Tài liệu Skkn phương pháp sử dụng số liệu thống kê trong các khâu dạy học và hình thức dạy học địa lý kinh tế – xã hội ở trung tâm gdtx”

Phương pháp sử dụng số liệu thống kê trong các khâu dạy học và các hình thức dạy học địa lý kinh tế - xã hội ở Trung tâm GDTX A. ĐẶT VẤN ĐỀ “Thống kê học là khoa học nghiên cứu mặt số lượng của hiện tượng... những quy luật của đời sống kinh tế – xã hội trong mối quan hệ mật thiết với chất lượng, trong những điều kiện, địa điểm và thời gian nhất định”. Gần đây người ta còn quan niệm thống kê học là một khoa học nghiên cứu và cung cấp những thông tin về mặt số liệu để phục vụ cho việc phát triển kinh tế – xã hội cũng như quản lý đất nước. Từ cách hiểu trên, chúng ta có thể coi những số liệu về tình hình sản xuất, về sản phẩm, sản lượng, tài nguyên, dân cư, tình hình phát triển nông – công nghiệp v.v... là những số liệu thống kê. Những số liệu thống kê không chỉ đơn thuần biểu hiện mặt lượng mà chúng còn có mối quan hệ mật thiết với mặt chất của những hiện tượng kinh tế- xã hội. Thông qua việc phân tích và từ những mối liên hệ của các số liệu thống kê, chúng ta có thể biết được bản chất, các đặc điểm của các hiện tượng và quy luật kinh tế – xã hội. Ví dụ: Khi phân tích mối quan hệ và sự phát triển của từng ngành kinh tế cụ thể, người ta có thể dựa trên số liệu thông kê rút ra được những kết luận cơ bản về đặc trưng kinh tế của một nước hoặc một khu vực v.v... diễn ra trong một khoảng thời gian nhất định. Từ những lý giải trên, ta có thể thấy rằng việc nghiên cứu các số liệu thống kê trong Địa lý kinh tế – xã hội là hết sức cần thiết và có ý nghĩa đặc biệt. Vì vậy chúng ta cần phải sử dụng các số liệu một cách hợp lý trong việc dạy học địa lý kinh tế – xã hội ở trường Phổ thông trung học cũng như Trung tâm giáo dục thường xuyên để rèn luyện cho học sinh biết phương pháp phân tích, tìm ra được những kết luận đúng đắn và khoa học. Do ý nghĩa của vấn đề, trước những yêu cầu đổi mới, phương pháp dạy học sao cho phù hợp với yêu cầu của xã hội, của bộ môn Địa lý kinh tế – xã hội và xu thế tiến bộ của khoa học kỹ thuật. Tôi mạnh dạn viết sáng kiến kinh nghiệm về “ Phương pháp sử dụng số liệu thống kê trong các khâu dạy học và hình thức dạy học địa lý kinh tế – xã hội ở Trung Tâm GDTX”. TG: Nguyễn Thị Thi – TT GDTX Hậu Lộc 1 Phương pháp sử dụng số liệu thống kê trong các khâu dạy học và các hình thức dạy học địa lý kinh tế - xã hội ở Trung tâm GDTX Với mong muốn góp một phần nhỏ bé trong việc nâng cao chất lượng dạy và học bộ môn Địa lý kinh tế – xã hội trong trường phổ thông và Trung Tâm GDTX. B. GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ I. Cơ sở lý luận của vấn đề: Xác định nội dung kiến thức cơ bản của bài giảng là một khâu rất quan trọng nhưng biến nội dung đó thành tri thức của bản thân học sinh lại là một khoa học và một nghệ thuật, điều đó phụ thuộc rất nhiều vào phương pháp của người thầy. Giáo viên cần lựa chọn hình thức và phương pháp giảng dạy thích hợp nhất để làm cho học sinh lĩnh hội được kiến thức một cách sâu sắc và vững chắc. Không có một phương pháp nào là vạn năng và được sử dụng trong toàn bộ quá trình dạy học, mà thực tế là sự kết hợp nhiều phương pháp. Trong hệ thống các phương pháp giảng dạy địa lý kinh tế – xã hội. Cùng với phương pháp bản đồ, phương pháp sử dụng số liệu thống kê có một ý nghĩa rất đặc biệt. Ngoài việc cung cấp tri thức và phát triển tư duy, phương pháp phân tích, sử dụng số liệu thống kê là một phương pháp làm tăng vốn hiểu biết và kiến thức địa lý, nó còn rèn luyện cho học sinh những khả năng cần thiết trong học tập. II. Thực trạng của vấn đề: Khi đề cập đến vấn đề sử dụng số liệu thống kê và phương pháp giảng dạy với số liệu thống kê nhà nghiên cứu và giảng dạy địa lý kinh tế N.Nbaranxki trong cuốn “ Phương pháp giảng dạy địa lý kinh tế” có viết: “ Vấn đề công tác với số liệu có một ý nghĩa lớn lao trong việc giảng dạy địa lý kinh tế do hai nguyên nhân: thứ nhất, các số liệu chiếm một vị trí không nhỏ trong địa lý kinh tế; thứ hai, việc quan sát thực tế giảng dạy chứng tỏ, nhiều giáo viên chưa biết đầy đủ phải làm gì với các số liệu đó và phải sử dụng chúng ra sao?” Đối chiếu với thực tế giảng dạy địa lý kinh tế - xã hội ở trường phổ thông trung học và Trung tâm giáo dục thường