGA Giáo viên hướng dẫn : Th.S Trần Thị Hương Sinh viên thực hiện Nguyễn Đức Anh : Lớp : TT44C MSSV : TT44C – 072 – 1721 Năm học: 2017 - 2018 Mục lục Lý do chọn đề tài .............................................................................................................3 I. GIỚI THIỆU TỔNG QUAN VỀ NHÂN TỐ MANGA: ......................................6 1. Nhật Bản - Chặng đường xây dựng lại hình ảnh một nền văn hóa: .........................6 2. Khái niệm: ................................................................................................................7 3. Đặc trưng của truyện tranh Nhật Bản: .....................................................................9 II. Phân tích hệ giá trị thể hiện thông qua nhân tố văn hóa/ sự kiện: .........................11 1. Tính cộng đồng, tinh thần dân tộc - Thông qua cách xây dựng cốt truyện: ..........11 2. Tinh thần Samurai - Tinh thần võ sĩ đạo - Thông qua hình ảnh nhân vật: ............12 a) Ngay thẳng & Dũng cảm: ................................................................................13 b) Nhân từ:............................................................................................................14 c) Kiểm soát mình: ...............................................................................................15 d) Chân thực: ........................................................................................................15 e) Trung thành: .....................................................................................................15 f) Danh dự: ...........................................................................................................16 3. Tôn giáo - Thông qua khung cảnh và chủ đề tâm linh:..........................................16 a) Thần đạo:..........................................................................................................16 b) Phật giáo:..........................................................................................................17 4. Hướng nội - kín kẽ: ................................................................................................17 5. Hướng tới tương lai - hiếu kỳ: ...............................................................................19 6. Tôn trọng thứ bậc: ..................................................................................................19 7. Óc thẩm mỹ và tính tỉ mỉ: ......................................................................................20 III. Thực tiễn làm ngoại giao văn hóa thông qua Manga: .............................................22 1. Các công cụ văn hóa đại chúng được sử dụng: ......................................................22 a) Ẩm thực: ..........................................................................................................22 b) Trang phục và Lễ hội: ......................................................................................24 c) Thể thao: ..........................................................................................................25 d) Điện ảnh: ..........................................................................................................26 e) Âm nhạc: ..........................................................................................................27 f) Các nhân tố đặc biệt: ........................................................................................27 g) Các yếu tố khác: ...............................................................................................28 2. Các công cụ truyền thông đại chúng được sử dụng: ..............................................30 a) Truyền thông đại chúng nói chung: .................................................................30 1 b) Tạp chí Weekly Shonen Jump - Điển hình cho truyền thông qua phương tiện in ấn: .......................................................................................................................30 c) Chiến dịch truyền thông “Cool Japan”: ...........................................................31 d) Truyền thông mạng xã hội: ..............................................................................33 3. Các công cụ khác để quảng bá hình ảnh manga: ...................................................33 a) Du học ngành Manga: ......................................................................................33 b) Sự kiện giao lưu văn hóa: ................................................................................34 Olympic Tokyo 2020: ......................................................................................35 IV. Kinh nghiệm tham khảo cho Việt Nam:..................................................................37 1. Bài học cho ngành truyện tranh tại Việt Nam – “Chuyển hướng sang tư duy và cách thức sản xuất truyện tranh thay đổi linh hoạt để phù hợp