Tài liệu Tiểu luận định hướng và giải pháp để phát triển thị trường chứng khoán ở vn

LỜI NÓI ĐẦU ThÞ trêng chøng kho¸n lµ yÕu tè c¬ b¶n cña nÒn kinh tÕ thÞ trêng hiÖn ®¹i. Ngêi ta thêng nãi: ThÞ trêng chøng kho¸n chÝnh lµ c¸i "Hµn thö biÓu" cña nÒn kinh tÕ thËt vËy mäi biÕn ®éng vÒ kinh tÕ, chÝnh trÞ, x· héi… sÏ t¸c ®éng tøc thêi ngay trªn thÞ trêng chøng kho¸n. Vµ cø nh×n vµo chØ sè gi¸ c¶ chøng kho¸n ngêi ta cã thÓ thÊy râ møc ¶nh hëng Êy t¸c ®éng nh thÕ nµo. ë ViÖt Nam thÞ trêng chøng kho¸n lµ mét vÊn ®Ò rÊt míi mÎ ®èi víi sinh viªn vµ xa l¹ ®èi víi d©n chóng. Nhng ®Ó cã thÓ thùc hiÖn ®êng lèi c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ cña §¶ng vµ Nhµ níc ta theo ph¬ng ch©m ph¸t huy tèi ®a néi lùc lµ ph¶i thóc ®Èy qóa tr×nh cæ phÇn ho¸, cho nªn ph¶i h×nh thµnh TTCK. Theo thùc tiÔn cho thÊy vèn lu«n lµ vÊn ®Ò thêi sù cña níc ta, thiÕu vèn c¸c doanh nghiÖp, c¸c nhµ ®Çu t bá mÊt c¬ héi kinh doanh, ®ång thêi kh«ng huy ®éng ®îc vèn mµ ai còng biÕt cßn tiÒm tµng rÊt lín trong d©n c, ®· g©y l·ng phÝ lín, lµm gi¶m kh¶ n¨ng ph¸t triÓn cña ®Êt níc. Sù h×nh thµnh thÞ trêng chøng kho¸n lµ mét trong nh÷ng gi¶i ph¸p cho vÊn ®Ò trªn. §ã lµ nh÷ng lý do ®Ó em chän ®Ò tµi nµy. V× cha ®îc häc tËp kü lìng nªn trong bµi viÕt nµy cã nhiÒu sai sãt mong c« th«ng c¶m. 1 2 PhÇn I: Nh÷ng vÊn ®Ò c¬ b¶n vÒ thÞ trêng chøng kho¸n I. Chøng kho¸n vµ thÞ trêng chøng kho¸n 1. LÞch sö h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña thÞ trêng chøng kho¸n trªn thÕ giíi. ThÞ trêng chøng kho¸n lµ yÕu tè c¬ b¶n cña nÒn kinh tÕ thÞ trêng hiÖn ®¹i. §Õn nay, hÇu hÕt c¸c quèc gia cã nÒn kinh tÕ ph¸t triÓn ®Òu cã thÞ trêng chøng kho¸n. ThÞ trêng chøng kho¸n ®· trë thµnh mét ®Þnh chÕ tµi chÝnh kh«ng thÓ thiÕu ®îc trong ®êi sèng kinh tÕ cña nh÷ng níc theo c¬ chÕ thÞ trêng. Vµo kho¶ng gi÷a thÕ kû 15 ë t¹i nh÷ng thµnh phè trung t©m bu«n b¸n cña ph¬ng t©y, c¸c th¬ng gia thêng tô tËp t¹i c¸c qu¸n cµ phª ®Ó th¬ng lîng viÖc mua b¸n, trao ®æi c¸c lo¹i hµng ho¸ nh: n«ng s¶n, kho¸ng s¶n, ngo¹i tÖ vµ gi¸ kho¸n ®éng s¶n … §iÓm ®Æc biÖt lµ trotng nh÷ng cuéc th¬ng lîng nµy c¸c th¬ng gia chØ dïng lêi nãi ®Ó trao ®æi víi nhau, kh«ng cã hµng ho¸, ngo¹i tÖ, gi¸ kho¸n ®éng s¶n hay bÊt cø mét lo¹i giÊy tê nµo. Nh÷ng cuéc th¬ng lîng nµy nh»m thèng nhÊt víi nhau c¸c "Hîp ®ång" mua b¸n, trao ®æi thùc hiÖn ngay, kÓ c¶ nh÷ng hîp ®ång cho t¬ng lai 3 th¸ng, 6 th¸ng hoÆc mét n¨m sau míi thùc hiÖn. Nh÷ng cuéc trao ®æi nµy lóc ®Çu chØ cã mét nhãm nhá, dÇn dÇn sè ngêi t¨ng lªn. §Õn cuèi thÕ kû 15 "khu chî riªng" nµy trë thµnh mét "thÞ trêng" vµ thêi gian häp chî rót xuèng 3 hµng tuÇn vµ sau ®ã lµ hµng ngµy. Trong c¸c phiªn chî nµy hä thèng nhÊt víi nhau nh÷ng quy íc cho c¸c cuéc th¬ng lîng. DÇn dÇn nh÷ng quy íc ®ã ®îc tu bæ hoµn chØnh thµnh nh÷ng quy t¾c cã gi¸ trÞ b¾t buéc ®èi víi nh÷ng ngêi tham gia. Tõ ®ã thÞ trêng chøng kho¸n b¾t ®Çu h×nh thµnh. Phiªn chî ®Çu tiªn n¨m 1453 t¹i ®ai Vanber cña BØ sau ®ã ®îc xuÊt hiÖn ë Anh n¨m 1773, ë §øc 1778, ë Mü 1792, ë Thôy sÜ 1876, ë NhËt 1878, ë Ph¸p 1801, ë H¬ng C¶ng 1946, ë In®«nªxia 1925, ë Hµn Quèc 1956, ë Th¸i Lan 1962, ë Malaysia vµ Philipin 1963. Qu¸ tr×nh h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña c¸c thÞ trêng chøng kho¸n thÕ giíi ®· tr¶i qua nh÷ng bíc th¨ng trÇm. Thêi kú huy hoµng vµo nh÷ng n¨m 1975 - 1913 cïng víi sù ph¸t triÓn thÞnh vîng cña nÒn kinh tÕ. Còng cã lóc thÞ trêng chøng kho¸n r¬i vµo ®ªm ®en nh ngµy thø n¨m ®en tèi tøc ngµy 29/10/1929 råi ngµy thø hai ®en tèi n¨m 1987, võa qua th¸ng 7/97 thÞ trêng chøng kho¸n ë c¸c níc Ch©u ¸ sôt gi¸, mÊt lßng tin b¾t ®Çu tõ Th¸i Lan. §Õn nay thÞ trêng chøng kho¸n c¸c níc ®ang ph¸t triÓn m¹nh mÏ vÒ sè lîng thÞ trêng chøng kho¸n lªn ®Õn 160 së giao dÞch, chÊt lîng ho¹t ®éng thÞ trêng ngµy cµng ®¸p øng cho sè ®«ng nh÷ng nhµ ®Çu t trong vµ ngoµi níc, tiÕn tíi mét thÞ trêng chøng kho¸n héi nhËp khu vùc vµ quèc tÕ. HiÖn nay thÞ trêng chøng kho¸n ®· ph¸t triÓn m¹nh mÏ ë hÇu hÕt c¸c níc c«ng nghiÖp hµng ®Çu Mü, NhËt, Anh, §øc, Ph¸p… Bªn c¹nh ®ã h¬n 40 níc ph¸t triÓn ®· thiÕt lËp thÞ trêng chøng kho¸n còng ®· h×nh thµnh ë c¸c níc l¸ng giÒng 4 ViÖt Nam nh Singapore, Malaysia, Th¸i Lan, Philipin vµ In®«nªxia vµ ViÖt Nam còng ®· cã trung t©m giao dÞch thÞ trêng chøng kho¸n thµnh phè Hå ChÝ Minh. (7/2000). 2. C¸c kh¸i niÖm a. Chøng kho¸n: Chøng kho¸n lµ c¸c lo¹i c«ng cô tµi chÝnh dµi h¹n, bao gåm c¸c lo¹i cæ phiÕu vµ tr¸i phiÕu. Cæ phiÕu lµ lo¹i chøng chØ x¸c nhËn viÖc gãp vèn cña mét ngêi vµo c«ng ty cæ phÇn. Cæ phiÕu x¸c nhËn quyÒn së h÷u cña ngêi nµy ®èi víi c«ng ty cæ phÇn, ngêi së h÷u ®îc gäi lµ cæ ®«ng, cæ ®«ng cã c¸c quyÒn h¹n vµ tr¸ch nhiÖm ®èi víi c«ng ty cæ phÇn, ®îc chia lêi (cæ tøc) theo kÕt qu¶ kinh doanh cña c«ng ty cæ phÇn: ®îc quyÒn bÇu cö, øng cö vµo ban qu¶n lý, ban kiÓm so¸t. Cæ phiÕu cã thÓ ®îc ph¸t hµnh vµo lóc thµnh lËp c«ng ty, hoÆc lóc c«ng ty cÇn thªm vèn ®Ó më réng, hiÖn ®¹i ho¸ s¶n xuÊt kinh doanh. Mét ®Æc ®iÓm cña cæ phiÕu lµ cæ ®«ng ®îc chia cæ tøc theo kÕt qu¶ ho¹t ®éng s¶n xuÊt kinh doanh cña c«ng ty. Cæ ®«ng cã thÓ ®îc hëng lîi nhuËn nhiÒu h¬n gi¸ trÞ cña cæ phiÕu vµ còng cã thÓ bÞ mÊt tr¾ng khi c«ng ty lµm ¨n thua lç. Cæ ®«ng kh«ng ®îc quyÒn ®ßi l¹i sè vèn mµ ngêi ®ã ®· gãp vµo c«ng ty cæ phÇn, hä chØ cã thÓ thu l¹i tiÒn b»ng c¸ch b¸n cæ phiÕu ®ã ra trªn thÞ trêng chøng kho¸n. Tr¸i phiÕu lµ chøng chØ x¸c nhËn quyÒn lµm chñ mét mãn nî cña chñ së h÷u tr¸i phiÕu ®èi víi ®¬n vÞ ph¸t hµnh. Tr¸i phiÕu lµ lo¹i chøng kho¸n mµ l·i suÊt vay nî ®· ®îc x¸c 5 ®Þnh râ ngay khi ph¸t hµnh do ®ã nã cã lîi tøc cè ®Þnh vµ chØ ®îc hoµn tr¶ khi ®Õn h¹n thanh to¸n ghi trªn tr¸i phiÕu mµ ngêi ph¸t hµnh ph¶i thùc hiÖn. Tr¸i phiÕu do c¸c doanh nghiÖp cã thÓ lµ quèc doanh, t doanh hay cæ phÇn ph¸t hµnh. ë ViÖt Nam h×nh thøc vay vèn b»ng c¸ch ph¸t hµnh tr¸i phiÕu ®· xuÊt hiÖn ë mét vµi n¬i. VÝ dô nh viÖc ph¸t hµnh tr¸i phiÕu huy ®éng vèn cho ®Çu t më réng s¶n xuÊt cña nhµ m¸y xi m¨ng Hoµng Th¹ch vµo cuèi n¨m 994, mét sè doanh nghiÖp kh¸c còng cã h×nh thøc huy ®éng vèn nµy ®Ó vay cña c¸n bé c«ng nh©n viªn trong doanh nghiÖp. Kú phiÕu lµ chøng chØ cña nhµ níc ph¸t hµnh víi môc ®Ých vay vèn cña c¸c tæ chøc kinh tÕ x· héi, c¸c tÇng líp d©n c ®Ó bï ®¾p vµo th©m hôt cña ng©n s¸ch Nhµ níc. Trong vµi n¨m trë l¹i ®©y, kho b¹c nhµ níc ®· ph¸t hµnh kú phiÕu kho b¹c réng r·i trong c¶ níc. b. ThÞ trêng chøng kho¸n. ThÞ trêng chøng kho¸n (tiÕng latinh lµ Bursa - nghÜa lµ c¸i vÝ tiÒn) lµ n¬i mµ cung vµ cÇu cña c¸c lo¹i chøng kho¸n gÆp nhau ®Ó x¸c ®Þnh gi¸ c¶. Sè lîng cña tõng lo¹i chøng kho¸n ®îc giao dÞch trªn thÞ trêng. Cô thÓ h¬n thÞ trêng chøng kho¸n cã thÓ ®îc ®Þnh nghÜa nh lµ n¬i tËp trung c¸c nguån tiÕt kiÖm ®Ó ph©n phèi l¹i cho ngêi muèn sö dông nh÷ng nguån tiÕt kiÖm ®ã theo gi¸ mµ ngêi sö dông s½n sµng tr¶. Nãi c¸ch kh¸c thÞ trêng chøng kho¸n lµ n¬i tËp trung vµ ph©n phèi c¸c nguån ®Çu t nµy, cã thªm nhiÒu vèn h¬n ®Ó ®a vµo s¶n xuÊt trong 6 nÒn kinh tÕ v× vËy cã thÓ lµm cho nÒn kinh tÕ t¨ng trëng vµ t¹o nªn sù thÞnh vîng. Theo ®Þnh nghÜa nªu trªn, thÞ trêng chøng kho¸n kh«ng ph¶i lµ c¬ quan mua vµo hoÆc b¸n ra c¸c lo¹i chøng kho¸n. ThÞ trêng chøng kho¸n chØ lµ n¬i giao dÞch, ë ®ã viÖc mua b¸n chøng kho¸n ®îc thùc hiÖn bëi nh÷ng ngêi m«i giíi chøng kho¸n. Nh vËy thÞ trêng chøng kho¸n kh«ng ph¶i lµ n¬i giao dÞch (mua - b¸n) chøng kho¸n cña nh÷ng ngêi muèn mua hay b¸n chøng kho¸n mµ lµ cña nh÷ng nhµ m«i giíi. NÕu mét ngêi muèn mua hay b¸n chøng kho¸n, ngêi nµy sÏ th«ng qua ngêi m«i giíi chøng kho¸n cña anh ta trªn thÞ trêng chøng kho¸n ®Ó tiÕn hµnh viÖc mua b¸n chø kh«ng trùc tiÕp tham gia mua b¸n. Gi¸ c¶ chøng kho¸n ®îc h×nh thµnh mét c¸ch kh¸ch quan theo hÖ thèng b¸n ®Êu gi¸ hai chiÒu. Ngêi m«i giíi mua kh¸c ®îc víi gi¸ thÊp nhÊt, ngêi m«i giíi b¸n c¹nh tranh víi nh÷ng ngêi m«i giíi b¸n kh¸c ®Ó b¸n ®îc gi¸ cao nhÊt. V× thÕ mµ thÞ trêng chøng kho¸n lµ thÞ trêng cã tÝnh tù do cao nhÊt trong c¸c lo¹i thÞ trêng. c. Ph©n lo¹i thÞ trêng chøng kho¸n. VÒ ph¬ng diÖn ph¸p lý thÞ trêng chøng kho¸n gåm cã: ThÞ trêng chøng kho¸n (TTCK tËp trung) lµ thÞ trêng ho¹t ®éng theo ®óng c¸c qui luËt ph¸p ®Þnh, lµ n¬i mua b¸n c¸c lo¹i chøng kho¸n ®· ®îc ®¨ng biÓu hay ®îc biÖt lÖ. Chøng kho¸n ®¨ng biÓu lµ lo¹i chøng kho¸n ®· ®îc c¬ quan cã thÈm quyÒn cho phÐp b¶o ®¶m, ph©n phèi vµ mua 7 b¸n qua trung gian c¸c kinh kû vµ c«ng ty kinh kû, tøc lµ ®· héi ®ñ c¸c tiªu chuÈn ®· ®Þnh. Chøng kho¸n biÖt lÖ lµ lo¹i chøng kho¸n ®îc miÔn giÊy phÐp cña c¬ quan cã thÈm quyÒn, do chÝnh phñ trong c¸c c¬ quan c«ng quyÒn, thµnh phè, tØnh quËn, huyÖn, thÞ ph¸t hµnh vµ b¶o ®¶m. ThÞ trêng chøng kho¸n chÝnh thøc cã ®Þa ®iÓm vµ thêi biÓu mua b¸n râ rÖt vµ gi¸ c¶ ®îc tÝnh theo thÓ thøc ®Êu gi¸ c«ng khai, cã sù kiÓm so¸t cña héi ®éng chøng kho¸n. ThÞ trêng chøng kho¸n chÝnh thøc chñ yÕu ®îc thÓ hiÖn b»ng c¸c së giao dÞch chøng kho¸n. ThÞ trêng chøng kho¸n phi chÝnh thøc: (TTCK phi tËp trung) lµ thÞ trêng mua b¸n chøng kho¸n bªn ngoµi së giao dÞch chøng kho¸n, kh«ng cã ®Þa ®iÓm tËp trung nh÷ng ngêi m«i giíi, nh÷ng ngêi kinh doanh chøng kho¸n nh ë së giao dÞch chøng kho¸n. ë ®©y kh«ng cã sù kiÓm so¸t tõ bªn ngoµi, kh«ng cã ngµy giê hay thñ tôc nhÊt ®Þnh mµ do sù tho¶ thuËn cña ngêi mua vµ ngêi b¸n. d. ChØ sè chøng kho¸n: Khi nãi ®Õn thÞ trêng chøng kho¸n kh«ng thÓ kh«ng nãi ®Õn chØ sè chøng kho¸n. Ngêi ta thêng coi chØ sè chøng kho¸n lµ chiÕc "phong vò biÓu" cña thÞ trêng chøng kho¸n mµ ë d¹ng nµy hay d¹ng kh¸c ngêi ta dïng chØ sè chøng kho¸n ®Ó thÓ hiÖn sù ph¸t triÓn cña thÞ trêng vµ c¸c thµnh phÇn cña nã. C¸c chØ sè nµy thêng ®îc th«ng b¸o trªn c¸c ph¬ng tiÖn th«ng tin ®¹i chóng vµ c¸c tê nhËt b¸o lín ë c¸c 8 níc chØ sè chøng kho¸n ph¶n ¸nh t×nh h×nh ho¹t ®éng cña c¸c c«ng ty trªn thÞ trêng. NÕu c¸c c«ng ty lµm ¨n cã l·i, gi¸ chøng kho¸n cña c¸c c«ng ty ®ã sÏ t¨ng vµ lµm t¨ng theo chØ sè chøng kho¸n. Ngîc l¹i, chØ sè chøng kho¸n sÏ gi¶m. Dùa vµo chØ sè chøng kho¸n, c¸c nhµ ®Çu t cã thÓ x¸c ®Þnh ®îc hiÖu qu¶ cña mét cæ phiÕu hoÆc mét danh môc c¸c chøng kho¸n ®Ó ®Çu t vµo. BÊt kú mét thÞ trêng chøng kho¸n nµo còng cã mét chØ sè chøng kho¸n cña riªng nã. VÝ dô thÞ trêng chøng kho¸n New york cã chØ sè Dow Jones, thÞ trêng chøng kho¸n Tokyo ¸p dông chØ sè Nikkei, Hong Kong ¸p dông chØ sè Hang - xieng, Singapore ¸p dông chØ sè "Strai taime"… Mét lo¹i chØ sè chøng kho¸n ®îc nhiÒu ngêi biÕt ®Õn nhÊt lµ chØ sè Dow Jones ra ®êi c¸ch ®©y võa trßn 100 n¨m (896). ChØ sè nµy ®îc coi nh mét cét mèc cña thÞ trêng chøng kho¸n thÕ giíi. ChØ sè nµy do hai nhµ kinh tÕ Mü Edward David Jones vµ Charles Hery Dow ®Ò xuÊt ®o lêng møc ®é biÕn ®éng cña thÞ gi¸ cæ phiÕu trªn thÞ trêng chøng kho¸n New York. ChØ sè Dow Jones bao gåm 65 lo¹i cæ phiÕu ®îc chia thµnh 3 nhãm chØ sè b×nh qu©n nhá nh sau: + ChØ sè Dow Jones c«ng nghiÖp bao gåm gi¸ cæ phiÕu cña 30 c«ng ty hµng ®Çu ngµnh c«ng nghiÖp c«ng l¹i råi chia cho 1504 (con sè nµy cã khi cã gi¶m). 9 + ChØ sè Dow Jones vËn t¶i bao gåm gi¸ cæ phiÕu cña 20 c«ng ty hµng ®Çu ngµnh giao th«ng vËn t¶i céng l¹i chia cho 2785 (con sè nµy cã khi t¨ng). + ChØ sè Dow Jones dÞch vô c«ng céng bao gåm gi¸ cæ phiÕu cña 15 c«ng ty hµng ®Çu ngµnh dÞch vô c«ng céng. §Ó biÕt ®îc t×nh h×nh ph¸t triÓn kinh tÕ gÇn ®©y ngêi ta x¸c ®Þnh thªm mét sè tiªu chuÈn kh¸c. §ã lµ c¸c ®iÓm giíi h¹n vµ ®iÓm liÖt. Ch¼ng h¹n ®iÓm giíi h¹n cña chØ sè Dow Jones lµ 800, ®iÓm liÖt lµ 700. NÕu chØ sè Dow Jones hµng ngµy vît qu¸ 800 ®iÓm chung trong nÒn kinh tÕ ®ang ®i lªn, nÕu díi 800 ®iÓm cho biÕt cã nguy c¬ x¶y ra suy tho¸i kinh tÕ. II. C¬ cÊu vµ ho¹t ®éng cña thÞ trêng chøng kho¸n. ThÞ trêng chøng kho¸n chÝnh thøc ®îc thÓ hiÖn b»ng së giao dÞch chøng kho¸n. Th«ng thêng mét thÞ trêng chøng kho¸n bao gåm hai thÞ trêng cïng tham gia (cÊu tróc thÞ trêng chøng kho¸n) lµ thÞ trêng s¬ cÊp vµ thÞ trêng thø cÊp. 1. ThÞ trêng s¬ cÊp: Lµ thÞ trêng cÊp mét hay thÞ trêng ph¸t hµnh, hµm ý chØ n¬i diÔn ra ho¹t ®éng giao dÞch mua b¸n nh÷ng chøng kho¸n míi ph¸t hµnh lÇn ®Çu, kÐo theo sù t¨ng thªm qui m« ®Çu t vèn. Nguån cung øng vèn chñ yÕu t¹i thÞ trêng nµy lµ nguån tiÕt kiÖm cña d©n chóng nh cña mét sè tæ chøc phi tµi chÝnh. ThÞ trêng s¬ cÊp lµ thÞ trêng t¹o vèn cho ®¬n vÞ ph¸t hµnh. 2. ThÞ trêng thø cÊp. 10 Cßn gäi lµ thÞ trêng cÊp hai hay thÞ trêng lu th«ng, lµ nãi ®Õn n¬i diÔn ra ho¹t ®éng giao dÞch mua b¸n chøng kho¸n ®Õn tay thø hai, tøc lµ viÖc mua b¸n tiÕp thu sau lÇn b¸n ®Çu tiªn. Nãi c¸ch kh¸c, thÞ trêng thø cÊp lµ thÞ trêng mua ®i b¸n l¹i c¸c lo¹i chøng kho¸n ®· ®îc ph¸t hµnh qua thÞ trêng s¬ cÊp. §iÓm kh¸c nhau c¨n b¶n gi÷a thÞ trêng s¬ cÊp vµ thÞ trêng thø cÊp kh«ng ph¶i lµ sù kh¸c nhau vÒ h×nh thøc mµ lµ sù kh¸c nhau vÒ néi dung, vÒ môc ®Ých cña tõng lo¹i thÞ trêng. Bëi lÏ, viÖc ph¸t hµnh cæ phiÕu hay tr¸i phiÕu ë thÞ trêng s¬ cÊp lµ nh»m thu hót mäi nguån vèn ®Çu t vµ tiÕt kiÖm vµo c«ng cuéc ph¸t triÓn kinh tÕ. Cßn ë thÞ trêng thø cÊp, dï viÖc giao dÞch rÊt nhén nhÞp cã hµng chôc, hµng tr¨m thËm chÝ hµng ngµn tØ ®« la chøng kho¸n ®îc mua ®i b¸n l¹i, nhng kh«ng lµm t¨ng thªm qui m« ®Çu t