Tài liệu Phát triển trí tưởng tượng không gian cho học sinh lớp 5 trong dạy học các yếu tố hình học (2017)

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI 2 KHOA GIÁO DỤC TIỂU HỌC ------------------------------------NGUYỄN THÙY DUNG PHÁT TRIỂN TRÍ TƯỞNG TƯỢNG KHÔNG GIAN CHO HỌC SINH LỚP 5 TRONG DẠY HỌC CÁC YẾU TỐ HÌNH HỌC KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC Chuyên ngành: Phương pháp dạy học Toán ở Tiểu học HÀ NỘI – 2017 TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI 2 KHOA GIÁO DỤC TIỂU HỌC ------------------------------------NGUYỄN THÙY DUNG PHÁT TRIỂN TRÍ TƯỞNG TƯỢNG KHÔNG GIAN CHO HỌC SINH LỚP 5 TRONG DẠY HỌC CÁC YẾU TỐ HÌNH HỌC KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC Chuyên ngành: Phương pháp dạy học toán ở Tiểu học Người hướng dẫn khoa học: TS. Lê Ngọc Sơn HÀ NỘI – 2017 LỜI CẢM ƠN Tác giả xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến TS. Lê Ngọc Sơn, người thầy đã tận tâm chỉ bảo, hướng dẫn tác giả hoàn thành khóa luận này. Xin trân trọng cảm ơn các thầy cô giáo trong trường Đại học Sư phạm Hà Nội 2, các thầy cô giáo trong khoa Giáo dục Tiểu học đã trang bị kiến thức và tạo điều kiện thuận lợi để tác giả thực hiện đề tài này. Xin gửi lời cảm ơn đến Ban giám hiệu, các thầy cô giáo trường Tiểu học Thị Trấn A, Đông Anh, Hà Nội đã nhiệt tình giúp đỡ tác giả trong thời gian thực tập và thực nghiệm sư phạm. Tác giả vô cùng biết ơn cha mẹ và những người thân yêu trong gia đình, chân thành cảm ơn bạn bè đã động viên giúp đỡ trong suốt quá trình học tập và thực hiện khóa luận. Do điều kiện chủ quan và khách quan, khóa luận không tránh khỏi những sai sót. Tác giả mong nhận được ý kiến đóng góp để tiếp tục hoàn thiện nâng cao chất vấn đề nghiên cứu. Hà Nội, ngày 15 tháng 4 năm 2017 Tác giả Nguyễn Thùy Dung MỤC LỤC LỜI CẢM ƠN MỞ ĐẦU..................................................................................................... 1 Chương 1. CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC PHÁT TRIỂN TRÍ TƯỞNG TƯỢNG KHÔNG GIAN CHO HỌC SINH LỚP 5 TRONG DẠY HỌC CÁC YẾU TỐ HÌNH HỌC ......................................................... 5 1.1. Cơ sở lý luận của việc phát triển trí tưởng tượng không gian cho học sinh lớp 5 trong dạy học các yếu tố hình học .................................................. 5 1.1.1. Khái niệm về trí tưởng tượng...................................................... 5 1.1.2. Khái niệm và vai trò của trí tưởng tượng không gian.................... 5 1.1.3. Đặc điểm trí tưởng tượng và trí tưởng tượng không gian của học sinh lớp 5........................................................................................................... 7 1.1.4. Một số vấn đề về dạy học các yếu tố hình học lớp 5.......................9 1.2. Cơ sở thực tiễn của việc phát triển trí tưởng tượng không gian cho học sinh lớp 5 trong dạy học các yếu tố hình học.................................................. 12 1.2.1. Thực trạng việc phát triển trí tưởng tượng không gian cho học sinh lớp 5 trong việc dạy học các yếu tố hình học ................................................ 12 1.2.2. Thực trạng việc học các yếu tố hình học lớp 5..............................13 Kết luận Chương 1…………………………………………………….. 