với đa dạng đối tượng người đọc”: .................................................................................................................37 2. Bài học mang tầm vĩ mô cho Ngoại giao văn hóa Việt Nam - Ứng dụng tư duy về “Công nghiệp văn hóa” vào Truyền thông và Văn hóa đại chúng: ...........................43 Áp dụng với Việt Nam, ...........................................................................................44 TÀI LIỆU THAM KHẢO .............................................................................................47 1. Tài liệu giấy: ..........................................................................................................47 2. Tài liệu Online........................................................................................................47 Phương thức thuyết trình: ..............................................................................................50 2 Lý do chọn đề tài Trong thời đại ngày nay, ngoại giao văn hóa là một công cụ then chốt trong quan hệ quốc tế; bởi trong sự phát triển của thông tin đại chúng, trong môi trường của 1 “thế giới phẳng”, bất kể một quốc gia có “sức mạnh cứng” (quân sự,...) lớn đến đâu, cũng phải dè chừng sự phản ứng từ dư luận đông đảo khắp thế giới, và khi nhớ lại những bài học cách mạng trong suốt lịch sử. Đã qua rồi cái thời cầm súng đi cai trị nước khác. Do đó, hiện nay, “Sức mạnh mềm” tỏ ra là một biện pháp hữu ích hơn trong việc gây dựng vị thế cũng như sức ảnh hưởng của mình trong khu vực và trên thế giới, bởi không thương vong vẫn tạo ra sức ảnh hưởng lớn, lại còn được lòng dư luận. Trong mối quan hệ song phương, ngoại giao văn hóa cũng đóng một vai trò quan trọng trong quá trình tác động đến tình cảm, nhận thức của quần chúng, tạo nên một mối liên kết vô hình để từ đó đạt được những lợi ích "hữu hình". Nhận thức được điều này, các quốc gia trên thế giới đều chú trọng vào thực hiện công tác cơ bản của “sức mạnh mềm”, đó là “ngoại giao văn hóa” như một ưu tiên hàng đầu trong chính sách đối ngoại. Xét đến tình hình Việt Nam, dù chúng ta đang làm rất tốt công tác ngoại giao văn hóa, nhưng nó chưa gọi là thành công và vẫn còn rất nhiều bài học kinh nghiệm mà ta cần tiếp thu từ những quốc gia có thể coi là thành công nhất. Và trong tiểu luận này, tôi xin lựa chọn Nhật Bản làm chủ đề để phân tích. Cần biết rằng, chỉ trong vòng hơn một thế kỷ, Nhật Bản đã vùng lên từ sự mất ổn định và bị chia rẽ sau chiến tranh để cùng với sự phát triển kinh tế- xã hội, lột bỏ cái hình ảnh của một quân đoàn phát xít tàn bạo thời chiến tranh, đóng lại dấu ấn văn hóa của mình như một quốc gia hòa bình, hiếu khách đến nhận thức của người dân trên khắp thế giới. Điểm mấu chốt nằm ở chính sách ngoại giao văn hóa của Nhật Bản, họ không chỉ đơn thuần dựa dẫm vào nền tảng văn hóa sẵn có, mà còn biết cách dựa trên đó và sáng tạo ra những trào lưu mới để thông qua đó, đưa tinh hoa truyền thống bản địa tới công chúng quốc tế. Nổi bật trong số đó chính là truyện tranh hay được biết đến rộng rãi với cái tên Manga. Loại hình này là một làn gió lạ thổi vào các định kiến sâu cũ về ngoại giao văn hóa trước đây, mở ra một trang sách mới cho hoạt động ngoại giao văn 3 hóa trong đời sống quan hệ quốc tế, đem về cho Nhật Bản hàng trăm các lợi ích thiết thực trên các lĩnh vực kinh tế, thương mại, du lịch,... Nền công nghiệp truyện tranh của Nhật phải thừa nhận là cực kỳ phát triển và được chú trọng bởi chính phủ Nhật Bản (09/04/2009, thủ tướng Taro Aso coi Manga như một công cụ mạnh mẽ để lan tỏa văn hóa Nhật Bản, và cho biết kế hoạch kêu gọi 500,000 lao động cho ngành nào nhằm tăng nguồn thu nhập của quốc gia lên 3 thậm chí là 4 lần1). Tầm ảnh hưởng của truyện tranh Nhật Bản đã lan rộng ra toàn thế giới và thu hút được sự chú ý của công chúng quốc tế. Theo GS. Sakae Kato (Đại học Daito Bunka, Nhật Bản) cho biết: “Tại các nước như Việt Nam, Malaysia hay Thái Lan… truyện tranh Nhật Bản đã thực sự thấm vào đời sống của người dân bản địa. Nhắc đến Manga là người ta nhớ ngay đến Nhật Bản, đến chú mèo máy Doraemon. Tác phẩm Doraemon được tiếp nhận áp đảo tại các nước Đông Nam Á. Ý tưởng về chiếc túi thần kỳ có thể biến tất cả thành hiện thực rất phù hợp với ước mơ của người dân ở những đất nước vừa mới có được cuộc sống ổn định trong sự phát triển kinh tế chung của châu Á trong thập niên 80.”2 Ở Việt Nam, truyện tranh thiếu nhi Doraemon đã là sách bán chạy nhất của Nhà xuất bản Kim Đồng. Tiếp theo thành công của Doremon, “Thủy thủ mặt trăng”, “Nữ hoàng Ai Cập” vv… liên tiếp gây dấu ấn trong lòng công chúng và mở đầu cho phong trào đọc truyện tranh trở lại. Hiện nay, mặc dù xã hội đã có những nhận thức khái quát được tầm ảnh hưởng của manga với công chúng, nhất là giới trẻ, tuy nhiên số lượng nghiên cứu về đề tài này là chưa lớn, khóa luận “Ngoại giao văn hóa Nhật Bản qua truyện tranh tại Việt Năm từ năm 2016-2017”, Luận văn của tác giả Hạ Thị Lan Phi“Ảnh hưởng của manga Nhật Bản đến học sinh phổ thông tại thành phố Hà Nội” (2017), “Sự du nhập và ảnh hưởng của Manga ở Việt Nam hiện nay” (2007). Thậm chí, hiếm có đề tài tại Việt Nam rút ra được bài học thực tiễn về công tác ngoại giao hiện nay mà chỉ dừng lại ở đánh giá ảnh hưởng của Manga đến công chúng. 