vèn, kh«ng thu hót thªm ®îc c¸c nguån tµi chÝnh míi. Nã chØ cã t¸c dông ph©n phèi l¹i quyÒn së h÷u chøng kho¸n tõ chñ thÓ nµy sang chñ thÓ kh¸c, ®¶m b¶o tÝnh thanh kho¶n cña chøng kho¸n. ThÞ trêng s¬ cÊp vµ thÞ trêng thø cÊp gép l¹i ®îc gäi lµ thÞ trêng chøng kho¸n. Hai thÞ trêng nµy tån t¹i quan hÖ mËt thiÕt víi nhau ®îc vÝ dô nh hai b¸nh xe cña mét chiÕc xe, trong ®ã thÞ trêng s¬ cÊp lµ c¬ së, lµ tiÒn ®Ò, thÞ trêng thø cÊp lµ ®éng lùc. NÕu kh«ng cã thÞ trêng s¬ cÊp th× sÏ ch¼ng cã chøng kho¸n ®Ó lu th«ng trªn thÞ trêng thø cÊp vµ ngîc l¹i, nÕu kh«ng cã thÞ trêng thø cÊp th× viÖc ho¸n chuyÓn c¸c chøng kho¸n thµnh tiÒn sÏ bÞ khã kh¨n, khiÕn 11 cho ngêi ®Çu t sÏ bÞ thu nhá l¹i, h¹n chÕ kh¶ n¨ng huy ®éng vèn trong nÒn kinh tÕ. ViÖc ph©n biÖt thÞ trêng s¬ cÊp vµ thÞ trêng thø cÊp chØ cã ý nghÜa vÒ mÆt lý thuyÕt. Trong thùc tÕ tæ chøc thÞ trêng chøng kho¸n kh«ng cã sù ph©n biÖt ®©u lµ thÞ trêng s¬ cÊp vµ ®©u lµ thÞ trêng thø cÊp. NghÜa lµ, trong mét thÞ trêng chøng kho¸n võa cã giao dÞch cña thÞ trêng s¬ cÊp võa cã giao dÞch cña thÞ trêng thø cÊp. Võa cã viÖc mua b¸n chøng kho¸n theo tÝnh chÊt mua ®i b¸n l¹i. Tuy nhiªn, ®iÓm cÇn chó ý lµ ph¶i coi träng thÞ trêng s¬ cÊp, v× ®©y lµ thÞ trêng ph¸t hµnh lµ ho¹t ®éng t¹o vèn cho ®¬n vÞ ph¸t hµnh ®ång thêi ph¶i gi¸m s¸t chÆt chÏ thÞ trêng thø cÊp, kh«ng ®Ó t×nh tr¹ng ®Çu c¬ lòng ®o¹n thÞ trêng ®Ó ®¶m b¶o thÞ trêng chøng kho¸n trë thµnh c«ng cô h÷u dông cña nÒn kinh tÕ. 3. Së giao dÞch chøng kho¸n: ThÞ trêng chøng kho¸n chÝnh thøc ®îc tæ chøc theo h×nh thøc Së giao dÞch chøng kho¸n. a. C¸c h×nh thøc tæ chøc së giao dÞch chøng kho¸n. HiÖn nay trªn thÕ giíi cã 3 h×nh thøc tæ chøc së giao dÞch chøng kho¸n. Thø nhÊt: Së giao dÞch chøng kho¸n ®îc tæ chøc theo h×nh thøc "C©u l¹c bé" tù nguyÖn cña c¸c thµnh viªn. Trong h×nh thøc nµy, c¸c thµnh viªn cña së giao dÞch (héi viªn) tù tæ chøc vµ tù qu¶n lý së giao dÞch chøng kho¸n theo ph¸p luËt kh«ng cã sù can thiÖp cña nhµ níc. C¸c héi viªn cña Së 12 giao dÞch bÇu ra Héi ®ång qu¶n trÞ vµ Héi ®ång qu¶n trÞ bÇu ra ban ®iÒu hµnh. Thø hai: Së giao dÞch chøng kho¸n ®îc tæ chøc díi h×nh thøc mét c«ng ty cæ phÇn cã c¸c cæ ®«ng lµ c¸c c«ng ty thµnh viªn. §©y lµ h×nh thøc phæ biÕn nhÊt hiÖn nay. Së giao dÞch chøng kho¸n tæ chøc díi h×nh thøc nµy ®îc ho¹t ®éng theo luËt c«ng ty cæ phÇn, ph¶i nép thuÕ cho nhµ níc vµ chÞu sù gi¸m s¸t cña mét c¬ quan chuyªn m«n do chÝnh phñ lËp ra. C¬ quan chuyªn m«n nµy lµ c¬ quan qu¶n lý nhµ níc vÒ chøng kho¸n vµ thÞ trêng chøng kho¸n. Qu¶n lý vµ ®iÒu hµnh së giao dÞch chøng kho¸n lµ Héi ®ång qu¶n trÞ do c¸c c«ng ty chøng kho¸n thµnh viªn bÇu ra vµ ban ®iÒu hµnh së giao dÞch chøng kho¸n do Héi ®ång qu¶n trÞ ®Ò cö. Thø ba: Së giao dÞch chøng kho¸n ®îc tæ chøc díi d¹ng mét c«ng ty cæ phÇn nhng cã sù tham gia qu¶n lý vµ ®iÒu hµnh cña nhµ níc. §©y lµ h×nh thøc phæ biÕn ë hÇu hÕt c¸c níc Ch©u ¸. C¬ cÊu tæ chøc vµ qu¶n lý ®iÒu hµnh còng t¬ng tù nh h×nh thøc trªn nhng trong thµnh phÇn Héi ®ång qu¶n trÞ cã mét sè thµnh viªn do uû ban chøng kho¸n quèc gia ®a vµo, gi¸m s¸t ®iÒu hµnh. Së giao dÞch chøng kho¸n quèc gia bæ nhiÖm. b. Qu¶n lý vµ ®iÒu hµnh së giao dÞch chøng kho¸n Uû ban chøng kho¸n quèc gia lµ c¬ quan qu¶n lý nhµ níc vÒ thÞ trêng chøng kho¸n do