15 Chương 2. ĐỀ XUẤT MỘT SỐ BIỆN PHÁP PHÁT TRIỂN TRÍ TƯỞNG TƯỢNG KHÔNG GIAN CHO HỌC SINH LỚP 5 TRONG DẠY HỌC CÁC YẾU TỐ HÌNH HỌC .................................................................................... 16 2.1. Biện pháp 1. Phát triển trí tưởng tượng không gian cho học sinh trong nhận dạng và thể hiện các hình hình học........................................................ 16 2.2. Biện pháp 2. Phát triển trí tưởng tượng không gian cho học sinh trong dạy học giải bài tập có nội dung hình học ...................................................... 37 2.3. Biện pháp 3. Phát triển trí tưởng tượng không gian cho học sinh trong tổ chức trò chơi có nội dung hình học............................................................. 45 Kết luận Chương 2…………………………………………………......... 51 Chương 3. THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM........................................................52 3.1. Mục đích và đối tượng thực nghiệm....................................................52 3.2. Nội dung, tổ chức thực nghiệm........................................................... 52 3.3. Kết quả thực nghiệm........................................................................... 56 Kết luận Chương 3………………………………………………………. 57 KẾT LUẬN.................................................................................................... 58 TÀI LIỆU THAM KHẢO.............................................................................. 59 MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài 1.1. Xuất phát từ nhu cầu phải đổi mới phương pháp dạy học theo định hướng phát triển năng lực cho học sinh tiểu học Hiện nay chúng ta đang sống trong thời kỳ hội nhập, hợp tác và phát triển với các nước trong khu vực và trên thế giới về mọi phương diện. Để thực hiện có hiệu quả sự hội nhập quốc tế, chúng ta đã và đang tiến hành CNHHĐH đất nước, sử dụng nền kinh tế tri thức, xây dựng xã hội văn minh với những đòi hỏi rất cao về trí tuệ. Và giáo dục vẫn luôn là sự quan tâm hàng đầu, là nền tảng của sự phát triển bền vững cho mỗi quốc gia. Quá trình hội nhập quốc tế đòi hỏi giáo dục Việt Nam phải nhanh chóng tiếp cận các xu thế mới, những phương pháp hình thức tổ chức dạy học hiện đại để thực hiện nhiệm vụ đào tạo ra nguồn nhân lực có chất lượng cao, có khả năng độc lập sáng tạo trong mọi lĩnh vực của cuộc sống. Nghị quyết TW 2 khóa VIII đã khẳng định: “Đổi mới mạnh mẽ phương pháp giáo dục - đào tạo, khắc phục lối truyền thụ một chiều, rèn luyện thành lớp tư duy sáng tạo cho người học”. Tuy nhiên việc áp dụng các phương pháp dạy học theo định hướng phát triển năng lực cho người học đặc biệt là phát triển năng lực tư duy sáng tạo của học sinh nói chung và học sinh tiểu học nói riêng vẫn chưa được chú trọng. 