Tài liệu Thực trạng kiến thức về chế độ dinh dưỡng của người bệnh đái tháo đường típ 2 điều trị ngoại trú tại bệnh viện đa khoa tỉnh bắc giang năm 2022

i MỤC LỤC LỜI CẢM ƠN....................................................................................................i LỜI CAM ĐOAN..............................................................................................ii MỤC LỤC......................................................................................................... iii DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT........................................................................ iv DANH MỤC CÁC BẢNG............................................................................... v DANH MỤC CÁC BIỂU ĐỒ.......................................................................... vi ĐẶT VẤN ĐỀ.................................................................................................. 1 Chương 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN...............................................3 1.1. Cơ sở lý luận.............................................................................................. 3 1.1.1. Bệnh đái tháo đường............................................................................... 3 1.1.2. Chế độ dinh dưỡng trong bệnh đái tháo đường típ 2..............................7 1.2. Cơ sở thực tiễn........................................................................................... 14 1.2.1. Tình hình các nghiên cứu bệnh đái tháo đường típ 2..............................14 1.2.2.Các nghiên cứu về kiến thức chế độ dinh dưỡng của người bệnh đái tháo đường típ 2............................................................................................ 15 Chương 2. MÔ TẢ VẤN ĐỀ CẦN GIẢI QUYẾT........................................... 17 2.1. Giới thiệu sơ lược về khoa Nội tổng hợp và BVĐK tỉnh Bắc Giang..........17 2.2. Phương pháp thực hiện............................................................................... 18 2.3. Kết quả....................................................................................................... 21 Chương 3. BÀN LUẬN..................................................................................... 30 3.1. Thuận lợi và khó khăn trong quản lý và điều trị NB ĐTĐ típ 2 ngoại trú.30 3.2. Đề xuất một số giải pháp nâng cao kiến thức về chế độ dinh dưỡng.......31 KẾT LUẬN....................................................................................................... 36 ĐỀ XUẤT GIẢI PHÁP..................................................................................... 38 TÀI LIỆU THAM KHẢO PHỤ LỤC DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT ADA Hiệp hội Đái tháo đường Hoa Kỳ (American Diabetes Association) BS Bác sỹ BVĐK Bệnh viện đa khoa ĐH Đường huyết ĐTĐ Đái tháo đường ĐTNC Đối tượng nghiên cứu GDSK Giáo dục sức khỏe IDF Hiệp hội Đái tháo đường Quốc tế (Internationa Diabetis Federation) NB Người bệnh NVYT Nhân viên y tế WHO Tổ chức Y tế Thế giới (World Health Organization) DANH MỤC CÁC BẢNG Trang Bảng 1.1: Phân loại chỉ số đường huyết của thực phẩm theo quốc tế..............9 Bảng 1.2: Các thực phẩm có chỉ số đường huyết cao (CSĐH ≥ 70%)..............9 Bảng 1.3: Các thực phẩm có chỉ số đường huyết trung bình (CSĐH từ 5669%) .......................................................................................................................... 9 Bảng 1.4: Các thực phẩm có chỉ số đường huyết thấp (CSĐH từ 40- 55%).....9 Bảng 1.5: Các thực phẩm có chỉ số đường huyết rất thấp ( CSĐH < 40%)...10 Bảng 1.6: Năng lượng trong ngày cho các bữa..............................................12 Bảng 2.1: Đặc điểm về tuổi, về tuổi, giới, trình độ học vấn, nơi cư trú và nghề nghiệp của đối tượng nghiên cứu (n= 198) ......................................................................................................................... 