1 2 Theo AFP News, Japan Today Theo VOV World, (VOV 5) đăng tải bởi tác giả Yến Lê - 28 Tháng Ba 2012 | 15:24:44 4 Do đó những lí do trên, tôi quyết định lựa chọn đề tài “Manga - truyện tranh Nhật Bản” cho bài tiểu luận ứng dụng ngoại giao văn hóa lần này. Và cụ thể, nội dung sẽ xoay quanh 3 yếu tố chính: (1) Manga và vẻ đẹp, hệ giá trị của con người Nhật Bản; (2) Cách thức Nhật Bản biến một loại hình nghệ thuật nhỏ bé trở thành một nét văn hóa mới, mang đậm dấu ấn Nhật Bản và lan tỏa nó ra khắp thế; (3) Bài học kinh nghiệm rút ra cho Việt Nam trong công tác Ngoại giao văn hóa; 5 I. GIỚI THIỆU TỔNG QUAN VỀ NHÂN TỐ MANGA: Trước khi đi sâu vào tìm hiểu những nội dung chính, chúng ta cần có một cái nhìn khái quát về Nhật Bản, về chính sách của họ với Ngoại giao văn hóa và hiểu được khái quát, Manga là gì? Lịch sử hình thành của nó ra sao?... Để từ đó hiểu được, tại sao nó lại trở thành một biểu tượng đặc biệt trong văn hóa Nhật Bản. 1. Nhật Bản - Chặng đường xây dựng lại hình ảnh một nền văn hóa: Sau chiến tranh thế giới lần thứ 2, Nhật Bản là nước bại trận và phải chịu những hậu quả vô cùng nặng nề, trong đó bao gồm hình ảnh của một quân đội phát xít. Họ đã dùng mọi nỗ lực để hướng đến một đất nước thân thiện, thay đổi cái nhìn của bạn bè quốc tế về người Nhật và nước Nhật. Chính sách đầu tiên trong hoạt động quảng bá văn hóa Nhật là việc Nhật Bản gia nhập tổ chức UNESCO năm 1951. Củng cố văn hóa truyền thống trong nước, Chính phủ Nhật Bản bắt đầu đẩy mạnh quảng bá nền văn hóa này ra nước ngoài, trong đó đặc biệt chú trọng đến văn hóa truyền thống như trà đạo (Sadou), Ikebana (Nghệ thuật cắm hoa). Những tờ rơi, tài liệu quảng cáo về Nhật Bản trong thời kì này thường in những hình ảnh nổi bật, tượng trưng cho đất nước Nhật Bản như núi Phú Sĩ, hoa anh đào…nhằm khơi gợi sự thân thiện của Nhật Bản và thu hút sự chú ý của công chúng về một nước Nhật với cảnh sắc thiên nhiên tươi đẹp, thanh bình. Cũng trong giai đoạn này, Bộ Ngoại giao Nhật thường phát lịch Ikebana cho người dân và các tổ chức nước ngoài. Mọi nỗ lực trong hoạt động quảng bá văn hóa thời kì này của Nhật Bản nhằm khẳng định: Nhật Bản là một quốc gia tươi đẹp và xua đi nỗi ám ảnh của con người về một nước Nhật phát xít trong chiến tranh. Không chỉ vậy, chính sách ngoại giao văn hóa còn đóng vai trò quan trọng trong khôi phục hình ảnh của nền kinh tế Nhật trong giai đoạn này, chống lại những cáo buộc làm rối loạn thị trường, bán phá giá hàng hóa…Cụ thể, họ hướng đến quảng bá văn hóa Nhật với những nét mới, để chứng minh Nhật Bản như một thành viên tích cực của cộng đồng thế giới. Nhật Bản đã mở rộng phạm vi ảnh hưởng bằng việc xây dựng các văn phòng 6 và trung tâm văn hóa Nhật Bản ở các nước. Ví dụ như thành lập Hiệp hội tiếng Nhật cho người nước ngoài năm 1962, ký kết thỏa thuận trao đổi văn hóa với Nam Tư (1969) và Trung Quốc (1979), đẩy mạnh quảng bá thêm những nét văn hóa truyền thống là Kabuki và Noh. Vào năm 1972, Quỹ Giao lưu văn hóa quốc tế Nhật Bản được thành lập với nguồn vốn 20 tỷ yên, sau tăng lên 50 tỷ yên.3 Với sự phát triển hưng thịnh của nền kinh tế, trong những giai đoạn sau năm 1980, Nhật Bản tiếp tục khẳng định quảng bá văn hóa là một trong 3 trụ cột chính trong chính sách ngoại giao của Nhật Bản. Trong thời kì này, Nhật Bản trở thành quốc gia đứng đầu trong việc đóng góp cho các hoạt động gìn giữ hòa bình, giúp phát triển khái niệm “Hợp tác văn hóa” bao gồm các hoạt động như hỗ trợ quản lý nghệ thuật, hỗ trợ các quốc gia khác phát triển nghệ thuật biểu diễn sân khấu, hỗ trợ các thiết bị sân khấu như âm thanh, ánh sáng… Nhật Bản cũng tạo một quỹ đặc biệt trong UNESCO trong những năm 1990 với mục đích bảo tồn các di sản văn hóa cho những nước đang phát triển. Những điều trên đây là để nhìn thấy được rằng, ngoại giao văn hóa là một phần quan trọng trong chính sách đối ngoại của Nhật Bản; và được họ cực kỳ chăm chút đầu tư và phát triển trong suốt hơn một thế kỷ cho đến hiện nay. Điều này cũng chứng minh được họ là một trong những quốc gia hàng đầu về ngoại giao văn hóa với kinh nghiệm cực kỳ dày dặn. Đây chính là nền tảng quan trọng để họ có thể chỉ trong vòng vài thập kỷ biến “Manga” thành một dấu hiệu đặc trưng, nổi bật của đất nước, thành 1 trong những “kim chỉ nam” cho bạn bè khắp thế giới biết và tìm đến nước Nhật “hòa bình, tươi đẹp”. 