1.2. Xuất phát từ yêu cầu định hướng phát triển năng lực trong dạy học môn toán ở Tiểu học Trong các bậc học phổ thông nói chung và Tiểu học nói riêng, môn Toán là môn học có vị trí quan trọng. Toán học là môn học trừu tượng, có tính khái quát cao góp phần quan trọng trong việc phát triển đúng mức một số khả năng trí tuệ và các thao tác tư duy, khả năng suy luận hợp lý, cách phát hiện và giải quyết vấn đề... cho học sinh. Năng lực tư duy sáng tạo - trí tưởng tượng không gian là một trong những năng lực then chốt được đặt lên hàng đầu 1 trong mục tiêu dạy học môn Toán ở Tiểu học. Phát triển tư duy sáng tạo - trí tưởng tượng không gian cho học sinh tạo điều kiện cho việc học tập của học sinh đạt kết quả cao, giúp các em linh hoạt và nhạy bén hơn trong các hoạt động học tập và thực tiễn. 1.3. Xuất phát từ việc dạy và học các yếu tố hình học ở tiểu học Các yếu tố hình học là một phần quan trọng của chương trình toán tiểu học. Nội dung hình học thúc đẩy mạnh mẽ sự phát triển tư duy sáng tạo, trí tưởng tượng không gian của học sinh. Ở giai đoạn đầu tiểu học nội dung hình học chỉ tập trung nhận dạng các hình hình học đơn giản. Đến lớp 5 các yếu tố hình học đã được nâng cao hơn và mở rộng hơn, tạo nền tảng vững chắc cho sự phát triển tư duy đặc biệt là trí tưởng tượng không gian cho trẻ. Học sinh Tiểu học rất hứng thú với các bài toán đòi hỏi tư duy sáng tạo, đặc biệt là các bài toán kích thích trí tưởng tượng không gian của các em.Tuy nhiên các kiến thức về hình học, đặc biệt là các kiến thức phát triển trí tưởng tượng không gian cho học sinh còn tương đối đơn giản. Chương trình hiện hành còn khá chú trọng về phần tính toán, nội dung hình học chưa được thực sự quan tâm. Nội dung hình học thường được lồng ghép với nội dung đại số. Hầu hết các bài tập về hình học thường là yêu cầu học sinh làm theo mẫu, không tạo điều kiện cho học sinh thể hiện khả năng sáng tạo của bản thân. Einstein đã từng nói “ Logic sẽ đưa bạn đi từ A đến B trí tưởng tượng sẽ đưa bạn đi khắp mọi nơi”. Trong một thời đại phát triển như hiện nay, khả năng sáng tạo và trí tưởng tượng là một yếu tố cực kì quan trọng đặt nền móng vững chắc cho sự phát triển trong tương lại của học sinh. Dạy học yếu tố hình học là điều kiện thuận lợi để hình thành và phát triển trí tưởng tượng không gian cho học sinh. Xuất phát những lí do trên, đề tài được chọn là: Phát triển trí tưởng tượng không gian cho học sinh lớp 5 trong dạy học các yếu tố hình học. 2 2. Mục tiêu nghiên cứu Đề xuất một số biện pháp phát triển trí tưởng tượng không gian cho học sinh lớp 5 trong dạy học các yếu tố hình học nhằm góp phần nâng cao hiệu quả dạy học môn Toán ở Tiểu học. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Trí tưởng tượng không gian của học sinh lớp 5. 3.2. Phạm vi nghiên cứu Giới hạn trong việc dạy và học các yếu tố hình học ở lớp 5. 4. Phương pháp nghiên cứu 4.1. Phương pháp nghiên cứu lý luận Chúng tôi đã tiến hành đọc các tài liệu về phương pháp dạy toán ở Tiểu học, phương pháp dạy học các yếu tố hình học, tâm lí học tiểu học, đặc điểm của học sinh lớp 5... để xây dựng các cơ sở lí luận làm căn cứ cho việc đề xuất các biện pháp giúp phát triển trí tưởng tượng không gian trong dạy học các yếu tố hình học. Để có thêm căn cứ chính xác, giúp đề xuất các biện pháp hợp lí nhằm phát triển trí tưởng tượng không gian cho học sinh lớp 5 nghiên cứu chương trình toán lớp 5, phần hình học trong sách giáo khoa Toán 5, chuẩn kiến thức kĩ năng ở Tiểu học... 4.2. Phương pháp nghiên cứu thực tiễn Chúng tôi đã đến trường Tiểu học, dự giờ các tiết Toán lớp 5 và đặc biệt quan tâm đến phương pháp dạy học các yếu tố hình học ở lớp 5. Qua việc quan sát hoạt động của thầy và trò trong các tiết học chúng tôi đã nắm được thực trạng của việc phát triển trí tưởng tượng không gian trong việc dạy và học các yếu tố hình học lớp 5. 