xuyên hiện nay, ý kiến trên vẫn còn giá trị; việc sử dụng số liệu thống kê và phương pháp giảng dạy với TG: Nguyễn Thị Thi – TT GDTX Hậu Lộc 2 Phương pháp sử dụng số liệu thống kê trong các khâu dạy học và các hình thức dạy học địa lý kinh tế - xã hội ở Trung tâm GDTX số liệu thống kê của đa phần giáo viên địa lý còn chưa được tốt. Nguyên nhân chính có lẽ một phần là do họ chưa nắm được cơ sở lý luận, các nội dung và hình thức cơ bản của việc sử dụng số liệu thống kê trong việc dạy học bộ môn cũng như khả năng ứng dụng nó vào việc giúp cho học sinh nắm vững các kiến thức cơ bản, phát triển tư duy và rèn luyện kĩ năng về địa lý kinh tế – xã hội. Đây cũng là một nguyên nhân dẫn đến sự giảm sút hứng thú và chất lượng của việc dạy học bộ môn này. Về phía học sinh, việc sử dụng số liệu thống kê trong quá trình học tập và làm bài địa lý còn hạn chế. Các em chưa xác định được ý nghĩa và vai trò quan trọng của các số liệu, vì vậy chưa biết chọn lọc và phân tích các số liệu thống kê mà thường mô tả và liệt kê các số liệu có sẵn hoặc số liệu thiếu chính xác, thiếu cập nhật. Đặc biệt đối với đối tượng học sinh Trung tâm giáo dục thường xuyên chủ yếu là những học sinh có hoàn cảnh khó khăn, chất lượng đầu vào thấp về mọi mặt, ý thức và động cơ học tập mờ nhạt, khả năng tiếp thu và lĩnh hội kiến thức hạn chế. Điều này cũng là một nguyên nhân làm giảm chất lượng và kết quả học tập của học sinh trong quá trình tham gia học tập các môn văn hóa nói chung và môn địa lý nói riêng. III. Giải pháp và tổ chức thực hiện: Một trong những nhiệm vụ cơ bản của bộ môn địa lý kinh tế – xã hội ở trường Phổ thông trung học cũng như Trung tâm giáo dục thường xuyên là cung cấp cho học sinh một khối lượng tri thức về địa lý kinh tế – xã hội đại cương, thế giới và Việt Nam được phân ra theo từng khối lớp. Để thực hiện được nhiệm vụ đó người giáo viên không những chỉ cần có những hiểu biết về kiến thức bộ môn mà còn phải biết lựa chọn hình thức và phương pháp giảng dạy thích hợp nhất để giúp học sinh lĩnh hội được kiến thức một cách sâu sắc và vững chắc. Điều đó có nghĩa là khi sử dụng các số liệu thống kê để giảng dạy địa lý kinh tế-xã hội ( trong truyền thụ kiến thức, trong rèn luyện kĩ năng, vận dụng kiến thức, ...) người giáo viên cần phải biết sử dụng chúng trong toàn bộ các khâu của quá trình dạy học, từ khâu chuẩn bị bài (thu thập, chọn lọc, xử lý số liệu,...); soạn giáo án; tiến hành bài giảng trên lớp đến khâu ra bài tập về nhà; đánh giá, kiểm tra kiến thức và kĩ năng của học sinh. III.1. Sử dụng số liệu thống kê trong khâu chuẩn bị bài: TG: Nguyễn Thị Thi – TT GDTX Hậu Lộc 3 Phương pháp sử dụng số liệu thống kê trong các khâu dạy học và các hình thức dạy học địa lý kinh tế - xã hội ở Trung tâm GDTX a) Lựa chọn số liệu: Lựa chọn số liệu, trước hết là tìm được những số liệu có tác dụng làm nổi bật nội dung chính của bài. Do vậy cần phải cố gắng tìm được những số liệu tiêu biểu, cần thiết và thích hợp nhất. Đặc biệt, do tính chất của bộ môn luôn gắn với thực tiễn biến đổi thường xuyên, với sự phát triển kinh tế xã hội của một quốc gia, một khu vực và ngay cả trong một ngành kinh tế cụ thể, nên trong quá trình chuẩn bị bài, giáo viên phải thu thập bổ sung những số liệu hiện đại (cập nhật), đồng bộ. Để nâng cao hiệu quả của các số liệu được sử dụng trong khâu chuẩn bị bài, một vấn đề đặt ra là: cần phải lựa chọn số liệu như thế nào? theo kinh nghiệm tôi thấy cần phải dựa vào những cơ sở sau: - Nội dung và nhiệm vụ cụ thể của các bài trong chương trình địa lý kinh tế xã hội của lớp 10, 11, 12 chúng giúp cho người giáo viên định ra được số lượng số liệu cần sử dụng. - Khi lựa chọn phải chú ý đến tính đồng bộ của số liệu, nếu không thì việc phân tích so sánh tiếp theo sẽ dẫn đến những kết luận sai lầm, không phản ánh được bản chất của các hiện tượng kinh tế xã hội. - Các số liệu được lựa chọn phải đúng với trọng tâm của nội dung kiến thức, nội dung của từng vấn đề, có như vậy thì số liệu được sử dụng mới có giá trị, mới giải quyết được mục đích giảng dạy. Ví dụ khi đưa ra số liệu cơ cấu lao động, bắt buộc phải sử dụng số liệu tỉ lệ phần trăm lao động của từng ngành trong nền kinh tế. - Cuối cùng số liệu phải đạt được độ tin cậy điều đó có nghĩa là: tài liệu phải chân thực, phản ánh đúng hiện