2. Khái niệm: Bây giờ chúng ta sẽ tìm hiểu, Magma thực sự là gì? Tại sao nó lại đặc biệt đến vậy? Manga có nghĩa là “tranh chuyển động” (漫画 - mạn họa), hình ảnh trong trang truyện tranh như thật sự đang diễn ra theo tuyến tính thời gian. Manga có ý nghĩa chỉ truyện tranh và tranh biếm họa nói chung. Không giống như mọi người hay nghĩ rằng Manga là một sản phẩm mới toanh hoàn toàn của thế kỷ 21, thực sự nó đã trải qua một quá trình 3 Theo vanhoa.gov.vn . Link: http://vanhoa.gov.vn/articledetail.aspx?articleid=21074&sitepageid=609%23sthash.ElQHZRHy.dpbs 7 hình thành và phát triển lâu dài. Truyện Manga xuất hiện từ rất sớm. Ở nhật, người dân sớm hứng thú với một loại nghệ thuật về tranh ảnh. Dù nó chỉ đơn giản là những mẫu truyện tranh ngắn về mọi thứ trong cuộc sống hàng ngày. Tuy nhiên giá trị giải trí của nó là điều không ai có thể phủ nhận. Không những thế văn hóa Manga còn giữ một vị trí quan trọng xuyên suốt lịch sử mỹ thuật Nhật Bản. Trong thời gian chiến tranh, ngoài mục đích giải trí thì Manga cũng được sử dụng với mục đích tuyên truyền hoặc châm biếm nhằm phục vụ cho lợi ích quốc gia. Vì thế trong thời gian này, rất nhiều truyện tranh Nhật phải chịu sự kiểm duyệt nặng nề và sự phát triển của Manga Nhật Bản dường như bị hoãn lại vô thời hạn. Bước vào thế kỷ 20, cánh cửa ngoại giao Nhật Bản một lần nữa mở ra thế giới. Một trong số đó, những dải truyện ngắn cũng được du nhập, trở thành chất xúc tác làm nên manga, một bộ phận thống trị của thị trường xuất bản Nhật hiện nay. Sau khi chiến tranh kết thúc, đã có người đứng lên vực dậy nền nghệ thuật manga, đem đến cho nền văn hóa Nhật và đến thế giới, một thể loại manga hoàn toàn mới. Đó là họa sĩ Osamu Tezuka, đã góp phần định hình nên kiểu mẫu manga thực sự đầu tiên và bắt đầu một nền công nghiệp mà đến giờ vẫn giữ vị trí chiến lược trong nền văn hóa Nhật bản hiện đại. Đến nay, đọc manga (truyện tranh, tiểu thuyết hình họa) là một phần quan trọng trong đời sống hằng ngày của hàng triệu người Nhật. Lượng đọc sách báo và xem truyền hình của Nhật thuộc top đầu thế giới, và ngành công nghiệp giải trí đại chúng (masu komi) của đất nước này cũng có sự nở rộ tới mức đã tạo nên một môi trường đầy tràn những câu chuyện. Nhà văn người Mỹ Susan Sontag cũng gọi Nhật là “một thế giới hình ảnh” (image world) bởi rất nhiều phương tiện truyền thông đại chúng ở đất nước này tham gia vào việc sản xuất và tiêu thụ hình ảnh, đến mức chúng “đạt được quyền năng phi thường trong việc định hướng nhu cầu [của người xem] về thực tại, nói đúng hơn, kích thích một niềm ham muốn khác thay thế cho những trải nghiệm trực tiếp”. Những hình ảnh hoạt họa choán phần lớn màn hình và lấp đầy những ô sách truyện. Có hàng ngàn bộ manga trở thành cơn sốt ở Nhật. Lượng fan cuồng (hay còn gọi là “otaku”), theo thống kê năm 2007, đã lên tới 2,4 triệu người ở Nhật và trung bình các otaku chi tới 2,5 nghìn USD/năm cho các sản phẩm này. Thực tế này dễ dàng được chứng thực nếu chúng 8 ta đặt chân tới Mandarake, một trung tâm mua sắm manga lớn ở Shibuya thuộc Tokyo, chứng kiến hàng chục ngàn kiện manga sắc màu rực rỡ được đóng gói trong các cửa hàng và giá sách. Hoặc, chỉ cần gõ “manga” trên công cụ tìm kiếm Google, sẽ có thể tìm được hơn 200 triệu ấn bản của cả truyện tranh. 3. Đặc trưng của truyện tranh Nhật Bản: Về cách thể hiện. Đặc trưng rõ nét nhất của truyện tranh Nhật Bản so với các thể loại truyện tranh khác là trong nét vẽ và cách thể hiện. Nếu như truyện tranh comic của phương Tây thể hiện nhân vật với các đường nét cứng rắn, khỏe khoắn và các nội dung mang tính hành động thì truyện tranh Nhật lại chú trọng thể hiện hình thái nhân vật thông qua các thể loại sắc độ cảm xúc. nhân vật trong manga Nhật Bản thường hiện ra mới đôi mắt to chiếm 2/3 khuôn mặt, miệng nhỏ. Đây là một điểm rất đặc trưng trong phong cách hội họa manga. Cách biểu đạt nhân vật này xuất phát từ ý thức và nhu cầu của độc giả Nhật, vốn ưu chuộng hình tượng kawaii Về các tuyến nhân vật, tùy vào thể loại truyện mà chúng ta sẽ có các tuyến nhân vật khác nhau, thay đổi để phù hợp với cách tác giả xây dựng tình huống. Ví dụ như thể loại hành động thì mô típ quen thuộc vẫn là nhân vật anh hùng và phản diện, hay thể loại tình cảm thì sẽ có nam và nữ,... Nhìn qua thì điều này cũng giống như các thể loại nghệ thuật khác. Tuy nhiên, điểm đặc biệt của manga nằm trong cách xây dựng tính cách nhân vật. Mangaka phải học rất chuyên sâu và được đào tạo kỹ lưỡng về việc thể hiện các sắc thái cảm xúc, tình cảm của nhân vật thông qua các nét vẽ, để từ đó nói lên suy nghĩ, quan niệm, phản ứng của nhân vật trước sự vật, sự kiện... Đây chính là điểm thu hút khán giả đến với manga: tính chân thực. Về sau các nét vẽ trong manga đã có biến đổi, tuân thủ các quy tắc về tỷ lệ giải phẫu cơ bản hơn. nhưng mỗi họa sĩ vẫn giữ đặc điểm của riêng mình. Phong cách thể hiện trong truyện tranh Nhật đã được phát triển tới 1 sự thành công nhất định. "Tuy riêng mà chung" là điều đáng nói ở các mangaka, không còn đi theo lối mòn và đã có sự thay đổi, những vẫn giữ được chất riêng của truyện tranh Nhật, gây ấn tượng