20 Bảng 2.2: Chỉ số BMI ở đối tượng nghiên cứu (n=198)..................................21 Bảng 2.3. Đặc điểm về hoàn cảnh phát hiện bệnh, nguồn thông tin về chế độ ăn uống của đối tượng nghiên cứu (n=198) ......................................................................................................................... 22 Bảng 2.4. Đặc điểm về hút thuốc của đối tượng nghiên cứu (n=198).............24 Bảng 2.5. Kiến thức của NB về bệnh ĐTĐ típ 2 (n=198)..............................25 Bảng 2. 6. Kiến thức của người bệnh ĐTĐ về tác dụng của chế độ ăn............25 Bảng 2.7. Thực trạng kiến thức về chế độ dinh dưỡng của đối tượng nghiên cứu (n=198)....................................................................................................26 Bảng 2.8. Kiến thức sử dụng thực phẩm nên dùng khi hạ đường huyết...........27 Bảng 2.9. Thông tin về tư vấn GDSK...............................................................28 DANH MỤC CÁC BIỂU ĐỒ Trang Biểu đồ 2.1. Nguồn cung cấp thông tin...........................................................22 Biểu đồ 2.2. Đặc điểm về tiền sử gia đình của đối tượng nghiên cứu..............23 Biểu đồ 2.3. Đặc điểm về thời gian mắc bệnh của đối tượng nghiên cứu........23 Biểu đồ 2.4. Đặc điểm về bệnh lý/biến chứng kèm theo của ĐTNC.................24 Biểu đồ 2.5. Cách chế biến thực phẩm...........................................................27 Biểu đồ 2.6. Các chế độ NVYT ở phòng khám hướng dẫn NB điều trị ngoại trú.28 1 ĐẶT VẤN ĐỀ Đái tháo đường là một nhóm các bệnh chuyển hóa được đặc trưng bởi tăng đường máu do khiếm khuyết về tiết insulin, về tác động của insulin hoặc cả hai. Tăng đường máu trường diễn của đái tháo đường kèm theo tổn thương lâu dài, suy chức năng và tổn thương nhiều cơ quan khác nhau, đặc biệt là mắt, thần kinh, tim và các mạch máu. Chính vì vậy ĐTĐ được coi như là kẻ giết người thầm lặng. Theo thống kê của Liên đoàn Đái tháo đường Quốc tế (IDF) năm 2021 cho thấy: Trên thế giới có 537 triệu người lớn (độ tuổi 20-79) tương đương 1 trong 10 người trưởng thành đang sống với bệnh đái tháo đường. Nếu không có hành động đầy đủ để giải quyết tình trạng này, chúng tôi dự đoán sẽ có 643 triệu người mắc bệnh tiểu đường vào năm 2030 (11,3% dân số). Nếu xu hướng tiếp tục, con số sẽ tăng lên đáng kinh ngạc 783 triệu (12,2%) vào năm 2045. [15]. Tại Việt Nam, theo thống kê trong 10 năm của bệnh viện Nội tiết Trung ương: Số người bệnh mắc đái tháo đường ở nước ta tăng từ 2,7 % dân số năm 2002 lên 5,7 % dân số năm 2012, Việt Nam nằm trong số quốc gia có tốc độ tăng người bệnh đái tháo đường cao nhất thế giới [2]. Theo ước tính của Liên đoàn Đái tháo đường Quốc tế (IDF) năm 2021, Việt Nam có người trưởng thành mắc ĐTĐ là 3,994 triệu người lớn, theo dự đoán đến năm 2045, nước ta sẽ có tới 6,015 triệu người mắc căn bệnh này, tăng xấp xỉ 79% [15]. Người bệnh ĐTĐ có nguy cơ tử vong cao trên 2 lần so với người không bị ĐTĐ. Theo dự báo của Tổ chức Y tế thế giới (WHO) ĐTĐ là nguyên nhân gây tử vong đứng hàng thứ 10. Không chỉ ảnh hưởng trực tiếp tới người bệnh mà xét về mặt kinh tế - xã hội thì tác hại của bệnh đái tháo đường không kém gì thiệt hại do các tai họa thiên nhiên lớn như sóng thần, siêu bão. Hầu hết các quốc gia phải dành một phần ngân sách đáng kể để phòng và điều trị bệnh đái tháo đường. Hiện phần lớn chi phí này dành cho việc điều trị các biến chứng của bệnh, thế giới đang phải chi phí cho căn bệnh là 966 tỷ USD/năm, tăng 316 % trong 15 năm qua. Đái tháo đường típ 2 là do tương tác giữa gen, môi trường và hành vi mà trong đó hành vi là một trong những yếu tố nguy cơ quan trọng, kiểm soát được yếu tố về hànhvi trong đó có vấn đề về dinh dưỡng có thể phòng tránh được bệnh và một số nguy cơ, nói cách khác có thể kiểm soát được nếu người dân có kiến thức đúng và thực hành đúng. Kiến thức, thái độ và thực