3 Để biết rõ hơn về sự hứng thú của học sinh đối với các bài tập về nhận dạng và thể hiện hình học, các bài toán có nội dung hình học... và những khó khăn học sinh hay gặp khi học các yếu tố hình học chúng tôi đã tiến hành điều tra, phỏng vấn trực tiếp các em. Thông qua việc trao đổi trực tiếp với các giáo viên, chúng tôi đã tìm hiểu sự nhận thức của giáo viên về vị trí và tầm quan trọng của việc phát triển trí tưởng tượng không gian trong việc dạy các yếu tố hình học ở nhà trường Tiểu học. Nhằm minh họa tính khả thi và hiệu quả của các biện pháp được đề xuất, chúng tôi đã tiến hành thực nghiệm sư phạm trên một phạm vi nhỏ đó là các em học sinh lớp 5 trường Tiểu học Thị Trấn A - Đông Anh - Hà Nội. 5. Cấu trúc của khóa luận Ngoài phần mở đầu, kết luận và tài liệu tham khảo, khóa luận gồm 3 chương: Chương 1. Cơ sở lí luận và thực tiễn của việc phát triển trí tưởng tượng không gian cho học sinh lớp 5 trong dạy học các yếu tố hình học Chương 2. Đề xuất một số biện pháp phát triển trí tưởng tượng không gian cho học sinh lớp 5 trong dạy học các yếu tố hình học Chương 3. Thực nghiệm sư phạm 4 Chương 1. CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC PHÁT TRIỂN TRÍ TƯỞNG TƯỢNG KHÔNG GIAN CHO HỌC SINH LỚP 5 TRONG DẠY HỌC CÁC YẾU TỐ HÌNH HỌC 1.1. Cơ sở lý luận của việc phát triển trí tưởng tượng không gian cho học sinh lớp 5 trong dạy học các yếu tố hình học 1.1.1. Khái niệm về trí tưởng tượng Khi những nhu cầu khám phá, phát hiện, làm sáng tỏ cái mới nảy sinh nhưng quá trình tư duy không đáp ứng được, lúc này con người sẽ giải quyết vấn đề bằng một hoạt động nhận thức khác đó là tưởng tượng. Theo các nhà tâm lí học: “Tưởng tượng là một quá trình tâm lí phản ánh những cái chưa từng có trong kinh nghiệm của cá nhân bằng cách xây dựng những hình ảnh mới dựa trên cơ sở của những biểu tượng đã có.” Tưởng tượng là sự biến đổi những hình ảnh và biểu tượng cũ để kiến tạo những biểu tượng mới. Trí tưởng tượng là khả năng xây dựng hình ảnh mới nhờ những thông tin đã được thu thập và lưu trữ trong não bộ. Như vậy trí tưởng tượng là hoạt động trí óc thể hiện quá trình nhận thức của tưởng tượng. Đó là một quá trình nhận thức được thực hiện chủ yếu bằng hình ảnh. Kết quả của quá trình tưởng tượng là xây dựng được một biểu tượng mới dựa trên những biểu tượng đã có trong trí nhớ. Trí tưởng tượng phụ thuộc vào những nhận thức cảm tính và thực tiễn cuộc sống xã hội của con người. 