cho người đọc và không thể nhầm sang các quốc gia khác 9 Về nội dung, manga Nhật có một khối lượng đồ sộ về nội dung và thể loại. Thông qua những câu chuyện được truyền tải, chúng ta có thể hình dung thấy một thế giới riêng của người họa sĩ, mang đầy phong cách, ý thức của người họa sĩ sáng tác truyện. Ngoài ra, trong manga, chúng ta cũng dễ dàng bắt gặp những nét đặc trưng của văn hóa nhật bản. VD: Cuộc sống học đường. Có lẽ số lượng mô tả trường học ở Nhật là một con số khổng lồ, và những bộ truyện này đã góp một vài trò không nhỏ lôi kéo công chúng đến với văn hóa Nhật Bản Do đối tượng chính của manga là trẻ em và độ tuổi thanh thiếu niên, nên việc xây dựng một thế giới trường học với bộ đồng phục và giờ học là cách tiếp cận dễ dàng đến với độc giả. Tuy nội dung khác nhau nhưng phần lớn những bộ truyện học đường được thể hiện theo lối trong sáng, nhẹ nhàng, tạo cảm giác gần gũi và thấy được những nét mới của nền văn hóa nhật. Về trình bày. Người Nhật đọc từ phải sang trái nên Manga được vẽ và xuất bản theo cách của Nhật. Tuy nhiên, khi dịch sang thứ tiếng khác nhau thì được xuất bản để có thể đọc từ trái qua phải. Sau đó, nhiều tác giả không chấp nhận và yêu cầu giữ nguyên hình thức đọc từ phải sang trái trong phiên bản nước ngoài.Và vì để tôn trọng tác giả, một số nước đã chuyển sang in ấn theo nguyên bản. ách in này giờ đây đã phổ biến ở Bắc Mỹ. Việt Nam hiện nay cũng đang được áp dụng theo hình thức này. 10 II. Phân tích hệ giá trị thể hiện thông qua nhân tố văn hóa/ sự kiện: 1. Tính cộng đồng, tinh thần dân tộc4 - Thông qua cách xây dựng cốt truyện: Chúng ta đều hiểu rõ một điều rằng, điều kiện thiên nhiên của Nhật Bản vô cùng khắc nghiệt với rất nhiều thiên tai như động đất, sóng thần… đã tạo ra một ý chí, nghị lực kiên cường và trên hết là tinh thần đoàn kết chống lại thiên tai của người Nhật. Điều này ăn sâu vào máu họ trong suốt hàng thế kỷ, và ảnh hưởng rất nhiều đến hệ thống văn hóa của họ. Và manga không phải là ngoại lệ. Nội dung trong truyện tranh Nhật Bản luôn đề cao môi quan hệ của con người trong cuộc sống: đó tình bạn, tình đồng đội, tình cảm gia đình - nói tóm lại là sự đoàn kết. Sự thể hiện tinh thần dân tộc trong Manga là một nhiệm vụ, một bài học giáo dục cũng như là nơi để thể hiện sự tự hào. Nội dung Manga không xây dựng những con người siêu đẳng như Superman, Batman, Spiderman… mà thường tập trung xây dựng câu chuyện quay xoay quanh một nhóm cộng động, nơi mà không chỉ nhân vật chính đóng vai trò quan trọng mà sự phát triển của những nhân tố xung quanh đều cực kỳ cần thiết, góp phần thúc đẩy mạch truyện cũng như sự phát triển của nhân vật trung tâm (nhiều khi vai trò các nhân vật thậm chí không còn quá rõ ràng đến mức khó mà phân biệt được đâu mới là nhân vật chính và đâu là nhân vật phụ). Và cũng hiếm khi nào có truyện một mình nhân vật chính, tự mình chiến thắng kẻ thủ ác hay vượt qua khó khăn một mình mà đâu đó đều có sự giúp đỡ của những người xung quanh. Chúng ta có thể thấy điều đó ở chính những bộ truyện cực kỳ nổi tiếng: “Songoku - Bảy viên ngọc rồng” với quả cầu “kênh khi” tập hợp sức mạnh của mọi người khắp nơi trên thế giới; hay chúng ta thấy trong Doraemon dài truyện, những nhân vật chị chiến thức khi liên kết lại với nhau;... Tham khảo bài viết “Tìm hiểu về Manga - Nét đặc trưng của Nhật Bản” trên website của Trung tâm tiếng Nhật SOFL, đăng tải: 30/04/2018. Link: http://trungtamtiengnhat.org/tim-hieu-ve-manga-net-dactrung-cua-van-hoa-nhat-ban.html 4 11 Ngoài ra, có một chi tiết tương đối thú vị là trong sự phát triển của manga Nhật Bản. Trước hết, manga có hẳn một thể loại riêng để nói về thảm họa thiên nhiên: thực và phi thực; vốn lúc đầu chỉ nhằm đề cao sự hợp tác và đoàn kết của người Nhật vượt qua mọi khó khăn; nhưng càng về sau, sự phát triển đó càng tạo nên sự khác biệt so với các tác phẩm của phương Tây theo mô-típ một vị anh hùng từ phương Tây đứng lên cứu thế giới. Giờ, manga cũng vẫn đề cao sự hợp tác của nhiều tuyến nhân vật, nhưng điểm đặc biệt là không phải lúc nào chỉ có người Nhật là trung tâm cứu rỗi thế giới, mà là sự góp sức tư đa dạng chủng tộc, đa dạng tôn giáo, đa dạng các quốc gia,... Điều này chính là một trong những thứ thể hiện tư tưởng tiến bộ và mang theo thông điệp đoàn kết, hòa bình giữa các quốc gia trên toàn thế giới. Ví dụ điển hình là tác phẩm khoa học viễn tưởng gần đây mang tên “Terra Formars” viết bởi Yuu Sasuga and Michio Fukuda, khi trái đất đối diện thảm họa diệt vong từ sao hỏa và những con người khắp nơi trên thế giới tập hợp lại để cùng giải cứu Trái Đất. 2. Tinh thần Samurai - Tinh thần võ sĩ đạo5 - Thông qua hình ảnh nhân vật: Tinh thần võ sĩ đạo như một lý tưởng về một lối sống đầy nghị lực, quyết tâm mà người Nhật luôn hướng đến. Để trở thành một võ sĩ đạo chân chính phải rèn luyện được các tính căn: Thứ nhất, đức tính ngay thẳng: Người dân Nhật Bản có thói quen quyết định