hành đúng phòng đái tháo đường của người dân ở nước ta rất thấp. Nhiều báo cáo cho thấy kiến thức đúng về phòng bệnh, kiến thức về chế độ ăn uống, luyện tập cũng như sự hiểu biết về chế độ điều trị còn hạn chế và đây cũng là một trong những yếu tố làm tăng độ nặng của bệnh. Xuất phát từ thực tế trên tôi tiến hành tìm hiểu và thực hiện chuyên đề: “Thực trạng kiến thức về chế độ dinh dưỡng của người bệnh đái tháo đường típ 2 điều trị ngoại trú tại Bệnh viện đa khoa tỉnh Bắc Giang năm 2022” với 2 mục tiêu cụ thể như sau: 1. Mô tả thực trạng kiến thức về chế độ dinh dưỡng của người bệnh đái tháo đường típ 2 điều trị ngoại trú tại khoa Nội tổng hợp Bệnh viện Đa khoa tỉnh Bắc Giang năm 2022. 2. Đề xuất một số giải pháp nâng cao kiến thức về chế độ dinh dưỡng của người bệnh đái tháo đường típ 2 điều trị ngoại trú tại khoa Nội tổng hợp Bệnh viện Đa khoa tỉnh Bắc Giang. Chương 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN 1.1. Cơ sở lý luận 1.1.1. Bệnh đái tháo đường 1.1.1.1. Định nghĩa bệnh đái tháo đường Bệnh đái tháo đường (ĐTĐ) được Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) định nghĩa là một rối loạn chuyển hóa liên quan đến hocmon Insulin được đặc trưng bởi trạng thái đường huyết luôn ở mức cao nếu không có các biện pháp chữa trị thì tình trạng đường huyết cao sẽ dẫn tới nhiều biến chứng nguy hiểm trên mắt, thận, thần kinh, tim và mạch máu… ĐTĐ thường tiến triển âm thầm trải qua nhiều giai đoạn. Khi đã xuất hiện thì thường kèm theo các biến chứng nguy hiểm. ĐTĐ gồm 5 giai đoạn: - Giảm nhạy cảm với insulin và glucose - Tăng tiết insulin - Tế bào β mất nhạy cảm với insulin - Giảm tiết insulin - Đái tháo đường típ 2 1.1.1.2. Chẩn đoán xác định đái tháo đường Dựa vào "Hướng dẫn chẩn đoán và điều trị đái tháo đường típ 2" của Bộ Y tế [5], Tiêu chuẩn chẩn đoán đái tháo đường dựa vào 1 trong 4 tiêu chí sau đây a. Glucose huyết tương lúc đói ≥ 126 mg/dL (hay 7 mmol/L) hoặc: b. Glucose huyết tương ở thời điểm sau 2 giờ làm nghiệm pháp dung nạp với 75g glucose bằng đường uống ≥ 200 mg/dL (hay 11,1 mmol/L) c. HbA1c ≥ 6,5% (48 mmol/mol). Xét nghiệm HbA1c phải được thực hiện bằng phương pháp đã chuẩn hóa theo tiêu chuẩn quốc tế. d. BN có triệu chứng kinh điển của tăng glucose huyết hoặc của cơn tăng glucose huyết cấp kèm mức glucose huyết tương bất kỳ ≥ 200 mg/dL (hay 11,1 mmol/L). Chẩn đoán xác định nếu có 2 kết quả trên ngưỡng chẩn đoán trong cùng 1 mẫu máu xét nghiệm hoặc ở 2 thời điểm khác nhau đối với tiêu chí a, b, hoặc c; riêng tiêu chí d: chỉ cần một lần xét nghiệm duy nhất. 1.1.1.3. Phân loại đái tháo đường Theo "Hướng dẫn chẩn đoán và điều trị đái tháo đường típ 2" của Bộ Y tế [5], bệnh đái tháo đường được phân thành 4 loại chính: a) Đái tháo đường típ 1 (do phá hủy tế bào beta tụy, dẫn đến thiếu insulin tuyệt đối). b) Đái tháo đường típ 2 (do giảm chức năng của tế bào beta tụy tiến triển trên nền tảng đề kháng insulin). c) Đái tháo đường thai kỳ (là ĐTĐ được chẩn đoán trong 3 tháng giữa hoặc 3 tháng cuối của thai kỳ và không có bằng chứng về ĐTĐ típ 1, típ 2 trước đó). d) Các loại ĐTĐ đặc biệt do các nguyên nhân khác, như ĐTĐ sơ sinh hoặc đái tháo đường do sử dụng thuốc và hóa chất như sử dụng glucocorticoid, điều trị HIV/AIDS hoặc sau cấy ghép mô 1.1.1.4. Cơ chế bệnh sinh Theo định nghĩa thì ĐTĐ type II không chỉ có đường huyết cao mà là tình trạng rối loạn chuyển hóa nhiều thành phần (đường, mỡ, đạm). Nguyên nhân là sự kết hợp của 2 tình trạng: giảm tiết insulin tương đối của tế bào β tuyến tụy do sự kháng insulin tại mô đích. Đặc điểm nổi bật của sinh lý bệnh ĐTĐ típ 2 là những rối loạn không đồng nhất biểu hiện bằng sự giảm nhạy cảm với insulin ở gan, cơ vân, mô mỡ và sự suy chức năng của tế bào β biểu hiện bằng những rối loạn tiết insulin. Để duy trì lượng glucose máu bình thường cần có sự điều hòa 3 yếu tố về insulin: một là bài tiết insulin từ tế bào β, thứ hai là quá trình