1.1.2. Khái niệm và vai trò của trí tưởng tượng không gian 1.1.2.1 Khái niệm trí tưởng tượng không gian Trong học tập, vui chơi, lao động... khi con người tách khỏi những tương quan không gian thì quá trình hình thành những khái niệm, biểu tượng mới 5 trên cơ sở đảm bảo sự tri giác tương quan không gian đã có được diễn ra trong não bộ. Qua đó những biểu tượng không gian mới được thiết lập. Như vậy trí tưởng tượng không gian là hoạt động trí óc thể hiện quá trình biến đổi những biểu tượng không gian đã có nhằm kiến tạo những biểu tượng không gian mới. Trí tưởng tượng không gian không chỉ là một thao tác tư duy mà là một thành phần của năng lực toán học và là một hoạt động trí óc không thể thiếu khi học tập và nghiên cứu về các yếu tố hình học.Trí tưởng tượng không gian phát triển theo các mức độ khác nhau tùy theo mỗi độ tuổi. Sự tích lũy những kiến thức, kĩ năng, kinh nghiệm thực tiễn làm cho vốn biểu tượng không gian ngày càng phong phú. 1.1.2.2. Vai trò của trí tưởng tượng không gian Trí tưởng tượng không gian có vai trò rất lớn trong tất cả các lĩnh vực của cuộc sống. Nó là năng lực đặc biệt quan trọng mà con người không thể thiếu để giải quyết các vấn đề mà thực tiễn đặt ra khi mà các thao tác tư duy không thể đáp ứng được. Những sáng tạo mới trong khoa học, kĩ thuật, mĩ thuật... đều là sản phẩm của trí tưởng tượng không gian. Nhờ đó mà lịch sử của nhân loại có những bước tiến vượt bậc. Toán học là một ngành khoa học trừu tượng. Giáo dục toán nhằm phát triển cho người học khả năng tư duy logic, khả năng trừu tượng hóa, kích thích trí tưởng tượng. Yếu tố hình học của toán học có mỗi quan hệ khăng khít với trí tưởng tượng không gian. Bởi hình học là một ngành khoa học nghiên cứu hình dạng, kích thước, vị trí tương đối của các vật thể trong thế giới khách quan. Chất lượng dạy học hình học được thể hiện chủ yếu ở 3 mặt: rèn luyện khả năng tư duy logic, phát triển trí tưởng tượng không gian và vận dụng vào thực tiễn. 6 Vì thế trí tưởng tượng không gian có mỗi quan hệ mật thiết với kết quả học tập môn Toán đặc biệt là học tập các yếu tố hình học của học sinh. Năng lực tưởng tượng không gian tốt là tiền đề cho sự phát triển tư duy của mỗi học sinh. Ngay từ bậc tiểu học, nếu không có những khả năng tối thiểu về trí tưởng tượng không gian thì học sinh sẽ gặp khó khăn trong việc tiếp thu những kiến thức hình học đơn giản. Trong mỗi bài toán hình học đòi hỏi rất nhiều các thao tác tư duy như: phân tích, so sánh, tổng hợp, khái quát... kết hợp với việc sử dụng linh hoạt trí tưởng tượng không gian. Do đó để học tốt mảng hình học đòi hỏi người học phải có một trí tưởng tượng không gian tốt. Các yếu tố hình học của toán học chính là những điều kiện lí tưởng để ươm mầm trí tưởng tượng không gian. Trong quá trình dạy học để phát triển trí tưởng tượng không gian cho cho sinh giáo viên cần chú trọng bồi dưỡng cho học sinh các khả năng quan sát tinh tế, các thao tác tư duy linh hoạt trên hình học. 1.1.3. Đặc điểm trí tưởng tượng và trí tưởng tượng không gian của học sinh lớp 5 1.1.3.1. Đặc điểm trí tưởng tượng học sinh lớp 5 Trí tưởng tượng của học sinh tiểu học được hình thành và phát triển trong hoạt động học tập và các hoạt động khác của các em. Ở lứa tuổi tiểu học, nhờ có bộ não phát triển và vốn kinh nghiệm ngày càng dày dặn, trí tưởng tượng của các em đã phát triển phong phú hơn so với lứa tuổi mầm non. Giai đoạn đầu tiểu học, hình ảnh tưởng tượng của học sinh còn khá đơn giản, chưa bền vững và dễ thay đổi. Đến các bậc cuối của tiểu học, đặc biệt là lớp 5, khả năng tưởng tượng của các em đã có tổ chức hơn, có tính chủ định và ngày càng gắn với thực tế khách quan. Các em đã biết