công việc một cách nhanh chóng, thẳng thắn, hợp với lẽ phải và lương tâm. Thứ hai, đức dũng cảm: Từ nhỏ người Nhật đã được rèn luyện đức tính này, luôn luôn sẵn sàng chịu đựng khó khăn, gian khổ để khôn lớn, xông pha vào cuộc đời, lúc gặp nguy nan vẫn luôn sáng suốt, bình tĩnh. Thứ ba, đức nhân từ: Người Nhật luôn luôn có tấm lòng rộng lượng, nhân ái, bao dung, họ luôn luôn dành tình thương cho gia đình, người thân và nhân loại. Tham khảo bài viết trên Website Trung tâm tư vấn du học Nhật Bản AVI. Link: http://www.avi.edu.vn/Nhat-Ban/524/nhung-net-dac-trung-cua-van-hoa-nhat-ban.html 5 12 Thứ tư, biết tự kiểm soát mình: Người Nhật luôn biết tự kiềm chế bản thân mình, những lúc vui mừng hay giận dỗi, họ không hề tỏ thái độ thái quá. Đối với họ, kiềm chế bản thân là để làm cho xã hội vui tươi hơn, đời sống có ý vị hơn. Thứ năm, đức tính chân thực: Người Nhật rất coi trọng sự chân thực, với họ nếu không chân thực thì tất cả những lễ nghĩa và sự nhân từ chỉ là giả tạo. Họ coi lời nói và danh dự có trọng lượng hơn cả giá trị của văn tự. Thứ sáu, đức tính trung thành: Người Nhật không bao giờ phản bội chủ soái của mình, họ luôn làm việc một cách trung thành. Nếu như không đồng ý kiến với chủ soái, họ sẽ tìm mọi cách để chủ soái thấy được sai lầm của mình. Thứ bảy, trọng danh dự: Đây cũng là một đức tính khá mạnh mẽ, sâu sắc của người Nhật. Với họ, khi bị người khác nói xấu, trước tiên họ sẽ suy nghĩ xem mình đã làm tròn bổn phận chưa thay vì quay lại trả thù họ. Họ luôn biết tự cảm thấy hổ thẹn khi làm điều gì tổn hại đến danh dự của mình. Nhờ vào các đức tính đó, mà từ một nước nghèo ở Đông Á, hứng chịu nhiều tổn thất từ chiến tranh thế giới thứ 2 và thiên nhiên khắc nghiệt tàn phá, Nhật Bản đã vươn lên trở thành một trong những nước có nền công nghiệp và kinh tế phát triển hàng đầu thế giới. Vậy manga đã thể hiện các đức tính này như thế nào? Đơn giản là thông qua hình ảnh của các nhân vật chính, con người điển hình mang trên mình những nét tính cách như thế này: a) Ngay thẳng & Dũng cảm: Đây là đức tính chung của hầu hết “nhân vật chính” trong các bộ Manga: luôn đi theo những gì đúng đắn; luôn đương đầu với những khó khăn, thử thách, và mục tiêu là để trở lại với những điều đúng đắn. Có 2 mô-típ phát triển quen thuộc nhân vật chính có thể liệt kê trong manga như sau: 13 Thứ nhất, gặp khó khăn và thử thách và mất hết tất cả, nhưng thay vì từ bỏ, họ sẽ quyết định rèn luyện lại từ đầu, bền bỉ cho đến một khi hoàn thành và vượt qua những khó khăn đó, và giành lại được những gì đã mất. Thứ hai, từ số không lần lượt liên tục chinh phục những thử thách và đạt được khả năng vượt qua, chinh phúc được đích đến cuối cùng. Dù thế nào thì cả 2 cốt truyện xây dựng nhân vật này đều có một điểm chung nằm ở việc, từ số 0 chính phục thành công đích cuối cùng bằng chính năng lực và sức lực của mình. Điều này cũng tương tự như việc người Nhật mất hết mọi thứ sau động đất và sóng thần, sau đó vẫn vùng lên và hiên ngang giành lại mọi thứ mà không suy sụp, không dùng bất cứ mánh lới gì, đi lên lại từ 2 bàn tay trắng. Đây chính là sự mạnh mẽ, và chính trực của 1 samurai. b) Nhân từ: Trong manga, có 2 biểu hiện đáng chú ý nhất của đức tình này: Thứ nhất, sự nhân từ đến từ hình ảnh của những nhân vật chính. Luôn có hình ảnh của cái chìa tay ra từ phía nhân vật chính đối với kẻ thủ, biểu tượng như một sự tha thứ, bàn tay đưa ra để kéo nhân vật phản diện trở lại ánh sáng. Nó không chỉ nâng cao tính cách và phẩm chất của nhân vật chính mà đồng thời còn giúp tác giả truyền tải bài học về cách đối nhân xử thế trong cuộc sống, biết tha thứ. Điều thứ hai nằm trong ý nghĩa sâu sắc đằng sau hành động “nhân từ”. Các câu chuyện không bao giờ xây dựng ra những nhân vật hoàn toàn xấu xa. Họ đều xuất phát điểm là những con người tốt đẹp, chỉ vì hoàn cảnh xô đẩy và bị va phải với những thứ sai lầm mới khiến họ bị biến đổi bản chất, và hình thành nên những tư tưởng sai lầm. Đằng sau họ luôn là những câu chuyện mà độc giả đáng dành thời gian để suy ngẫm “Liệu bản thân mình trong một hoàn cảnh như vậy thì mình có giữ được bản thân trong sạch?”; và qua đó, đồng cảm với chính những nhân vật xấu xa, bởi cần biết rằng trong họ là những con người đáng thương đang cần cứu rỗi. Đối với truyện tranh Nhật Bản, con người luôn được miêu tả hiện thực như bản chất vốn có của nó trong cuộc sống: luôn có 2 mặt sáng và tối; cần phải biết vị tha và thông cảm. Bởi có là anh hùng thì cũng sẽ có lúc hèn nhát, 14 cái cao thượng nhưng bị va chạm với sự thù hận sẽ gắn liền với dã tâm, cái ác cũng có thể hoàn lương nếu ta cho họ một cơ hội,... c) Kiểm soát mình: Chúng ta sẽ thấy điều này qua nội tâm của nhân vật được lột tả rất rõ mỗi khi các nhân vật phải đối mặt với những cám dỗ của chính bản thân: tham lang, lười biếng, sắc dụng, phàm ăn,... d) Chân thực: Các tác giả manga cũng không né tránh phơi bày tình trạng sinh tồn