thu nạp và sử dụng insulin ở mô ngoại vi (chủ yếu là từ cơ vân và một phần mô mỡ), thứ ba là ức chế sản xuất insulin ở gan (một phần là ở ruột). Theo sinh lý khi lớn tuổi thì tế bào β tuyến tụy tiết insulin giảm đi. Tốc độ giảm nhanh hay chậm chịu ảnh hưởng bởi yếu tố di truyền và bệnh lý. Tình trạng kháng insulin cũng chịu ảnh hưởng bởi yếu tố di truyền song nó bộc lộ rõ khi có những yếu tố khác tác động đến (như chế độ ăn không hợp lý, mập, lối sống ít vận động, hút thuốc…). Tác dụng insulin tại các mô mất dần đưa đến tình trạng thiếu insulin tương đối của cơ thể. Từ đó làm cho đường và acid béo tự do tăng cao trong máu, ức chế tế bào β tuyến tụy làm giảm tiết insulin (tình trạng này được gọi là tình trạng ngộ độc đường và mỡ). Đầu tiên tuyến tụy còn tăng hoạt động để bù lại tình trạng thiếu insulin tương đối nên đường huyết có thể tạm thời không tăng. Dần dần, khả năng này không còn nữa và xuất hiện ĐTĐ típ 2 thực sự. Tình trạng đề kháng insulin không chỉ gây nên những rối loạn chuyển hóa mà nó còn liên quan đến nhiều yếu tố nguy cơ đối với bệnh lý tim mạch khác như: tăng huyết áp, béo phì, giảm tiêu huyết, rối loạn tế bào nội mạc…Tất cả các yếu tố này xâu chuỗi một cách hệ thống lại với cái tên “Hội chứng đề kháng insulin” hay “Hội chứng chuyển hóa”. Tất cả yếu tố trong hội chứng này đều là những yếu tố nguy cơ với bệnh lý tim mạch một cách độc lập. Nó có thể phát triển từ 20 – 30 năm trước khi khởi phát ĐTĐ típ 2 thực sự. 1.1.1.5. Triệu chứng Đái tháo đường típ 2: có thể hoàn toàn không có triệu chứng hoặc triệu chứng ) đáng kể trong nhiều năm trước khi được chẩn đoán bệnh. Các biểu hiện có thể gặp: đái nhiều, khát nước, cảm giác đói và ăn nhiều, sụt cân không rõ lý do; tê chân tay, đau chân, nhìn mờ, nhiễm trùng nặng hoặc hay tái diện; giảm ý thức hoặc hôn mê nhưng ít gặp hơn típ 1 1.1.1.6. Biến chứng * Biến chứng cấp - Hạ glucose máu. - Nhiễm toan ceton và hôn mê nhiễm toan ceton. - Hôn mê nhiễm toan acid lactic. - Hôn mê tăng áp lực thẩm thấu. - Các bệnh nhiễm trùng cấp tính. * Biến chứng mạn - Tim mạch: nhồi máu cơ tim., bệnh cơ tim, xơ vữa động mạch. - Mắt: bệnh lý võng mạc ĐTĐ, các biến chứng mắt ngoài võng mạc. - Thận: bệnh lý vi mạch thận gây xơ hóa cầu thận dẫn đến suy thận mạn. - Thần kinh: + Bệnh lý đa dây thần kinh- bệnh lý thần kinh lan tỏa + Bệnh lý thần kinh tự động. - Bệnh lý bàn chân ĐTĐ. - Rối loạn chức năng sinh dục. 1.1.1.7. Yếu tố nguy cơ của đái tháo đường típ 2 - Các yếu tố di truyền. - Tuổi. - Giới tính. - Chủng tộc. - Béo phì. - Béo bụng. - Hoạt động thể lực. - Chế độ ăn. - Rối loạn lipid máu: thường gặp ờ người bệnh ĐTĐ típ 2 và những người béo phì. Rối loạn lipid máu liên quan đến đề kháng insulin hoặc rối loạn tiết insulin. - Tăng huyết áp - Các yếu tố khác: Stress, người bệnh có bệnh mạch vành đi kèm là nguy cơ tiền ĐTĐ, có tình trạng đề kháng insulin: hội chứng buồng trứng đa nang, 12 chứng gai đen, lối sống phương tây hoá, thành thị hoá, hiện đại hoá, các yếu tố liên quanđến thai nghén (tình trạng sinh, ĐTĐ thai kỳ, ĐTĐ, con cháu của nhũng phụ nữ ĐTĐ khi mang thai, môi trường trong tử cung). 1.1.1.8. Điều trị đái tháo đường Theo hướng dẫn chẩn đoán và điều trị ĐTĐ típ 2 của Bộ Y tế năm 2020[5], nguyên tắc điều trị ĐTĐ gồm: a) Lập kế hoạch toàn diện, tổng thể, lấy người bệnh làm trung tâm, cá nhân hóa cho mỗi người mắc đái tháo đường, phát hiện và dự phòng sớm, tích cực các yếu tố nguy cơ, giảm các tai biến và biến cố. b) Đánh giá tổng thể và quyết định điều trị dựa trên cơ sở: - Tình trạng sức khỏe chung, bệnh lý đi kèm, các chức năng trong hoạt động thường ngày, thói quen sinh hoạt, điều kiện kinh tế, xã hội, yếu tố tâm lý, tiên lượng sống, cá thể hóa mục tiêu điều trị. - Nguyên tắc sử dụng thuốc: can thiệp thay đổi lối sống ưu tiên hàng đầu, hạn chế tối đa lượng thuốc dùng, định kỳ kiểm tra tác dụng và tuân thủ thuốc cũ trước khi kê đơn mới, phác đồ phù hợp có