trạng diễn biến của các sự vật, hiện tượng địa lý kinh tế – xã hội đang diễn ra. b) Dự kiến trước các phương tiện dạy học có số liệu thống kê ( biểu, bảng, băng video,...) Để chủ động khi sử dụng số liệu và các hình thức trực quan của số liệu, giáo viên cần vẽ trước các bảng số liệu và biểu đồ mà giáo viên có ý định sử dụng trong khi trình bày nội dung bài hoặc hướng dẫn học sinh khai thác chúng để tìm ra kiến thức. Việc chuẩn bị trên sẽ đảm bảo tính khoa học của TG: Nguyễn Thị Thi – TT GDTX Hậu Lộc 4 Phương pháp sử dụng số liệu thống kê trong các khâu dạy học và các hình thức dạy học địa lý kinh tế - xã hội ở Trung tâm GDTX các số liệu, tránh được những sai sót và quan trọng hơn là thông qua sự lựa chọn của giáo viên, các bảng, biểu đồ được dùng sẽ giải quyết đúng các trọng tâm cần nêu ra. Với sự tiến bộ của khoa học kỹ thuật hiện nay, người ta xây dựng một số băng video và chương trình trên máy vi tính phục vụ cho nội dung dạy học địa lý kinh tế – xã hội. Trong các băng hình có sự kết hợp giữa số liệu bản đồ và các hình ảnh tạo một mối liên hệ khi trình bày nội dung kiến thức của một bài, một vấn đề trong chương trình. Nếu giáo viên sử dụng các phương tiện trên cần chú ý đến các bảng số liệu, biểu đồ khi phân tích, so sánh và tìm mối liên hệ giữa chúng để rút ra những kết luận. Một ưu điểm của băng video và chương trình trên máy vi tính là trong một thời gian ngắn, giáo viên có thể sử dụng được nhiều bảng số liệu và biểu đồ, do vậy phải đặc biệt chú ý việc lựa chọn bảng số liệu nào; biểu đồ nào; phục vụ vấn đề gì; nội dung gì? Muốn vậy giáo viên phải đề ra kế hoạch cụ thể. III.2. Sử dụng số liệu thống kê trong khi tiến hành bài trên lớp: Bài học trên lớp là biểu hiện cụ thể của trình độ nắm kiến thức cũng như khả năng vận dụng phương pháp dạy học và cách tổ chức quá trình dạy học của giáo viên. Để đạt được hiệu quả trong giờ lên lớp, giáo viên có thể sử dụng các số liệu theo các cách sau: a) Ghi các số liệu trên bảng hoặc vẽ trước trên giấy(bảng số, biểu đồ, bản đồ,..) Việc ghi các số liệu trên bảng của giáo viên nhằm khắc sâu những số liệu cần ghi nhớ hoặc tạo điều kiện thuận lợi cho học sinh so sánh, đối chiếu, phân tích để tìm ra những kiến thức mới. Đối với các biểu đồ, nếu có thể giáo viên nên vừa vẽ, vừa hướng dẫn cách thể hiện để rèn luyện kỹ năng và quy trình thực hiện. Biểu đồ vẽ đẹp, đúng tỉ lệ và thể hiện màu sắc phù hợp sẽ gây được ấn tượng tốt cũng như giúp học sinh dễ hiểu, dễ phân biệt các nội dung trên biểu đồ. Việc sử dụng các số liệu trên bảng hay vẽ trước phải kết hợp với các phương pháp: thuyết trình, đàm thoại, gợi mở. Việc này có thể thực hiện bất cứ lúc nào trong suốt giờ học nếu thấy cần thiết. Mục đích chủ yếu là để minh TG: Nguyễn Thị Thi – TT GDTX Hậu Lộc 5 Phương pháp sử dụng số liệu thống kê trong các khâu dạy học và các hình thức dạy học địa lý kinh tế - xã hội ở Trung tâm GDTX họa,lí giải.., hoặc để phân tích, so sánh nhằm rút ra những nhận xét, kết luận về một vấn đề, một nội dung của bài. Song số lượng các số liệu phải được sử dụng đúng mức, có chọn lọc để đảm bảo tác dụng thiết thực đối với nội dung bài. b) Việc sử dụng số liệu trong bài giảng với các mục đích khác nhau: Trong một bài giảng giáo viên có thể sử dụmg các số liệu dưới nhiều hình thức. Có những số liệu giáo viên chỉ dùng để minh họa. Ví dụ: khi trình bày vấn đề đô thị hóa hiện nay trên thế giới (lớp 10), giáo viên có thể đưa ra một loạt các con sốvề dân số các thành phố lớn trên thế giới để chứng minh cho hiện tượng dân số thành thị ngày càng tăng (đầu thế kỷ 19 là 9%, 1950 là 29%, 1984 là 41%, cuối thế kỷ 20 là 50 % dân số thế giới). Như vậy các số liệu này không cần phải ghi và không yêu cầu học sinh phải ghi nhớ. Với những số liệu giáo viên cần khắc sâu để học sinh hiểu rõ hiện tượng nghiên cứu, thì giáo viên có thể sử dụng phương pháp diễn dịch phần mở rộng khái niệm theo sơ đồ: Số liệu cơ bản Số liệu nêu mối quan hệ với Số liệu để so sánh các các số liệu cơ bản chỉ tiêu Ví dụ: khi phân tích về cơ cấu lao động trong dân số Trung Quốc, có thể sử dụng các số liệu sau: + Số liệu cơ bản: 80% dân số Trug Quốc hoạt động trong ngành nông nghiệp + Số liệu quan hệ: chiếm 37% tỉ lệ thu nhập quốc dân... c) Việc sử dụng số liệu thống kê kết hợp với các phương pháp giảng