thảm hại của con người đương đại, những cạm bẫy mà họ rơi vào cùng nguy cơ máy móc hóa và áp lực cộng đồng lên mỗi cá nhân. Manga, khi ấy, không còn là sản phẩm của ngành công nghiệp văn hóa tư bản chủ nghĩa, mà còn phản biện lại chính ngành công nghiệp ấy. Như bộ truyện tranh kinh điển Zeni Geba (Tiền bạc, Điên cuồng) năm 1970 của Akiyama, kể về nhà tư bản độc tài Futaro, trải qua thời thơ ấu khốn khổ, hắn ta quyết tâm làm mọi thứ vì tiền. Futaro bị ám ảnh bởi quyền lực của đồng tiền tới mức phát điên. Tác phẩm của Akiyama là tiếng nói phê phán không mấy khó hiểu chứng ám ảnh vật chất tới mức phủ nhận giá trị nhân văn của một thế hệ trẻ đương thời. Nói cách khác, đúng là manga được tạo ra để phục vụ cho những nhu cầu giải trí khá dễ dãi, nhưng nó không phải là không có ý nghĩa với những người muốn kiếm tìm sự cứu thoát khỏi đời sống tẻ nhạt hằng ngày. Thay vì chỉ đưa tới những lối thoát tưởng tượng để trốn tránh tạm thời khỏi thế giới thực, manga còn là sự phản ánh đầy tinh thần phê phán về chính trị, đạo đức và trạng huống sinh tồn. e) Trung thành: Điều này có lẽ sẽ thấy rõ nhất ở các manga cổ trang nói về lịch sử của Nhật Bản thời phong kiến. Nhân vật chính sẽ là những tướng lĩnh tài giỏi và hết sức trung thành với lãnh chúa của mình. Trung thành ở trong manga không chỉ dừng lại đối với những người sếp, người chủ của mình mà con là giữa bạn bè với nhau (và nó cũng thể hiện đại loại như sự đoàn kết, cộng đồng lúc đầu vậy). 15 f) Danh dự: Điều này sẽ thể hiện rất rõ ở những manga có tính hành động và phiêu lưu. Có một mô típ quen thuộc của những thể loại truyện này là nhân vật chính trên hành trình của mình sẽ gặp phải một nhân vật đặc biệt, khó khăn và đang có vấn đề gì đó. Sau đó nhân vật chính sẽ hứa một điều gì đó và dù sau đó có gặp khó khăn đến thế nào, cũng vẫn sẽ thực hiện xong lời hứa đó, vì danh dự của chính bản thân mình. 3. Tôn giáo6 - Thông qua khung cảnh và chủ đề tâm linh: Những tôn giáo chính của Nhật Bản bao gồm “Thần đạo” (Shinto) và Phật giáo. Họ cho rằng Thần đạo thì chăm lo cho cuộc sống ở kiếp này còn Phật giáo thì sẽ theo họ đến với kiếp sau. Có thể nói, tôn giáo là một phần không thể thiếu trong cuộc sống của người Nhật. Tuy nhiên, cũng giống như cách người Việt đối với Phật giáo, người Nhật không thực sự theo một tôn giáo nào cả, mặc cho việc họ vẫn tuân theo những lễ nghi, quy tắc của Thần Đạo và vẫn đi thăm những ngôi chùa của Phật Giáo a) Thần đạo: Theo nghĩa đen nó là con đường của thần thánh, nó không có một nguyên tắc rõ ràng cũng như danh tính xác định của các vị thần. Nó chỉ đơn giản là hiện diện trong tâm trí người Nhật từ thuở sơ khai rằng có thần linh nào đó ẩn náu trong vạn vật, cả sinh vật sống lẫn các vật vô tri vô giác, thậm chí cả trong những hòn đó, gió, tiếng vọng, họ gọi chúng là kami, nhưng khác với thần của phương Tây hay tôn giáo khác ở chỗ, kami thì không có thân thể. Đền thờ: Đây có lẽ là yếu tố được hiện lên rất nhiều trong các chương truyện của Nhật Bản, ngôi đền cổ kính làm bằng gỗ, với những thầy vu sư thương thực hiện nghĩ lễ thanh tẩy với bộ quần áo đặc biệt và một cây gậy dài có buộc dải giấy. Chính xác, đó là các ngôi đền được người dân lập ra để bày tỏ lòng biết ơn với các kami, cầu mong sự phù hộ của họ 6 Tham khảo sách “Đối thoại với các nền văn hóa - Nhật Bản”, NXB Trẻ, Biên dịch: Trịnh Huy Hóa 16 b) Phật giáo: Phật giáo du nhập vào Nhật từ năm 552 và mang đến những triết lý về cuộc sống (tính luân hồi, kiếp sau, sự vị tha...) cho người dân ở đây, bù đắp lại những điểm còn thiếu của Thần đạo. Triết lý của phật giáo còn ảnh hưởng tới quan điểm, phong cách ẩm thực của người Nhật (ăn uống thanh đạm,...). Nhưng chắc chắn nó không thể thay thế được thần đạo. Hình ảnh của 2 nền tôn giáo này thể hiện “thực tế” trên manga chủ yếu qua hình ảnh và kiến trúc của những ngôi đền và chùa; bên cạnh những lễ như cầu siêu, cầu may, cầu bình an,...; hình ảnh của đức Phật... Bên cạnh đó, nó còn được thể hiện rất nhiều qua những hình ảnh mang đậm giá trị siêu thực, tâm linh. Không chỉ manga mà còn nhiều thể loại nghệ thuật khác (anime, phim truyện,...) ở Nhật cũng khai thác đặc điểm này. Bạn đã bao giờ nghe đến yokai (tengu, kappa,...)