thể tuân thủ tốt - tối ưu điều trị, khả thi với BN, có tính yếu tố chi phí và tính sẵn có. c) Dịch vụ tư vấn dinh dưỡng, hoạt động thể lực, tự theo dõi, hỗ trợ điều trị nên được triển khai, sẵn sàng cung cấp, hỗ trợ cho bác sỹ điều trị, điều dưỡng, nhân viên y tế, người chăm sóc và BN. d) Chất lượng chăm sóc, điều trị BN đái tháo đường cần được thường xuyên giám sát, lượng giá và hiệu chỉnh cho phù hợp 1-2 lần/năm e) Các phương pháp điều trị tổng thể bao gồm một số các biện pháp sau: - Tư vấn, hỗ trợ, can thiệp thay đổi lối sống: không hút thuốc, không uống rượu bia, chế độ ăn và hoạt động thể lực (áp dụng cho tất cả người bệnh, các giai đoạn). - Tư vấn tuân thủ điều trị, kiểm soát cân nặng - Thuốc uống hạ đường huyết - Thuốc tiêm hạ đường huyết - Kiểm soát tăng huyết áp - Kiểm soát rối loạn lipid máu - Chống đông - Điều trị và kiểm soát biến chứng, bệnh đồng mắc. 1.1.2. Chế độ dinh dưỡng trong bệnh đái tháo đường típ 2 1.1.2.1. Vai trò của ăn uống trong bệnh đái tháo đường - Dinh dưỡng là một phần quan trọng trong quá trình điều trị bệnh tiểu đường. Việccung cấp dinh dưỡng đầy đủ, hợp lý sẽ giúp tăng cường sức đề kháng, hạn chế các biến chứng và giúp người bệnh tiểu đường ổn định chỉ số đường huyết ở mức an toàn. - Trong điều trị bệnh tiểu đường, chế độ ăn uống là phương pháp điều trị không dùng thuốc được áp dụng đầu tiên và duy trì suốt đời. Ăn uống hợp lý sẽ giảm được liềuthuốc cần sử dụng. Chế độ ăn trị liệu hiệu quả không chỉ giúp bình ổn đường huyết theo tiêu chuẩn điều trị mà còn cải thiện các rối loạn lipid, rất thường gặp ở người bị bệnhtiểu đường, góp phần làm giảm các biến chứng nguy hiểm. 1.1.2.2. Nguyên tắc cơ bản trong chế độ ăn bệnh Đái tháo đường. - Đảm bảo cung cấp đủ dinh dưỡng cân bằng cả về số lượng và chất lượng. - Không làm tăng đường huyết nhiều sau ăn, không làm hạ đường huyết xa bữa ăn. - Duy trì hoạt động thể lực bình thường. - Duy trì cân nặng hợp lý. - Không làm tăng các yếu tố nguy cơ như: tăng huyết áp, rối loạn chuyển hóa Lipid máu. - Không thay đổi quá nhanh và quá nhiều cơ cấu và khối lượng bữa ăn. - Đơn giản không quá đắt tiền. - Phù hợp với tập quán địa phương dân tộc. 1.1.2.3. Nhu cầu năng lượng và các chất dinh dưỡng - Năng lượng: 25 – 35kcal/kg cân nặng lý tưởng/ngày. Người bệnh ĐTD cũng có nhu cầu năng lượng gần giống như người bình thường. Tuy nhiên nhu cầu này tăng hay giảm còn phụ thuộc vào tuổi, thể trạng béo hay gầy, mức độ hoạt động nhiều hay ít, bệnh lý kèm theo… - Chất bột đường (glucid): + Nguồn gốc: • Ngũ cốc và các sản phẩm chế biến: Gạo, bún, phở, ngô, bánh mỳ • Khoai củ: Khoai tây, khoai lang, khoai sọ, sắn, dong, từ, miến dong • Hoa quả: chuối tây, chuối tiêu, lê, nho, mận, …. + Lượng Glucid ăn vào nên chiếm 50 - 60% tổng số năng lượng. Tối thiểu: 130g Glucid/ngày. + Bữa ăn nên sử dụng các thực phẩm chứa nhiều chất xơ như rau, đậu, các loại ngũ cốc nguyên hạt như gạo lứt/gạo lật, khoai củ, bánh mỳ đen, hoa quả. Hạn chế các thức ăn chứa nhiều đường như bánh kẹo, mứt sấy khô, mật ong, hoa quả ngọt như mít, đu đủ, xoài,... Người bệnh ĐTĐ cần quan tâm đến chỉ số đường huyết (CSĐH) để lựa chọn thực phẩm phù hợp. CSĐH là mức đường huyết 2 giờ sau khi ăn một lượng thức ăn nhất định nghiên cứu so sánh với mức đường huyết 2 giờ sau khi ăn một lượng thức ăn được coi là chuẩn (bánh mì trắng là 100%). Bảng 1.1: Phân loại CSĐH của thực phẩm theo quốc tế CSĐH rất thấp <40% CSĐH thấp 40-55% CSĐH trung bình CSĐH cao 56-69% ≥ 70% Bảng 1.2: Các thực phẩm có chỉ số đường huyết cao (CSĐH ≥ 70%) Tên thực phẩm CSĐH Tên thực phẩm CSĐH Bánh mỳ trắng 100 Dưa hấu 72 Bánh mỳ toàn phần 99 Đường kính 86 Gạo trắng, miến, bột sắn 83 Khoai bỏ lò 135 Gạo giã dối, mỳ 72 Bảng 1.3: Các thực phẩm có chỉ số đường huyết trung bình (CSĐH từ 56 - 69%) Tên thực phẩm CSĐH Tên thực phẩm CSĐH Khoai sọ 58 Bánh quy 55- 56 Cam 66 Bảng 1.4: Các thực phẩm có chỉ số đường huyết thấp (CSĐH từ 40 - 