chÝnh phñ thµnh lËp. Uû ban chøng kho¸n quèc gia cã nhiÖm vô x¸c ®Þnh lo¹i doanh 13 nghiÖp nµo ®îc phÐp ph¸t hµnh chøng kho¸n vµ lo¹i chøng kho¸n nµo ®îc mua b¸n. Uû ban nµy cÊp giÊy phÐp vµ kiÓm tra ho¹t ®éng cña c¸c c«ng ty m«i giíi vµ thùc hiÖn c¸c c«ng viÖc qu¶n lý nhµ níc kh¸c. Héi ®ång qu¶n trÞ vµ ban ®iÒu hµnh së giao dÞch chøng kho¸n qu¶n lý vµ ®iÒu hµnh së giao dÞch chøng kho¸n. TÊt c¶ c¸c quyÕt ®Þnh ®Òu ®îc Héi ®ång qu¶n trÞ ®a ra. Héi ®ång nµy bao gåm c¸c c«ng ty chøng kho¸n thµnh viªn cña së giao dÞch chøng kho¸n, c¸c thµnh viªn liªn doanh thËm chÝ cã mét sè kh«ng ph¶i lµ thµnh viªn cña së giao dÞch chøng kho¸n do Uû ban chøng kho¸n quèc gia ®a vµo. Héi ®ång qu¶n trÞ cã quyÒn quyÕt ®Þnh nhng thµnh viªn nµo ®îc phÐp bu«n b¸n t¹i së giao dÞch, nh÷ng lo¹i chøng kho¸n nµo ®ñ tiªu chuÈn ®îc phÐp niªm yÕt t¹i phßng giao dÞch. Héi ®ång nµy cã quyÒn ®×nh chØ hoÆc huû bá viÖc niªm yÕt mét chøng kho¸n nµo ®ã. Héi ®ång qu¶n trÞ cã quyÒn kiÓm tra qu¸ tr×nh kinh doanh cña c¸c thµnh viªn së giao dÞch. NÕu ph¸t hiÖn vi ph¹m, Héi ®ång qu¶n trÞ cã quyÒn ph¹t hoÆc ®×nh chØ viÖc kinh doanh cña thµnh viªn trong mét thêi gian nhÊt ®Þnh hoÆc trôc xuÊt kh«ng cho phÐp mua b¸n trªn së giao dÞch. NÕu ph¸t hiÖn vi ph¹m, Héi ®ång qu¶n trÞ cã quyÒn ph¹t hoÆc ®×nh chØ viÖc kinh doanh cña thµnh viªn trong mét thêi gian nhÊt ®Þnh hoÆc trôc xuÊt kh«ng cho phÐp mua b¸n trªn së giao dÞch chøng kho¸n n÷a. 14 c. Thµnh viªn së giao dÞch chøng kho¸n. Thµnh viªn së giao dÞch chøng kho¸n cã thÓ lµ c¸c c¸ nh©n hoÆc c¸c c«ng ty chøng kho¸n. §Ó trë thµnh thµnh viªn cña së giao dÞch chøng kho¸n tríc hÕt c«ng ty ph¶i ®îc c«ng ty cã thÈm quyÒn cña nhµ níc cÊp giÊy phÐp ho¹t ®éng. Ph¶i cã sè vèn tèi thiÓu theo quy ®Þnh, cã chuyªn gia kinh tÕ, ph¸p lý ®· ®îc ®µo t¹o vÒ ph©n tÝch vµ kinh doanh chøng kho¸n. Ngoµi ra c«ng ty cßn ph¶i tho¶ m·n c¸c yªu cÇu cña tõng së giao dÞch chøng kho¸n cô thÓ. Mét c«ng ty chøng kho¸n cã thÓ lµ thµnh viªn cña nhiÒu së giao dÞch chøng kho¸n kh¸c nhau nhng kh«ng ®îc lµ thµnh viªn cña thÞ trêng chøng kho¸n phi tËp trung vµ ngîc l¹i c«ng ty chøng kho¸n cã thÓ thùc hiÖn mét hay nhiÒu nghiÖp vô kh¸c nhau trªn thÞ trêng chøng kho¸n. d. Gi¸m s¸t thÞ trêng chøng kho¸n. §Ó ®¶m b¶o cho c¸c giao dÞch ®îc c«ng b»ng ®¶m b¶o lîi Ých cña c¸c nhµ ®Çu t, së giao dÞch chøng kho¸n cã mét bé phËn chuyªn theo dâi gi¸m s¸t c¸c giao dÞch chøng kho¸n ®Ó ng¨n chÆn kÞp thêi c¸c vi ph¹m trong giao dÞch chøng kho¸n. NhiÖm vô chñ yÕu cña c¸c bé phËn gi¸m s¸t lµ kiÓm tra theo dâi vµ ng¨n chÆn kÞp thêi c¸c ho¹t ®éng tiªu cùc nh g©y nhiÔu gi¸, giao dÞch tay trong, giao dÞch lßng vßng, giao dÞch cã dµn xÕp tríc. 4. Nh÷ng nguyªn t¾c c¬ b¶n vÒ ho¹t ®éng cña thÞ trêng chøng kho¸n. a. Nguyªn t¾c trung gian mua b¸n chøng kho¸n. 15 Ho¹t ®éng mua b¸n chøng kho¸n kh«ng ph¶i trùc tiÕp diÔn ra gi÷a nh÷ng ngêi muèn mua vµ b¸n, chøng kho¸n thùc hiÖn mµ do c¸c nhµ trung gian m«i giíi thùc hiÖn. §©y lµ nguyªn t¾c trung gian c¨n b¶n cho tæ chøc vµ ho¹t ®éng cña thÞ trêng chøng kho¸n. Nguyªn t¾c trung gian nh»m ®¶m b¶o cho c¸c lo¹i chøng kho¸n lµ chøng kho¸n thùc vµ thÞ trêng ho¹t ®éng lµnh m¹nh, ®Òu ®Æn hîp ph¸p vµ ph¸t triÓn, b¶o vÖ lîi Ých cña ngêi ®Çu t. V× nh÷ng nhµ ®Çu t kh«ng thÓ xÐt ®o¸n mét