sử dụng ngôn ngữ làm phương tiện trong quá trình tưởng tượng nên các hình ảnh tưởng tượng mang tính khái quát hơn, trừu tượng và sáng tạo hơn. Đặc biệt, khả năng 7 tưởng tượng của học sinh lớp 5 bị chi phối mạnh mẽ bởi các xúc cảm, tình cảm, những hình ảnh, sự việc, hiện tượng gắn liền với các rung động tình cảm của các em. Trí tưởng tượng của học sinh lớp 5 cũng có rất nhiều vẻ, có những em có khả năng tưởng tượng rất phong phú; nhờ vậy mà quá trình học tập của các em trở nên sống động hơn, các em dễ dàng nắm bắt được nội dung bài học hơn. Ngược lại, trí tưởng tượng ở một số học sinh lại rất nghèo nàn, do vậy mà các em gặp nhiều khó khăn trong học tập, đặc biệt là trong những vấn đề đòi hỏi phải có sự tưởng tượng phong phú. 1.1.3.2. Đặc điểm trí tưởng tượng không gian của học sinh lớp 5 Trí tưởng tượng không gian được phát triển theo các mức độ khác nhau ở các lứa tuổi, sự tích lũy kiến thức, kĩ năng, kinh nghiệm thực tiễn làm cho vốn biểu tượng không gian ngày càng phong phú. Đối với lớp 5, ở các em có sự hình thành và phát triển các biểu tượng không gian và trí tưởng tượng không gian theo các mức độ: - Nhận biết các biểu tượng không gian thông qua các hình ảnh thực tế. - Tổng hợp và khái quát và phân biệt các biểu tượng không gian. - Tái hiện trong trí não những biểu tượng, quan hệ và tính chất không gian quen thuộc, hình thành mối liên hệ giữa biểu tượng không gian với lời nói và biểu tượng về số lượng. - Hình thành biểu tượng không gian mới cụ thể, chính xác và có thể mô tả bằng ngôn ngữ những tính chất, quan hệ không gian của biểu tượng không gian vừa được hình thành. Chương trình hình học lớp 5 đã bước đầu giúp các em làm quen với các hình hình học không gian 3 chiều. Đây là lần đầu tiên các em tiếp xúc với những đối tượng mang tính trừu tượng cao, đánh dấu bước ngoạt trong sự phát triển tư duy đặc biệt là trí tưởng tượng không gian. Vì vậy, ở học sinh 8 lớp 5, trí tưởng tượng không gian của các em có sự phát triển vượt bậc so với các lớp dưới. Trí tưởng tượng không gian có vai trò rất lớn trong học tập cũng như trong cuộc sống của học sinh. Vì vậy trong các giờ học, giáo viên phải tạo ra các tình huống có vấn đề để học sinh không chỉ tư duy, suy nghĩ những vấn đề giáo viên đưa ra mà còn phải hình dung những vấn đề học sinh chưa được nhìn thấy bao giờ. 1.1.4. Một số vấn đề về dạy học các yếu tố hình học lớp 5 1.1.4.1. Mục tiêu và nội dung dạy học các yếu tố hình học lớp 5 a) Mục tiêu dạy học các yếu tố hình học lớp 5 * Kiến thức - Nhận dạng được hình thang, hình hộp chữ nhật, hình lập phương, hình trụ, hình cầu và một số dạng của hình tam giác. - Biết tính chu vi, diện tích hình tam giác, hình thang, hình tròn, tính diện tích xung quanh, diện tích toàn phần, thể tích của hình hộp chữ nhật và hình lập phương. * Kỹ năng - Rèn luyện kỹ năng thực hành như: vẽ, cắt ghép hình, kĩ năng tính toán với các số đo đại lượng hình học (chu vi, diện tích, thể tích),... - Rèn luyện các thao tác quan sát, phân tích, tổng hợp hình,... bồi dưỡng khả năng vận dụng các kiến thức hình học vào thực tiễn đơn giản. - Phát triển ngôn ngữ, khả năng tư duy phê phán và sáng tạo, trí tưởng tượng không gian... * Thái độ - Rèn luyện các đức tính chăm học, cẩn thận, tự tin, trung thực, trình bày khoa học,... 