55%) Tên thực phẩm CSĐH Tên thực phẩm CSĐH Chuối 53 Kem 52 Táo 53 Khoai lang 54 Nho 43 Khoai mì (sắn) 50 Sữa chua 52 Củ từ 51 Cà rốt 49 Đậu hạt 49 Xoài 55 Bảng 1.5: Các thực phẩm có chỉ số đường huyết rất thấp (CSĐH < 40%) Tên thực phẩm CSĐH Tên thực phẩm CSĐH Anh đào 32 Lúa mạch 31 Mận 24 Rau các loại < 20 Lạc 19 Thịt các loại < 20 Đậu tương 18 - Chất béo (Lipid): 20 - 25% tổng năng lượng, trong đó: + Chất béo bão hòa nên dưới 10% tổng năng lượng + Cholesterol nên dưới 300mg/ngày. + Chọn thực phẩm có ít chất béo bão hòa như: cá, thịt nạc, đậu phụ, lạc, vừng. Tránh ăn các thức ăn: thịt mỡ, nội tạng động vật, dầu cọ, dầu dừa, hoặc các thực ăn chiên rán kỹ. Chọn các dầu thực vật thay thế cho mỡ động vật: dầu đậu nành, dầu hướng dương. Không nên sử dụng lại dầu đã sử dụng ở nhiệt độ cao: xào, rán - Chất đạm (protein): 15 - 20% tổng năng lượng + Khuyến cáo mức cung cấp Protein là 1g-1,2g/kg cân nặng/ ngày đối với BN ĐTĐ không có Proteine niệu, không có suy thận. + Người bệnh có biến chứng thận, khuyến cáo mức protein là 0,8g/kg cân nặng/ngày. Tùy từng giai đoạn suy thận, mức protein sẽ được điều chỉnh phù hợp nhằm đảm bảo cung cấp đủ lượng a. amin cần thiết cho cơ thể nhưng không làm nặng lên tình trạng suy thận. + Lựa chọn thực phẩm: tăng cường sử dụng cá và thủy hải sản, ăn các loại thịt bò, thịt lợn ít mỡ, ăn thịt gia cầm bỏ da. Hạn chế các thực phẩm giàu Cholesterol: phủ tạng động vật, chocolate. Có thể sử dụng trứng 2-4 quả/tuần, ăn cả lòng đỏ và lòng trắng. Chọn các thực phẩm có nhiều chất béo chưa bão hòa có lợi cho sức khỏe: đậu đỗ, lạc, vừng, dầu oliu, dầu cá, - Vi chất dinh dưỡng bao gồm: vitamin và muối khoáng + Người bệnh đái tháo đường cần được cung cấp các vi chất dinh dưỡng như người bình thường. Vi chất dinh dưỡng có nhiều trong rau và trái cây + Không nên ăn hoa quả quá 20% mức năng lượng hàng ngày, vì quá mức sẽ gây ảnh hưởng không tốt đến chuyển hóa chất béo, chất bột đường. + Chọn những trái cây có chỉ số đường huyết thấp: ổi, lê, táo, cam. + Ăn vừa phải trái cây có đường huyết trung bình: chuối, đu đủ. + Hạn chế trái cây có chỉ số tăng đường huyết nhanh: dưa hấu, vải, nhãn, xoài - Muối: nên ăn nhạt tương đối, < 5g muối/ngày (2,000 mg Na/ngày) + Hạn chế các thực phẩm chế biến sẵn chứa nhiều muối: dưa muối, cà muối, mỳ tôm, xúc xích, ... + Người bệnh có tăng huyết áp và suy thận nên hỏi ý kiến bác sĩ hoặc chuyên gia dinh dưỡng. - Đồ uống có chứa cồn: + Rượu, bia: có nguy cơ làm hạ đường huyết. Người nghiện rượu có nguy cơ xơ gan. Người bị bệnh ĐTĐ vẫn được uống rượu nhưng không quá 1-2 đơn vị rượu. Một đơn vị rượu chứa 10g cồn, tương đương 120 mL rượu vang, 300 mL bia, hoặc 30mL rượu mạnh. + Các loại nước ngọt, nước giải khát có ga: chỉ sử dụng các loại nước không hoặc ít đường. - Chất xơ: 20 - 30g/ngày. Chất xơ có nhiều trong các phần như vỏ, dây, lá, hạt, của các loại cây lấy quả, rau xanh và ngũ cốc. 1.1.2.4. Tổng năng lượng hàng ngày Phụ thuộc vào từng người bệnh béo hay gầy, tình trạng bệnh lý của người bệnh (đường máu và lipid máu), tính chất lao động và thói quen ăn uống hàng ngày của người bệnh. - Hạn chế năng lượng nhất là những người béo phì. + Nam giới: 26kcal/kg/ngày. + Nữ giới: 24 kcal/kg/ngày. - Đối với những người ĐTĐ có lao động bình thường được thì có thể tính tổng năng lượng theo quy ước: + Nằm điều trị tại giường: 25kcal/kg/ngày. + Lao động nhẹ và vừa: 30 - 35kcal/kg/ngày. + Lao động nặng: 35 - 40kcal/kg/ngày. 1.1.2.5. Cách phân bố bữa ăn và thực đơn Để đảm bảo không bị tăng đường huyết sau bữa ăn và hạ đường huyết xa bữa ăn, nên chia nhỏ các bữa ăn trong ngày dựa trên tổng số năng lượng của cả ngày. Bảng 1.6: Năng lượng trong ngày cho các bữa Bữa ăn Số bữa/ ngày Bữa sáng Phân chia % năng lượng trong ngày 4 bữa/ngày 5 bữa/ngày 6 bữa/ngày 25 20 15 Bữa phụ sáng Bữa trưa 10 35 Bữa phụ chiều 30 30 10 10 Bữa tối 30 30 25 Bữa phụ tối 10 10 10 * Thực đơn Cách tính toán để