dạy: Có những số liệu cần phải kết hợp với phương pháp đàm thoại, gợi mở. Cùng với các số liệu đưa ra, giáo viên nêu một số câu hỏi để học sinh tự suy nghĩ giải pháp, từ đó đi sâu vào bản chất của vấn đề. Ví dụ: muốn cho học sinh phân tích và nhận thức bảng “cơ cấu lao động Trung Quốc” trong bài Địa lý kinh tế xã hội Trung Quốc (SGK 11), giáo viên có thể đặt một số câu hỏi sau: TG: Nguyễn Thị Thi – TT GDTX Hậu Lộc 6 Phương pháp sử dụng số liệu thống kê trong các khâu dạy học và các hình thức dạy học địa lý kinh tế - xã hội ở Trung tâm GDTX - Tỉ lệ cơ cấu lao động trong nông nghiệp của Trung Quốc từ 19701988 giảm như thế nào? Tỉ lệ này nói lên vai trò nông nghiệp của Trung Quốc hiện nay ra sao? - Tỉ lệ cơ cấu lao động trong công nghiệp của Trung Quốc từ 19701988 tăng như thế nào? Tỉ lệ này nói lên vai trò công nghiệp của Trung Quốc hiện nay ra sao? - Cơ cấu lao động dịch vụ của Trung Quốc từ 1970-1988 tăng như thế nào? Điều này nói lên vai trò ngành dịch vụ của Trung Quốc hiện nay ra sao? - Nhận xét về cơ cấu lao động của 3 khu vực kinh tế nói trên, nó phản ánh nền kinh tế của Trung Quốc thuộc loại hình nào? (nước đang phát triển hay nước phát triển). Khi đặt câu hỏi và hệ thống câu hỏi, cần bám sát ý nghĩa bên trong của các số liệu để hướng dẫn học sinh nhận thức, tìm ra những kiến thức mới, những vấn đề chín, kích thích học sinh suy nghĩ, tìm cách giải quyết. Ví dụ: Việt Nam cũng là một nước nằm trong khu vực Đông Nam á, tại sao thu nhập quốc dân theo đầu người chỉ chiếm khoảng 270 đô la/năm, trong khi đó Thái Lan là 1194 đô la/năm. Thông qua hai số liệu trên, học sinh phải tìm hiểu thêm về các số liệu phản ánh tình hình sản xuất của một số ngành cơ bản của hai nước; về vốn đầu tư của nước ngoài, về tổng thu nhập quốc dân trong những năm qua... Từ đó học sinh sẽ tìm ra giải đáp đúng về sự phát triển kinh tế và hiện trạng hiện nay của người dân Thái Lan và Việt Nam. Trong quá trình sử dụng các số liệu để tạo tình huống có vấn đề và giải quyết vấn đề, song phải khéo léo làm cho học sinh cảm thấy họ tham gia vào việc giải quyết vấn đề. Tuy nhiên việc sử dụng số liệu để nêu vấn đề có nhiều ưu điểm, song để có hiệu quả giáo viên cần phải kết hợp với các phương pháp dạy học khác nhau như: sử dụng bản đồ, đàm thoại gợi mở... d) Cách thức dùng các số liệu thống kê có trong băng video và chương trình trên máy tính khi tiến hành bài học trên lớp: - Để phục vụ cho mục đích dạy học Địa lý kinh tế- xã hội trong chương trình Phổ thông trung học và Trung tâm giáo dục thường xuyên, nhiều giáo TG: Nguyễn Thị Thi – TT GDTX Hậu Lộc 7 Phương pháp sử dụng số liệu thống kê trong các khâu dạy học và các hình thức dạy học địa lý kinh tế - xã hội ở Trung tâm GDTX viên đã sử dụng các băng hình để dạy một bài, một chương hoặc dạy theo từng vấn đề. Cách khai thác số liệu trong băng video có thể tiến hành như sau: + Giáo viên giảng bài trước, học sinh xem băng sau, khi đến những đoạn có số liệu, giáo viên dừng lại để phân tích, lí giải nhằm khắc sâu những số liệu có quan hệ với nội dung của bài hoặc những quy trình thể hiện biểu đồ để rèn luyện kỹ năng. + Giáo viên giảng bài từng đoạn, sau đó cho học sinh xem băng có số liệu của phần giảng, tạo cho học sinh nhận thức, suy nghĩ tới nội dung sẽ giảng tiếp theo. Học sinh có thể ghi những số liệu mới ở băng mà sách giáo khoa không có nhằm bổ sung số liệu vào nội dung bài học, giúp cho học sinh nhận thức đúng các hiện tượng, sự kiện địa lí kinh tế xã hội đang diễn ra mà sách giáo khoa chưa thay đổi kịp. Trong trường hợp này số liệu trong băng hình là một tài liệu tham khảo, nhằm mở rộng kiến thức. + Giáo viên cho học sinh xem toàn bộ băng hình mà không giảng bài, chỉ hướng dẫn học sinh ghi chép lại các số liệu, bảng số và có thể cả biểu đồ... để tìm mối liên hệ giữa các loại số liệu trên với bản đồ và các hình ảnh động. Học sinh dựa vào những tư liệu trên tự xây dựng lại nội dung bài. Để thực hiện những hình thức trên, người giáo viên cần phải có sự chuẩn bị chu đáo, cẩn thận, dự kiến những tình huống sư phạm có thể xảy ra. - Đối với chương trình trên máy vi tính. Trước hết, với những khả năng ưu việt của máy vi tính, đặc biệt là đồ họa và cơ sở dữ liệu thống kê, chúng ta có thể truyền đạt cho học sinh những kiến thức bằng nhiều hình thức phong