c¸ch nhanh chãng vµ chÝnh x¸c gi¸ trÞ thùc sù cña tõng lo¹i chøng kho¸n vµ còng kh«ng dù ®o¸n ®îc chÝnh x¸c xu híng biÕn ®éng cña nã. V× vËy nÕu ngêi m«i giíi cã th¸i ®é kh«ng kh¸ch quan trong ho¹t ®éng trung gian sÏ g©y thiÖt haÞ cho c¸c nhµ ®Çu t. XÐt vÒ tÝnh chÊt kinh doanh, m«i giíi chøng kho¸n cã 2 lo¹i: M«i giíi chøng kho¸n vµ th¬ng gia chøng kho¸n. M«i giíi chøng kho¸n chØ th¬ng lîng mua b¸n chøng kho¸n theo lÖnh cña kh¸ch hµng vµ ¨n hoa hång. Th¬ng gia chøng kho¸n cßn gäi lµ ngêi kinh doanh chøng kho¸n. Nãi chung c¸c c«ng ty m«i giíi chøng kho¸n t¹i c¸c thÞ trêng chøng kho¸n ®Òu ®ång thêi thùc hiÖn 2 nghiÖp vô lµ ngêi m«i giíi võa lµ ngêi kinh doanh nhng t¹i thÞ trêng chøng kho¸n New York, London tõ l©u ngêi ta ®· ph©n biÖt 2 lo¹i m«i giíi nµy vµ cã luËt lÖ kh«ng chØ ho¹t ®éng cña th¬ng gia chøng kho¸n. 16 b. Nguyªn t¾c ®Þnh gi¸ cña mua b¸n chøng kho¸n. Gi¸ chøng kho¸n trªn thÞ trêng chøng kho¸n do c¸c nhµ m«i giíi ®a ra. Mçi nhµ m«i giíi ®Þnh gi¸ mçi lo¹i chøng kho¸n t¹i tõng thêi ®iÓm tuú theo sù xÐt ®o¸n, kinh nghiÖm vµ kü thuËt dùa trªn lîng cung cÇu lo¹i chøng kho¸n ®ã trªn thÞ trêng. c. Nguyªn t¾c c«ng khai cña thÞ trêng chøng kho¸n. TÊt c¶ c¸c ho¹t ®éng trªn thÞ trêng chøng kho¸n ®Òu ®îc c«ng khai ho¸. Th«ng tin vÒ c¸c lo¹i chøng kho¸n ®îc ®a ra mua b¸n trªn thÞ trêng, t×nh h×nh tµi chÝnh vµ kÕt qu¶ kinh doanh cña c¸c c«ng ty ph¸t hµnh, sè lîng chøng kho¸n vµ gi¸ c¶ cña tõng lo¹i chøng kho¸n ®Òu ®îc th«ng b¸o c«ng khai trªn thÞ trêng. Khi kÕt thóc mét cuéc giao dÞch, sè lîng mua b¸n vµ gi¸ c¶ thèng nhÊt lËp tøc ®îc th«ng b¸o ngay. Nguyªn t¾c c«ng khai cña thÞ trêng chøng kho¸n nh»m ®¶m b¶o quyÒn lîi cho ngêi mua b¸n chøng kho¸n kh«ng bÞ "hí" trong mua b¸n chøng kho¸n. TÊt c¶ c¸c nguyªn t¾c trªn ®Òu ®îc thÓ hiÖn b»ng v¨n b¶n ph¸p quy tõ luËt ®Õn qui chÕ, ®iÒu lÖ cña mçi thÞ trêng chøng kho¸n nh»m b¶o vÖ quyÒn lîi cña ngêi mua chøng kho¸n vµ cña c¸c thµnh viªn trªn thÞ trêng chøng kho¸n. 5. Giao dÞch trªn thÞ trêng chøng kho¸n. C¸c chøng kho¸n ®îc giao dÞch trªn thÞ trêng theo l« ch½n hoÆc l« lÎ. Trªn sµn giao dÞch, cã nhiÒu lo¹i lÖnh kh¸c nhau ®îc nhµ ®Çu t sö dông tïy theo môc ®Ých cña tõng ngêi. §Ó 17 mua hay b¸n chøng kho¸n, c¸c nhµ ®Çu t sÏ ®a ra c¸c lÖnh thuª c¸c c«ng ty m«i giíi chøng kho¸n thùc hiÖn hé. * LÖnh thÞ trêng: §©y lµ lo¹i lÖnh th«ng dông nhÊt. C¸c c«ng ty m«i giíi c¨n cø vµo gi¸ thÞ trêng hiÖn t¹i cña lo¹i chøng kho¸n mµ nhµ ®Çu t yªu cÇu thùc hiÖn ®Ó tiÕn hµnh giao dÞch, xong hä còng ph¶i xem xÐt ®Ó mua hoÆc b¸n sao cho cã lîi nhÊt cho kh¸ch hµng cña hä, c¸c kh¸ch hµng biÕt ch¾c lÖnh sÏ ®îc thùc hiÖn nhng kh«ng biÕt ch¾c gi¸ c¶ lµ bao nhiªu. * LÖnh giíi h¹n: LÖnh nµy thêng ®îc ®a ra bëi c¸c nhµ ®Çu t cã hiÓu biÕt chót Ýt vÒ thÞ trêng chøng kho¸n vµ kinh tÕ. Trong lÖnh cã giíi h¹n vÒ gi¸ b¸n thÊp nhÊt vµ gi¸ mua cao nhÊt mµ c«ng ty m«i giíi trªn sµn giao dÞch ®îc phÐp thùc hiÖn. §èi víi lÖnh mua th× gi¸ mua thêng thÊp h¬n gi¸ thÞ trêng hiÖn ®¹i cßn lÖnh b¸n cã gi¸ thêng cao h¬n gi¸ thÞ trêng. Do vËy lÖnh giíi h¹n thêng kh«ng ®îc thùc hiÖn ngay mµ ®îc thùc hiÖn trong mét thêi gian nhÊt ®Þnh cho ®Õn khi hÕt thêi h¹n vµ huû bá. Trong khi cha bÞ huû bá mµ lÖnh cha ®îc thùc hiÖn th× nhµ ®Çu t vÉn cã thÓ t¨ng gi¶m gi¸ gi¬Ý h¹n (gi¸ mua, gi¸ b¸n). * LÖnh ngõng: §©y lµ lÖnh ®Æc biÖt mµ c¸c nhµ ®Çu t dïng ®Ó b¶o vÖ thu nhËp cña hä tr¸nh thua lç khi cã sù t¨ng gi¶m gi¸ c¶. LÖnh ngõng b¸n cã gi¸ ®Æt ra cao h¬n gi¸ thÞ trêng hiÖn t¹i cßn lÖnh ngõng mua cã gi¸ ®Æt ra thÊp h¬n thÞ trêng hiÖn t¹i. C¸c lÖnh trªn khi ®Êu gi¸ sÏ ®îc u tiªn theo thø tù. 18 - ¦u tiªn vÒ gi¸: Gi¸ ®Æt mua cao nhÊt vµ gi¸ ®Æt b¸n thÊp nhÊt ®îc u tiªn. - ¦u tiªn vÒ thêi gian: Trong cïng mét møc gi¸ lÖnh nµo ®îc ®a ra tríc sÏ ®îc u tiªn. - ¦u tiªn vÒ sè lîng: Khi cã nhiÒu lÖnh cïng tho¶ m·n hai ®iÒu kiÖn trªn, lÖnh nµo cã sè lîng chøng kho¸n nhiÒu h¬n sÏ ®îc u tiªn. Trªn thÞ trêng chøng kho¸n phi tËp trung, ho¹t ®éng mua b¸n chøng kho¸n còng diÔn ra kh¸ ®¬n gi¶n. Khi mét kh¸ch hµng muèn mua mét sè lîng chøng kho¸n nhÊt ®Þnh, anh ta sÏ ®a lÖnh cho c«ng ty chøng kho¸n ®ang qu¶n lý tµi s¶n cña anh ta yªu cÇu giao dÞch hé. Th«ng qua hÖ thèng viÔn th«ng c«ng ty m«i giíi sÏ liªn l¹c víi tÊt c¶ c¸c nhµ t¹o thÞ trêng cña lo¹i chøng kho¸n nµy ®Ó biÕt ®îc gi¸ chµo b¸n thÊp nhÊt cña lo¹i chøng kho¸n nµy sau ®ã c«ng ty nµy th«ng b¸o l¹i cho kh¸ch hµng biÕt vµ nÕu kh¸ch hµng chÊp nhËn, c«ng ty sÏ thùc hiÖn lÖnh vµ giao dÞch cña kh¸ch hµng ®îc thùc hiÖn. III. Vai trß cña thÞ trêng chøng kho¸n. ThÞ trêng chøng kho¸n ®ang ®ãng vai trß ngµy cµng quan träng trong nÒn kinh tÕ c¸c níc trªn thÕ giíi. Khi nÒn kinh tÕ hµng ho¸ ph¸t triÓn ®Õn mét møc ®é nhÊt ®Þnh sÏ cÇn tíi thÞ trêng chøng kho¸n ®Ó hç trî cho qu¸ tr×nh ph¸t triÓn. Trong thËp kû võa qua c¸c thÞ trêng chøng kho¸n trªn thÕ giíi ®· ph¸t triÓn hÕt søc m¹nh mÏ. Tæng gi¸ trÞ cæ phiÕu ®îc yÕt gi¸ trªn c¸c thÞ trêng nµy t¨ng tõ 4.700 tû USD n¨m 19 1985 lªn 15200 tû USD n¨m 1995. Trong ®ã gi¸ trÞ cæ phiÕu giao dÞch trªn thÞ trêng chøng kho¸n ë c¸c níc ®ang ph¸t triÓn t¨ng nhanh tõ 3% n¨m 1983 lªn 17% tæng lîng giao dÞch toµn thÕ giíi n¨m 1995. Sù ph¸t triÓn m¹nh mÏ cña thÞ trêng chøng kho¸n cã t¸c ®éng tÝch cùc tíi sù ph¸t triÓn cña c¸c quèc gia. Thùc tÕ cho thÊy thÞ trêng chøng kho¸n ®· thóc ®Èy ph¸t triÓn kinh tÕ ë nhiÒu níc mét c¸ch cã hiÖu qu¶ th«ng qua viÖc gãp phÇn t¹o ra vèn kh¶ dông. Thùc vËy, ®a sè c¸c dù ¸n ®Çu t cÇn ph¶i sö dông vèn dµi h¹n th× míi ®¹t hiÖu qu¶ cao trong khi c¸c nhµ tiÕt kiÖm l¹i kh«ng muèn mÊt quyÒn kiÓm so¸t mãn tiÕt kiÖm cña hä trong thêi gian dµi. ThÞ trêng chøng kho¸n ho¹t ®éng tr«i ch¶y sÏ cho phÐp kh¾c phôc ®îc m©u thuÉn nµy khiÕn cho c¸c ho¹t ®éng ®Çu t trªn thÞ trêng hÊp dÉn, thuËn tiÖn vµ cã l·i suÊt cao h¬n so víi göi tiÕt kiÖm v× ngêi tiÕt kiÖm cã thÓ mua mét lo¹i chøng kho¸n nµo ®ã råi l¹i ®em b¸n mét c¸ch nhanh chãng Ýt phÝ tæn khi cÇn tiÒn mÆt hoÆc ®Ó ®Çu t vµo mét lo¹i chøng kho¸n kh¸c mµ hä thÝch. ViÖc trao ®æi nµy diÔn ra trªn thÞ trêng thø cÊp trong khi ®ã c¸c doanh nghiÖp vÉn ®îc sö dông nguån vèn dµi h¹n thêng xuyªn vµ æn ®Þnh. Nh vËy, th«ng qua viÖc t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho c¸c kho¶n ®Çu t dµi h¹n ph¸t triÓn, lµm cho c¸c kho¶n ®Çu t sinh lîi nhiÒu h¬n mµ thÞ trêng chøng kho¸n khuyÕn khÝch ®îc nhiÒu vèn h¬n vµo nÒn kinh tÕ gãp phÇn ®Èy nhanh tèc ®é t¨ng trëng kinh tÕ. ThÞ trêng chøng kho¸n còng hç trî cho hÖ thèng ng©n hµng trong nhiÒu lÜnh vùc. VÒ c¬ b¶n, thÞ trêng chøng kho¸n bæ 20