? Hay nghe đến sự tích xuyên không gian - thời gian?... Tất cả đều bắt nguồn từ chính 2 tôn giáo này. Và những hình ảnh này đã không ít lần được sử dụng làm ý tưởng cho các nhân vật trong các chương truyện. Lấy ví dụ như câu chuyện về “cáo chín đuổi” được lồng ghép vào tác phẩm nổi tiếng của tác giả Kishimoto Masashi, “Naruto”, như đại diện cho một mối tai họa.Hay hình ảnh Phật tổ được lồng ghép vào tác phẩm “One Piece”, Oda eiichiro, như một hình tượng biểu trưng cho công lý tối cao. 4. Hướng nội - kín kẽ7: Điều này được thể hiện rất rõ qua ngôn ngữ cử chỉ của người Nhật. Theo nhận xét của cuốn sách “Đối thoại các nền văn hóa - Nhật Bản”, họ là những con người “vô cùng tinh ý và sử dụng rất nhiều các ngôn ngữ cử chỉ tinh tế. Họ gọi chúng là haragei hay “cảm giác trong lòng”, lắng nghe những tiếng nói của tiềm thức được thể hiện bằng những dấu hiệu thoáng qua: một sự co giật nhẹ trên cơ mặt, một cái đưa mắt hay một cử 7 Tham khảo sách “Đối thoại với các nền văn hóa - Nhật Bản”, NXB Trẻ, Biên dịch: Trịnh Huy Hóa 17 chỉ mơ hồ”. Điều này còn được thể hiện qua lễ nghi thường ngày trong cuộc sống, từ cách họ cúi chào, đổ gập người, số lần cúi người, các khoanh tay đưa cầm, tất cả nhằm để chỉ sự tôn trọng với một người khác, có thể do địa vị cao hơn, hoặc mình thực sự kính trọng (dù không hay nói ra). Sự tinh tế này tạo nên sự khác biệt của manga so với những nền truyện tranh khác, ở chỗ manga luôn vượt trội về khả năng phân tích nội tâm nhân vật trong từng tình huống, từng trạng thái cảm xúc khác nhau. Đó là nhờ cốt truyện được đầu tư suy nghĩ bởi chính những tác giả, người chịu ảnh hưởng bởi “tính hướng nội” của một nền văn hóa - suy nghĩ nhiều, tư duy nhiều trong tâm thức; đây là yếu tố quan trọng để các mangaka hình dung dễ và rõ ràng hơn về cách chuyển biến trong tâm lý của các nhân vật của mình, khiến chúng thật hơn, sinh động hơn và gần gũi hơn. Ngoài ra, không chỉ nằm ở nội dung, điều này còn thể hiện qua cách tác giả thay đổi, phác ra từng đường nét trên khuôn mặt của các nhân vật; vì họ hiểu rõ rằng từng sự thay đổi dù là nhỏ nhất trong nét vẽ, trong cách thể hiện gương mặt, cử chỉ của tay chân, hay dáng người, sẽ tạo ra những sắc thái khác nhau cho nhân vật, thậm chí còn làm nổi bật lên tính cách, hình tượng của nhân vật của mình. Tức giận thì mắt sẽ xếch lên 2 bên, mặt nhăn lại, gân nổi lên; cười thì hai mắt hơi nhẹo lại, miệng há rộng,... * Điều đặc biệt là chính tính cách này lại tại ra một đặc điểm rất riêng khác của người nhật “Vẻ bề ngoài vô kỷ luật”. Trong hình dung của chúng ta, người Nhật hiện lên là một dân tộc hết sức kỉ luật, chỉnh chu; nhưng sự thật không phải vậy. Vẻ ngoài đó được hình thành, vẽ ra bởi “tính hướng nội” đã nói ở phần trên, đây là yêu cầu cơ bản trong công việc của họ thôi; thực chất, họ vẫn có nhiều khi cư xử một cách hoang dại và cẩu thả. Họ say mèm nơi công cộng, ngủ gục trên đường, quán nhậu; họ vui chơi thả ga tại các lễ hội; họ công khai thích thú với các kiểu sách báo, trò đùa tục tĩu. Không cần phải quá để ý nhưng các bạn cũng sẽ thấy hình ảnh đó hiện lên trong các trang truyện manga, những hình ảnh nhân vật “dại gái”, những trò đùa đen tối được chèn vào, có lúc tệ nhị có lúc thì lỗ ra rõ rành rành. Tuy nhiên, đối với người Nhật, điều này không xấu bởi họ tin vào một triết lý xâu xa trong cuộc sống: trong cuộc sống, làm việc đã phải đè nén đủ rồi thì lúc hưởng thụ, giải trí thì sao phải đè nén nữa; điều đó chỉ làm dục vọng nó tăng cao hơn thôi. Hãy chấp 18 nhận và thoải mái để cho những thú vui này xả ra hết ở đúng chỗ; để ta có thể thư giãn, thoát khỏi đè nén của cuộc đời; và tránh xa những chuyện “sai lầm” do bị đè nén tạo ra. 5. Hướng tới tương lai - hiếu kỳ: Nếu bạn biết tới Doraemon thì đặc điểm này cũng không còn quá xa lạ với các bạn nữa. Nhắc đến Nhật Bản hiện nay, là chúng ta sẽ nhắc tới một quốc gia với vô vàn những công nghệ hiện đại phục vụ trong cuộc sống (robot, trí thông minh nhân tạo, đồ gia dụng, xe cộ,...) biểu tượng cho một quốc gia đi đầu trong việc phát triển những công nghệ mới, luôn tìm tòi, hiếu kỳ để không ngừng phát triển. Điều này được hình thành từ việc họ phải thường xuyên đương đầu với những thảm họa và thiên nhiên thảm khốc; và vô thức họ học được cách nhìn lên phía trước suy nghĩ tích cực, và cùng lúc rèn luyện được tính cách hiếu kỳ - thúc đẩy họ đi tìm kiếm những công nghệ mới, những công cụ mới để giúp cho cuộc sống của mình tốt đẹp hơn, ổn định hơn. Hiện đang rất nhiều các tác phẩm manga viết về thế giới tương lai, nơi mà có những dụng cụ, máy móc mà chúng ta mới chỉ tưởng tượng (hay thậm chí còn chưa nghĩ ra), chính xác phản ảnh tư duy của người Nhật về cách họ luôn nhìn về phía trước về phía một tương lai đầy tươi sáng, với vô vàn những tiện ích và phát minh mới phục vụ cuộc sống con người,... 6. Tôn trọng thứ bậc: Ý thức tôn trọng thứ bậc có lẽ đã có từ lâu trong đời sống người Nhật. Thái độ nhún mình trước những người có địa vị, quyền chức cũng có ở một số nước khác thời cận đại nhưng đặc biệt ở Nhật cho đến nay vẫn còn đậm nét. Tập quán này được nhấn mạnh trong hơn 250 năm dưới thời tokugawa. Ngày nay ý thức tôn trọng thứ bậc vẫn được thể hiện trong đời sống hàng ngày. Ví dụ trong phòng họp, người có chức vụ thấp nhất sẽ ngồi gần cửa ra vào thì người có chức vụ càng cao sẽ ngồi càng gần phía trong... Sắc thái tôn ti trật tự trong xã hội Nhật Bản thể hiện rõ trong ngôn ngữ và đây cũng là cái được thể hiện trong các đoạn hội thoại giữa các nhân vật trong manga, đều theo đúng chuẩn xưng hô, chào hỏi với từng đối tượng xã hội cụ thể. Đối với người lớn tuổi hay 19