9 - Giúp học sinh hứng thú, say mê, khám phá các yếu tố hình học, tìm tòi khoa học; phát huy tính tích cực của học sinh. b) Nội dung dạy học các yếu tố hình học lớp 5 Nội dung hình học ở lớp 5 có 175 tiết/ 1 năm học được thể hiện qua 37 bài: - Hình tam giác - Diện tích hình tam giác - Hình thang - Diện tích hình thang - Hình tròn. Đường tròn - Chu vi hình tròn - Diện tích hình tròn - Giới thiệu biểu đồ hình quạt - Hình hộp chữ nhật. Hình lập Phương - Diện tích xung quanh và diện tích toàn phần của hình hộp chữ nhật - Diện tích xung quanh và diện tích toàn phần của hình lập phương - Thể tích của một hình - Thể tích của hình hộp chữ nhật - Thể tích của hình lập phương - Giới thiệu hình trụ. Giới thiệu hình cầu (Bài giảm tải) - 20 bài luyện tập và luyện tập chung và một số bài ôn tập về hình học 1.1.4.2. Một số vấn đề chung về dạy học các yếu tố hình học lớp 5 Định hướng chung của phương pháp dạy học toán 5 nói chung và phương pháp dạy học các yếu tố hình học nói riêng là dạy học trên cơ sở tổ chức và hướng dẫn học sinh tích cực, chủ động, sáng tạo trong các hoạt động học tập. Tuy nội dung hình học lớp 5 chủ yếu vẫn là hình học trực quan, nhưng vẫn phong phú hơn, trừu tượng hơn và khái quát hơn so với các lớp dưới. Do đó, để học sinh có thể phát triển tối đa các năng lực tư duy, trí tưởng 10 tượng không gian, khả năng diễn đạt bằng ngôn ngữ... đòi hỏi giáo viên phải vẫn dụng linh hoạt các phương pháp dạy học trong quá trình dạy học. Trong dạy học yếu tố hình học, phương pháp trực quan vẫn là phương pháp được sử dụng chủ yếu. Giáo viên thường sử dụng phương pháp này trong những bài hình thành kiến thức mới, giúp học sinh hình thành các biểu tượng hình học mới. Như khi dạy bài “Hình thang” giáo viên sẽ sử dụng hình ảnh cái thang để hình thành biểu tượng về hình thang cho học sinh. Hay dạy bài “Hình hộp chữ nhật. Hình lập phương” giáo viên thường sử dụng hộp bút, hộp quà, con xúc xắc... để học sinh dễ dàng hình dung hơn về hình hộp chữ nhật và hình lập phương. Việc sử dụng các phương tiện trực quan giúp học sinh nắm chắc đặc điểm, tính chất của một số hình học phẳng đặc biệt là các hình học không gian. Dạy học trực quan đóng vai trò quan trọng trong việc phát triển trí tưởng tượng không gian cho học sinh trong dạy học các yếu tố hình học. Giáo viên thường lựa chọn phương pháp gợi mở - vấn đáp để giúp học sinh tự tìm ra kiến thức mới trong các bài hình thành công thức tính diện tích, diện tích xung quanh, diện tích toàn phần của một số hình. Phương pháp này đòi hỏi học sinh phải tư duy, huy động kiến thức đã có để giải quyết các vấn đề từ đó tìm ra kiến thức mới. Dạy học các yếu tố hình học theo phương pháp gợi mở - vấn đáp tạo điều kiện cho học sinh tăng cường sự tương tác với giáo viên, từ đó giúp các em tự tin hơn. Kiến thức được hình thành theo phương pháp này sẽ được khắc sâu hơn. Khi dạy học các yếu tố hình học, để giúp học sinh chiếm lĩnh tri thức, rèn luyện kĩ năng, kích thích tư duy và hứng thú học tập giáo viên thường sử dụng phương pháp dạy học phát hiện và giải quyết vấn đề. Đặc trưng của phương pháp này là học sinh được đặt