xây dựng khẩu phần cụ thể cho người bệnh ĐTĐ (nặng 50kg, nằm viện) như sau: - Tổng năng lượng cần thiết cho một ngày: 25 Kcal/kg x cân nặng cơ thể = 25 kcal x 50 = 1250 kcal. - Năng lượng do glucid cung cấp: Năng lượng cung cấp do glucid bằng 60% tổng số năng lượng, sẽ là: 1250 kcal x 60% =750kcal. Lượng glucid trong chế độ ăn là: 750 kcal : 4kcal/g = 187,5g. - Năng lượng do protein cung cấp: Năng lượng do protein cung cấp bằng 20% tổng số năng lượng, sẽ bằng: 1250kcal x 20% = 250 kcal. Lượng protein trong khẩu phần là: 250 kcal: 4kcal/g = 62,5 g. - Năng lượng do lipid cung cấp: Năng lượng do lipid cung cấp bằng tổng năng lượng trừ đi năng lượng do protein và glucid cung cấp: 1250 kcal - (750kcal + 250kcal) = 250 kcal. Lượng lipid trong khẩu phần là: 250 kcal: 9kcal/g = 27,7 g. Cơ cấu của chế độ ăn như sau: Tổng năng lượng: 1250kcal/ngày. Trong đó: Glucid: 60%. Protid: 20%. Lipid: 20% Giá trị dinh dưỡng đạt được: Glucid: 185,2g (60% năng lượng khẩu phần). Protein: 63,5g (20 % năng lượng khẩu phần). Lipid: 29,2g (20 % năng lượng khẩu phần). Chất xơ: 22,5g Năng lượng: 1256 kcal. Một số lời khuyên về chế độ ăn dành cho người bệnh đái tháo đường: - Giữ lịch bữa ăn đúng giờ, chỉ ăn thịt tối đa trong khuôn khổ cho phép trong 2 bữa, các bữa còn lại ăn rau và các sản phẩm ngũ cốc. - Loại bỏ thức ăn nhiều mỡ. - Trong bữa ăn nên ăn nhiều thức ăn ít năng lượng. Ví dụ; rau, nấm khô, dưa chuột… - Không được bỏ bữa ngay cả khi không muốn ăn. - Làm mọi việc để gây cảm giác ngon miệng khi ăn. - Ăn chậm, nhai kỹ. - Chế biến thức ăn dạng luộc và nấu là chính, không rán, chiên với mỡ. - Hạn chế ăn mặn. - Tránh các đồ uống có cồn. - Nên chia ra các bữa ăn chính và các bữa ăn phụ (tốt nhất là 5-6 bữa/ngày). Nên có bữa ăn phụ trước khi đi ngủ. 1.2. Cơ sở thực tiễn 1.2.1. Tình hình các nghiên cứu bệnh đái tháo đường típ 2 Trong suốt 2 thập kỷ qua tỷ lệ người mắc bệnh ĐTĐ trên toàn cầu đã gia tăng và sẽ còn tiếp tục tăng cao trong tương lai và trở thành gánh nặng cho toàn xã hội. Ở châu Á, đái tháo đường típ 2 có tỷ lệ cao ở những người trên 30 tuổi. Ở châu Âu, thuờng xảy ra sau tuổi 50 chiếm 85 - 90% các truờng hợp đái tháo đường. Từ 65 tuổi trở lên, tỷ lệ bệnh đái tháo đường lên tới 16%. Sự gia tăng đái tháo đường type 2 theo tuổi có nhiều yếu tố tham gia, các thay đổi chuyển hóa hydrate liên quan đến tuổi, điều này giải thích tại sao nhiều nguời mang gen di truyền đái tháo đường mà lại không bị đái tháo đường từ lúc còn trẻ đến khi về già mới bị bệnh. Các nghiên cứu tỷ lệ mắc đái tháo đường đều cho thấy lối sống công nghiệp hiện đại ảnh huởng rất lớn đến khả năng mắc bệnh đái tháo đường. Tỷ lệ mắc đái tháo đường tăng gấp 2 - 3 lần ở những người nội thành so với những người sống ở ngoại thành theo các công bố nghiên cứu dịch tễ ở Tunisia, Úc. Ở Việt Nam, năm 1990 của thế kỷ trước, tỷ lệ bệnh ĐTĐ chỉ là 1,1% (ở thành phố Hà Nội), 2,52% (ở thành phố Hồ Chí Minh), 0,96% (ở thành phố Huế), thì nghiên cứu năm 2012 của Bệnh viện Nội tiết Trung ương cho thấy: tỷ lệ hiện mắc đái tháo đường trên toàn quốc ở người trưởng thành là 5,42%, tỷ lệ đái tháo đường chưa được chẩn đoán trong cộng đồng là 63,6%. Tỷ lệ rối loạn dung nạp glucose là 7,3%, rối loạn glucose huyết lúc đói 1,9% (toàn quốc năm 2003). Theo kết quả điều tra STEPwise về các yếu tố nguy cơ của bệnh không lây nhiễm do Bộ Y tế thực hiện năm 2015, ở nhóm tuổi từ 1869, cho thấy tỷ lệ ĐTĐ toàn quốc là 4,1%, tiền ĐTĐ là 3,6%, trong đó tỷ lệ ĐTĐ được chẩn đoán là 31,1%, tỷ lệ ĐTĐ chưa được chẩn đoán là 69,9%. Trong số những người được chẩn đoán, tỷ lệ ĐTĐ được quản lý tại cơ sở y tế: 28,9%, tỷ lệ ĐTĐ chưa được quản lý: 71,1% [5]. Theo ước tính của Liên đoàn Đái tháo đường Quốc tế (IDF) năm 2021, Việt Nam có người trưởng thành mắc ĐTĐ là 3,994 triệu người lớn, theo dự đoán đến năm 2045, nước ta sẽ có tới 6,015 triệu người mắc căn bệnh này, tăng xấp xỉ 79%. Tại Bệnh viện đa khoa tỉnh Bắc Giang tổng số lượng bệnh nhân quản lý điều trị ngoại trú ĐTĐ qua các năm 2016, 2017, 2018, 2019 và 2020 lần lượt là 1952, 1925, 1930, 1981 và 1576 người bệnh. Số người bệnh ĐTĐ típ 2 được quản lý đã giảm hơn so với những năm trước, do người bệnh đã khám tại các trung tâm y tế huyện nhưng nhiều người khi được phát hiện bệnh ở giai đoạn muộn, có nhiều biến chứng. 