phú. Giáo viên có thể sử dụng chương trình trên máy vi tính với các hình thức sau: + Nội dung trên máy là nội dung hỗ trợ cho giáo viên trình bày bài giảng. Khi đó với khả năng đồ của máy vi tính các hình ảnh (bản đồ, lược đồ, sơ đồ, các số liệu riêng biệt, biểu đồ, đồ thị) và việc xử lý số liệu thống kê được thực hiện trên màn ảnh sẽ nâng cao chất lượng bài giảng và việc lĩnh hội kiến thức. Trong trường hợp này những nội dung được thể hiện trên máy coi là tài liệu tham khảo. TG: Nguyễn Thị Thi – TT GDTX Hậu Lộc 8 Phương pháp sử dụng số liệu thống kê trong các khâu dạy học và các hình thức dạy học địa lý kinh tế - xã hội ở Trung tâm GDTX + Nội dung trên máy là kiến thức đầy đủ của một bài, một chương…đã được xử lý tối ưu. Khi đó khả năng lưu giữ thông tin (số liệu, hình ảnh…) sẽ là một phương tiện giúp đỡ học sinh lĩnh hội kiến thức, phát triển tư duy và hướng dẫn cho học sinh tự học ở trên lớp hoặc ở nhà. + Nội dung trên máy là một bài thực hành mẫu hoặc hệ thống các bài thực hành. Nội dung này sẽ giúp cho học sinh nắm được qui trình để thực hiện một bài thực hành cụ thể và thông qua đó rèn luyện kĩ năng vận dụng kiến thức bộ môn để tự phân tích số liệu, lập bảng, vẽ biểu đồ… III.3. Việc sử dụng số liệu thống kê trong khâu ra bài tập: a) Các bước thực hiện: Trong việc dạy học Địa lí kinh tế- xã hội, việc sử dụng số liệu thống kê trong khâu ra bài tập (ở lớp hoặc về nhà) hoặc thông qua thực hành (bài tập thực hành trên lớp hoặc ngoài thực tiễn) tuy ở mức độ có khác nhau, nhưng đều là nhằm củng cố kiến thức đã học, và quan trọng hơn cả là hình thành ở học sinh kỹ năng cần thiết để tự học, tự nghiên cứu. Như vậy, muốn sử dụng số liệu đạt hiệu quả, trước hết phải làm cho học sinh nắm được kiến thức cơ bản về các số liệu thống kê để làm cơ sở rồi sau đó mới đến những kiến thức thực hành về cách xử lí chung. Để tiến hành hướng dẫn bài tập và thực hành, giáo viên cần thực hiện các bước sau: - Xác định mục đích và ý nghĩa. Ví dụ: các số liệu thống kê đưa ra làm gì? Công dụng của chúng ra sao đối với việc học tập địa lí kinh tế xã hội. Nếu nhận xét, phân tích chúng sẽ tìm được nguyên nhân nào để chứng minh cho hiện tượng... - Nêu những kiến thức lý thuyết và hành động có liên quan đến bài tập và bài thực hành (số liệu có mấy loại? Ưu nhược điểm của từng loại?). Tìm những mối liên hệ của các số liệu trong các bảng như thế nào? Trình tự sử dụng các bảng số liệu ra sao? - Thực hiện mẫu và trình tự các công việc làm (có thể giáo viên tự làm hoặc do học sinh làm với sự gợi ý hướng dẫn của giáo viên). Ví dụ: Đầu tiên cần nhận xét gì? Sau đó tiếp tục làm những gì cho đền khi hoàn thành, (chú ý cần chọn lọc những mẫu điển hình). TG: Nguyễn Thị Thi – TT GDTX Hậu Lộc 9 Phương pháp sử dụng số liệu thống kê trong các khâu dạy học và các hình thức dạy học địa lý kinh tế - xã hội ở Trung tâm GDTX - Học sinh nhắc lại cách làm và ghi quy trình vào vở. Tiếp tục cho học sinh thực hiện một bài tập, thực hành theo mẫu đã biết và trình tự đã ghi. - Thầy kiểm tra (bổ sung – sửa chữa) đánh giá kết quả của học sinh. b) Các dạng bài tập: Trong khâu bài tập và hướng dẫn thực hành về số liệu thống kê, giáo viên cần hướng vào các vấn đề sau: * Đưa những số liệu thống kê vào bảng nhằm tìm mối liên hệ giữa các số liệu giúp cho việc phân tích chúng theo nội dung từng vấn đề, thể hiện trong các cột, các hàng số của bảng. Để thực hiện được nội dung này, phải hướng dẫn học sinh biết cách cấu tạo bảng và tiến trình sử dụng bảng số liệu, cụ thể như sau: - Cấu tạo bảng số liệu thống kê: về hình thức bất kỳ một bảng thống kê nào cũng đều có yếu tố cấu thành sau đây: tiêu đề (nhan đề, tên bảng) phản ánh nội dung và ý nghĩa các chỉ tiêu của bảng. Thường có 3 loại tiêu đề: tiêu đề chung tức là tên gọi chung của bảng thống kê ( nên có tên đơn giản, ngắn gọn và có thể phản ánh rõ ràng nội dung của bảng). Ví dụ: ngoại thương Nhật Bản; sản lượng một số loại cây trồng chủ yếu; dân số và lao động Inđônêxia.... Dưới tiêu đề có các đề mục hàng ngang, cột dọc, còn gọi là tiêu mục hay đề mục của các cột ( nói rõ chỉ tiêu, đơn vị ở mỗi hàng, mỗi cột) + Số hàng ngang và cột dọc phản ánh quy mô của bảng thống kê. Để thuận lợi cho việc sử dụng tài liệu khi phân tích, các hàng ngang và cột dọc của bảng thường có ghi số thứ tự. + Những điểm chú thích ở dưới bảng nhằm giải thích rõ thêm một số ý nào đó của tiêu đề hay cột ngang, cột dọc hoặc các số liệu. Ví dụ: Ngoại thương ( hàng hóa xuất – nhập khẩu) Tiêu mục Đơn vị 1990 2000 2007 ... ... ... ... ... - Những điểm cần chú ý khi lập bảng số liệu: TG: Nguyễn Thị Thi – TT GDTX Hậu Lộc 10 Phương pháp sử dụng số liệu thống kê trong các khâu dạy học và các hình thức dạy học địa lý kinh tế - xã hội ở Trung tâm GDTX Để bảng số liệu thống kê phát huy được tác dụng trong việc phân tích và sử dụng, khi lập bảng số liệu thống kê nên chú ý mấy điểm sau: + Không nên dài dòng và quá phức tạp. Phải cố gắng đơn giản, rõ ràng, dễ phân tích, dễ so sánh. + Tiêu đề nên dùng ít chữ và rõ ràng, tiêu đề chung nên ghi rõ địa điểm và thời gian tài liệu trong bảng. + Các đơn vị và các chỉ số, chỉ tiêu cần phải được chú thích rõ ràng. + Dưới bảng nên chú thích nguồn tài liệu. - Tiến trình hướng dẫn học sinh sử dụng bảng số liệu: Khi hướng dẫn học sinh sử dụng bảng số liệu, cần phải yêu cầu học sinh sau khi nhận xét được hiện tượng biểu hiện qua số liệu, phải giải thích được hiện tượng đó dựa vào những kiến thức đã có. Giáo viên có thể bổ sung nếu thấy học sinh không nêu đủ ý. Có như vậy, học sinh mới được rèn luyện kĩ năng địa lý. Tiến trình cụ thể gồm các bước sau: + Đọc tên bảng số liệu và xác định xem mục đích của bảng nhằm giải quyết nội dung gì, vấn đề gì của bài, của chương?... + Đọc đề mục cột dọc, hàng ngang. + Giải thích các số liệu trong bảng ( theo đơn vị nào? vào năm nào?) + Đưa ra nhận xét về hiện tượng được biểu thị qua số liệu. + Dự kiến việc sử dụng các số liệu vào nội dung nào, phần nào của bài? phương pháp tiến hành (phân tích từng số liệu, liên hệ các số liệu...) + Hướng dẫn về kĩ năng (khai thác bảng) + Nếu có thể ra những bài tập về lập và phân tích các bảng tương tự. Trên đây là quá trình khái quát, giáo viên tùy từng nội dung cụ thể có thể thu gọn, song ở trường hợp nào cũng phải đảm bảo tính nhất quán về nội dung. * Hướng dẫn học sinh khai thác các số liệu thống kê trên bản đồ: - Các mức độ khai thác các số liệu thống kê trên bản đồ. TG: Nguyễn Thị Thi – TT GDTX Hậu Lộc 11 Phương pháp sử dụng số liệu thống kê trong các khâu dạy học và các hình thức dạy học địa lý kinh tế - xã hội ở Trung tâm GDTX Để khai thác được các dạng số liệu thống kê trên bản đồ, trước tiên giáo viên phải hướng dẫn học sinh hiểu ý nghĩa và cả những kĩ năng ban đầu khai thác chúng như xác định hệ thống kinh – vĩ tuyến, độ cao các ngọn núi... có biểu tượng về các dạng kí hiệu và ước hiệu biểu hiện mặc số lượng trên các loại bản đồ: bản đồ – biểu đồ, bản đồ chấm điểm, bản đồ kí hiệu... Việc thứ hai là phải rèn luyện cho học sinh đọc được các dạng số liệu trên bản đồ. Đọc các số liệu trên bản đồ có các mức độ khác nhau: + Mức sơ đẳng là đọc các số liệu đã ghi rõ ràng trên bản đồ (hệ thống kinh- vĩ tuyến, các đỉnh núi, các cực Đông-Tây-Nam-Bắc của một vùng, một quốc gia) + Mức thứ hai đòi hỏi học sinh phải hiểu các số liệu dựa vào những hiểu biết về bản đồ và kết hợp với các kiến thức tự nhiên, kinh tế – xã hội. Ví dụ: học sinh có thể đọc các số liệu biểu hiện trên các đường đồng mức để phân biệt sự phân bố dân cư, từ đó rút ra được những nhận xét về đặc điểm của lãnh thổ, hoặc dựa vào bản đồ, chú giải của từng bản đồ để tìm ra được phân bố dân cư, sự phân bố các ngành kinh tế của một vùng, một quốc gia, một khu vực... + Mức thứ ba đòi hỏi học sinh khi sử dụng số liệu và các hình thức biểu hiện số liệu bằng ngôn ngữ bản đồ để tìm ra kiến thức địa lý kinh tế – xã hội là phải thông qua các thao tác tư duy: so sánh, phân tích, đối chiếu, xác lập mối quan hệ giữa các đối tượng địa lý được thể hiện trên bản đồ. Ví dụ: khi phân tích độ cao của dãy núi phải thấy được độ cao đó có quan hệ và ảnh hưởng tới diễn biến của khí hậu và tiếp đó là ảnh hưởng của nó đến sự phát triển kinh tế ra sao? Để rèn luyện kĩ năng khai thác và sử dụng trên bản đồ cần phải có những bài tập và bài thực hành. Bài tập có thể có các dạng sau: + Bài tập giúp cho học sinh hiểu các số liệu đã được thể hiện trên bản đồ giúp cho việc nắm và củng cố kiến thức. TG: Nguyễn Thị Thi – TT GDTX Hậu Lộc 12 Phương pháp sử dụng số liệu thống kê trong các khâu dạy học và các hình thức dạy học địa lý kinh tế - xã hội ở Trung tâm GDTX + Bài tập để học sinh vận dụng (tập vẽ các bản đồ – biểu đồ đơn giản) theo phương pháp của bản đồ, dựa vào những số liệu sẵn có trong sách giáo khoa. - Tiến hành hướng dẫn sử dụng số liệu thống kê được thể hiện trên bản đồ: Việc hướng dẫn học sinh sử dụng và khai thác các bản đồ có số liệu để dạy học Địa lý kinh tế – xã hội cần thực hiện theo các tiến trình sau: Xác định nội dung bản đồ. Xem chú giải để hiểu: + Phương pháp thể hiện các hiện tượng địa lý trên bản đồ dựa trên số liệu thống kê. + Tìm hiểu đặc tính số lượng và đặc tính chất lượng của đối tượng được thể hiện. + Tìm hiểu nội dung, quy mô và cường độ cụ thể của đối tượng. + Sự phân bố của đối tượng. Xác định ý nghĩa của các số liệu được thể hiện đối với việc nhận thức, lĩnh hội kiến thức và rèn luyện kĩ năng. * Hướng dẫn sử dụng số liệu thống kê để viết báo cáo về một vấn đề địa lý kinh tế xã hội. Đây là một hình thức rèn luyện kĩ năng thông qua các bài tập, bài thực hành hoàn toàn mới mẻ. Có thể nói đây là kĩ năng có tính tổng hợp và phức tạp nhất mà giáo viên cần phải hình thành và rèn luyện cho học sinh. Để giúp cho học sinh thực hiện được việc trên giáo viên phải chỉ cho học sinh thấy rõ các giai đoạn chủ yếu sau: - Thu thập số liệu và các thông tin có liên quan đến vấn đề cần viết hoặc báo cáo. Trước tiên là học sinh phải thu thập và khai thác các nguồn thông tin khác nhau từ các bài khác của sách giáo khoa, từ bản đồ, biểu đồ, lược đồ, bảng số liệu đã cho và các số liệu có liên quan trong các sách báo, tài liệu tham khảo. Sau đó học sinh tiến hành sơ bộ xử lý các thông tin và kiến thức đã thu được để loại bớt những gì không cần thiết. TG: Nguyễn Thị Thi – TT GDTX Hậu Lộc 13 Phương pháp sử dụng số liệu thống kê trong các khâu dạy học và các hình thức dạy học địa lý kinh tế - xã hội ở Trung tâm GDTX - Xử lý thông tin và các số liệu thu được hoặc đã có. Sắp xếp các số liệu theo một trình tự nhất định, lập dàn ý đại cương. Sau đó tiến hành phân tích các bảng số liệu theo trình tự sau: quy mô lãnh thổ, điều kiện tự nhiên, dân cư, nguồn lao động, ý nghĩa của chúng đối với sự phát triển kinh tế, các ngành kinh tế cơ bản, sự phát triển của các ngành công nghiệp, nông nghiệp và sản phẩm của từng ngành; những nguyên nhân dẫn đến sự phát triển đó, các kết luận rút ra. III.4.Sử dụng số liệu thống kê để đánh giá, kiểm tra kiến thức và kĩ năng của học sinh: Đánh giá kết quả nắm kiến thức và kĩ năng cảu học sinh là một khâu rất quan trọng trong quá trình dạy học và chỉ thông qua khâu này mới có thể nắm được hiệu quả giảng dạy của thầy và kết quả học tập của trò. Giáo viên có thể đề ra những câu hỏi vấn đáp, những tình huống có vấn đề hoặc sử dụng bản đồ… Song cũng có thể sử dụng ngay các số liệu, bảng số liệu, biểu đồ trong sách giáo khoa để kiểm tra kiến thức và kĩ năng. Dùng các số liệu để kiểm tra có thể theo các hướng sau: - Nêu những câu hỏi có sử dụng số liệu. Ví dụ: nhận xét dân số Nhật Bản năm 2005 theo các số liệu sau: dân số dưới 15 tuổi chiếm 13,9%; dân số từ 15 đến 64 tuổi chiếm 66,9%; dân số 65 tuổi trở lên chiếm 19,2%. (dân số Nhật Bản già hay trẻ, gánh nặng phụ thuộc như thế nào?) Để trả lời câu hỏi trên, bắt buộc học sinh phải xuất phát từ chính các số liệu trên để phân tích, lí giải tìm ra được những kết luận cần thiết. - Sử dụng số liệu thống kê để kiểm tra mức độ hiểu các biểu đồ, bản đồ thống kê…khả năng vận dụng của học sinh để tự xây dựng, tự vẽ. Đó là những bài tập, bài thực hành rèn luyện kĩ năng. Ví dụ: Dựa vào bảng số lượng cơ cấu lao động của Hoa Kỳ (1988) hãy lập biểu đồ so sánh tỉ lệ lao động trong các ngành kinh tế của Hoa Kỳ. Để thực hiện bài này học sinh phải suy nghĩ cách thể hiện để nói rõ được cơ cấu lao động của Hoa Kỳ, sau đó phải tiến hành vẽ đúng, chính xác. Thông qua việc làm, giáo viên sẽ đánh giá được việc hiểu và khả năng vẽ biểu đồ của học sinh. TG: Nguyễn Thị Thi – TT GDTX Hậu Lộc 14 Phương pháp sử dụng số liệu thống kê trong các khâu dạy học và các hình thức dạy học địa lý kinh tế - xã hội ở Trung tâm GDTX IV. Kiểm nghiệm: Trong sáng kiến kinh nghiệm “ sử dụng số liệu thống kê trong dạy học địa lý kinh tế – xã hội” này, tôi mong muốn góp phần giải quyết một số nội dung sau: Đi sâu vào việc tìm hiểu, phân loại số liệu thống kê, các loại biểu