1.2.2. Các nghiên cứu về kiến thức chế độ dinh dưỡng của người bệnh đái tháo đường típ 2 Trong việc điều trị bệnh đái tháo đường thì sự phối hợp của người bệnh trong chế độ ăn đóng vai trò rất quan trọng. Do vậy đã có một số đề tài nghiên cứu đánh giá kiến thức chế độ dinh dưỡng của người bệnh đái tháo đường típ 2. * Trên thế giới: Theo nghiên cứu của Adewale và cộng sự năm 2013 [14], về không tuân thủ khuyến nghị chế độ ăn uống và tập thể dục của NB đái tháo đường típ 2 tại bệnh viện Extension II, Botswana. Kết quả cho thấy tỷ lệ không tuân thủ chế độ ăn uống là 37%. Những lý do chính cho không tuân thủ chế độ ăn uống là: Thiếu kỉ luật là 63,4%; thiếu thông tin là 33,3% và xu hướng ăn ngoài là 31,7%. Nghiên cứu cho thấy tỷ lệ không tuân thủ chế độ ăn uống khá cao và cũng phân tích rất kỹ lý do dẫn tới tình trạng đó. Theo nghiên cứu của Kanauchi M và cộng sự năm 2018 [17] về sự tuân thủ chế độ ăn uống của người bệnh đái tháo đường típ 2, kết quả thu được chỉ có 6,6% đối tượng thể hiện sự tuân thủ tốt, trong khi 52,0% thể hiện sự tuân thủ trung bình và 41,4% cho thấy tuân thủ thấp với chế độ ăn uống. * Tại Việt Nam Nghiên cứu của tác giả Trần Hoa Vân, Lê Minh Phương tại Bệnh viện đa khoa Trung tâm Tiền Giang có 69 % người bệnh trả lời đúng các câu hỏi kiến thức về chế độ ăn, 65% người bệnh trả lời đúng các câu hỏi kiến thức về chế độ tập luyện cho người bệnh Đái tháo đường. Người bệnh có thái độ khá tốt về chế độ ăn và chế độ tập luyện: 87% người bệnh cho rằng chế độ ăn là quan trọng, 82% người bệnh cho rằng chế độ tập luyện là quan trọng. Tuy nhiền còn khá nhiều người bệnh chưa có chế độ ăn hợp lý, chỉ có 75% người bệnh có tham gia tập luyện thể dục, thể thao và chỉ có 46% người bệnh biết tự theo dõi đường huyết của mình [13]. Theo Báo cáo của Phạm Vân Thúy và Nguyễn Đô Huy, ở nhóm các bệnh nhân tuân thủ điều trị có 89,6% bệnh nhân thực hiện chế độ ăn kiêng, cao hơn có ý nghĩa so với nhóm không tuân thủ điều trị, việc tuân thủ chế độ ăn kiêng là 3,3% [9]. Cùng với đó là nghiên cứu của Nguyễn Trọng Nhân cũng cho biết tỉ lệ người bệnh có kiến thức đúng về chế độ dinh dưỡng chiếm 67,35% và người bệnh tuân thủ điều trị chiếm 41,84% [8]. Trong nghiên cứu "Thực trạng tuân thủ dinh dưỡng của người bệnh đái tháo đường tuýp 2 điều trị ngoại trú tại bệnh viện Nội tiết Trung ương năm 2021 và một số yếu tố liên quan" của Phạm Hoàng Anh và Nguyễn Thị Thu Hà cho thấy: tỷ lệ người bệnh sử dụng các loại rau trong các bữa ăn hàng ngày chiếm tỷ lệ rất cao (95,5%) Tuy nhiên về sử dụng các loại thịt nạc và cá lại thấp tỷ lệ người bệnh sử dụng các thực phẩm nên hạn chế và cần tránh rất tốt. Có tới 89% trở lên hiếm khi ăn các thực phẩm như bánh mì trắng, rau quả đóng hộp, các món xào quay, các loại bánh ngọt, kẹo, nước quả có đường, các món nội tạng, khoai tây rán. Tuy nhiên vẫn còn 8,6% người bệnh thường xuyên và 35,9% thỉnh thoảng ăn các loại quả có chứa nhiều đường như dưa hấu, dứa, xoài, đu đủ. Nhiều người bệnh họ cho rằng cứ ăn rau quả là tốt cho sức khỏe chứ chưa thực sự phân biệt được loại quả nào chứa lượng đường huyết thấp, loại quả nào chứa lượng đường huyết cao [1]. Như vậy với các nghiên cứu được thực hiện tại nhiều nơi, nhiều đối tượng, có thể nhận thấy vẫn có những tồn tại thiếu hụt kiến thức về chế độ ăn của người bệnh. Đó có thể là nguyên nhân dẫn đến việc tuân thủ chế độ ăn của người bệnh chưa thật tốt. Các nghiên cứu cũng đều khuyến cáo công tác tuyên truyền tư vấn về chế độ ăn cho người bệnh đái tháo đường típ 2 là hết sức quan trọng.