đồ thường dùng để giảng dạy địa lý kinh tế- xã hội; vì nếu không phân biệt được các loại và bản chất của mỗi loại số liệu, bản đồ thì chắc chắn việc sử dụng chúng sẽ không đạt được hiệu quả. Việc sử dụng số liệu thống kê và các hình thực trực quan của số lịêu thống kê ( biểu đồ, bản đồ- biểu đồ, băng hình, phàn mềm vi tính…) ở phổ thông cũng như ở Trung Tâm GDTX, theo tôi, không thể ở đâu khác là phải được tiến hành chính trong các khâu và các hình thức của quá trình dạy học. Tôi cũng đã nêu lên tính khác biệt của việc sử dụng số liệu thống kê trong giảng dạy với các lĩnh vực khoa học khác và đi sâu vào giải quyết những nội dung cụ thể theo hướng lấy học sinh làm trung tâm của quá trình dạy học, kích thích tối đa khả năng tự học, tự lĩnh hội tri thức và kĩ năng bộ môn của học sinh. Trong quá trình giảng dạy cũng như hướng dẫn ôn tập cho các em học sinh, tôi nhận thấy việc sử dụng số liệu thống kê trong dạy học địa lý kinh tế – xã hội đã phần nào tạo được hứng thú cho học sinh trong quá trình học tập. Học sinh đã tích cực, chủ động, sáng tạo hơn va cũng rất linh hoạt trong lĩnh hội kiến thức và phát triển kĩ năng, không khí học tập sôi nổi và học sinh yêu thích môn học hơn. Vận dụng sáng kiến này vào các tiết dạy tôi thấy rất phù hợp với chương trình đổi mới và cũng đã đạt được những kết quả khả quan. Kết quả cụ thể như sau: Học sinh hứng thú học tập Học sinh hiểu bài Học sinh chậm hiểu bài Học sinh không hiểu bài Đầu năm 20% 45% 20% 15% Cuối năm 40% 40% 15% 5% TG: Nguyễn Thị Thi – TT GDTX Hậu Lộc 15 Phương pháp sử dụng số liệu thống kê trong các khâu dạy học và các hình thức dạy học địa lý kinh tế - xã hội ở Trung tâm GDTX C. KẾT LUÂN VÀ ĐỀ XUẤT i. kẾT LUÂN: Rèn luyện kĩ năng địa lý cho học sinh là một việc làm rất quan trọng và cần thiết, đó là một quá trình lâu dài cần có sự hợp tác tích cực của cả giáo viên và học sinh. Với mục đích và khuôn khổ của đề tài này chắc chắn sẽ không thể đáp ứng hết được những yêu cầu, mong muốn của quí thấy cô và học sinh. Tuy nhiên, phần nào cũng mở ra những hướng, những gợi ý cần thiết để chúng ta tiếp tục hoàn thiện thêm phần kĩ năng địa lý. Nội dung đề tài tuy không lớn nhưng tôi cũng đã đề cập đến những kĩ năng cần thiết và góp phần nâng cao kết quả hoạt động, đặc biệt trong các bài kiểm tra chất lượng học kỳ và thi tốt nghiệp của học sinh lớp 12. Tôi cũng hi vọng với việc áp dụng đề tài này, học sinh sẽ yêu thích môn địa lý hơn. “ Phương pháp sử dụng số liệu thông kê” được vận dụng trong các tiết dạy sẽ đạt được kết quả học tập cao nhất của cũng như về mặt phát triển tư duy, lĩnh hội kiến thức và rèn luyện kĩ năng địa lý của học sinh. Đây là hoạt động tương hỗ trợ giữa thầy và trò nhằm giúp cho học sinh lĩnh hội kiến thức một cách thông minh, vận dụng sáng tạo vào thực tế. Điều này đòi hỏi nhiều công sức lao động sáng tạo và ý thức tinh thần trách nhiệm cao của mỗi giáo viên cũng như đòi hỏi sự phát triển năng lực tư duy, hành động của mình trước khi giáo dục cho học sinh. Vì vậy, giáo viên phải nắm vững lí luận, rèn luyện nghiệp vụ thường xuyên. Với sự hiểu biết, kinh nghiệm và thời gian có hạn, chắc chắn nội dung bài viết của tôi chưa thật đầy đủ và không tránh khỏi những thiếu sót. Đây chỉ là một số kinh nghiệm nhỏ của tôi trong quá trình giảng dạy môn địa lý, tôi rất mong được sự đóng góp chân thành của các quí thầy cô để đề tài được hoàn chỉnh hơn. II. ĐỀ XUẤT - Đối với giáo viên và nhà trường, cần tăng cường các giờ thực hành, ngoại khóa để hướng dẫn cho học sinh cách sử dụng số liệu thống kê và cách vẽ biểu đồ hiệu quả hơn. TG: Nguyễn Thị Thi – TT GDTX Hậu Lộc 16 Phương pháp sử dụng số liệu thống kê trong các khâu dạy học và các hình thức dạy học địa lý kinh tế - xã hội ở Trung tâm GDTX - Đối với Sở giáo dục, cần đầu tư cung cấp thêm nữa các đồ dùng trực quan như: các bản đồ, lược đồ, tài liệu tham khảo…nhằm phục vụ tốt hơn cho dạy và học môn địa lý. Cuối cùng tôi xin chân thành cảm ơn tập thể giáo viên Trung Tâm GDTX Hậu Lộc đã giúp đỡ tôi hoàn thành đề tài này, chân thành cảm ơn quý thầy cô cùng bạn đọc đã bỏ chút thời gian quý báu để đến với đề tài. Tôi xin được tiếp thu ý kiến đóng góp của các đồng nghiệp. Hậu Lộc, ngày 20 tháng 4 năm 2012 Người thực hiện Nguyễn Thị Thi TG: Nguyễn Thị Thi – TT GDTX Hậu Lộc 17