vào một tình huống có vấn đề, tình huống này gợi ra cho học sinh những khó khăn mà các em thấy cần và có khả 11 năng giải quyết vấn đề. Nhờ đó học sinh đã tích cực giải quyết vấn đề bằng sự nỗ lực, tích cực trong tư duy. Trong quá trình dạy các yếu tố hình học lớp 5, phương pháp này chủ yếu được sử dụng trong các bài hình thành công thức, và vận dụng kiến thức để giải quyết các vấn đề thực tiễn. Ngoài ra còn một số phương pháp khác như phương pháp thực hành luyện tập, giảng giải minh họa, phương pháp dạy học khám phá... Giáo viên cần phải lựa chọn và sử dụng phối hợp một cách linh hoạt, hiệu quả các phương pháp dạy học nhằm phát huy tối đa tính tích cực, chủ động của học sinh trong học tập. 1.2. Cơ sở thực tiễn của việc phát triển trí tưởng tượng không gian cho học sinh lớp 5 trong dạy học các yếu tố hình học 1.2.1. Thực trạng việc phát triển trí tưởng tượng không gian cho học sinh lớp 5 trong dạy học các yếu tố hình học Thực tế, trong quá trình dạy học các yếu tố hình học lớp 5 giáo viên thường tập trung giúp học sinh nhận dạng các hình hình học trong chương trình và vận dụng các công thức tính chu vi, diện tích, diện tích xung quanh, thể tích để giải bài tập có nội dung hình học. Các hoạt động để bồi dưỡng, phát triển các kỹ năng, thao tác tư duy đặc biệt là trí tưởng tượng không gian còn hạn chế. Hệ thống các câu hỏi được giáo viên sử dụng để giúp học sinh hình thành các biểu tượng hình học mới chưa thực sự có tác dụng kích thích tư duy sáng tạo của học sinh. Chương trình sách giáo khoa toán 5 các bài tập để nhận dạng các biểu tượng hình học còn chưa nhiều. Có ít các bài tập thể hiện hình như: vẽ, cắt, ghép hình đòi hỏi tư duy và sự tưởng tượng. Chính vì thế việc phát triển trí tưởng tượng không gian cho học sinh trong quá trình dạy học các yếu tố hình học chưa được chú trọng. Chương trình xây dựng chủ yếu bài tập giúp học sinh nắm chắc và vận dụng các công thức tính chu vi, diện tích, thể tích,.. của 12 hình. Tuy nhiên các bài tập này thường chỉ yêu cầu học sinh vận dụng máy móc công thức. Những bài tập gắn liền với thực tế đòi hỏi học sinh phải tư duy, tưởng tượng để giải bài tập còn rất hạn chế. Vì vậy giáo viên thường không quan tâm vào các hoạt động, các bài tập nhằm giúp học sinh phát triển tư duy sáng tạo, trí tưởng tượng không gian. Do điều kiện về thiết bị dạy học các yếu tố hình học còn hạn chế, giáo viên thường sử dụng các hình ảnh trong sách giáo khoa để dạy các yếu tố hình học cho học sinh; nên học sinh còn gặp còn khó khăn trong việc vận dụng kiến thức hình học đặc biệt là hình học không gian vào thực tiễn. Các bài học về hình học không gian chỉ mang tính chất là giới thiệu, chưa được tận dụng tối đa để phát triển trí tưởng tượng không gian cho học sinh. Một số bài tập đòi hỏi phải tư duy sáng tạo, tưởng tượng trong không gian 3 chiều thường là những bài giảm tải làm hạn chế cơ hội giúp học sinh phát triển trí tưởng tượng không gian. 1.2.2. Thực trạng việc học các yếu tố hình học lớp 5 Quan sát việc học các yếu tố hình học của học sinh lớp 5 trường Tiểu học Thị Trấn A - Đông Anh - Hà Nội, chúng tôi nhận thấy các em rất ham thích học toán, đặc biệt là các hoạt động thực hành: vẽ, cắt ghép hình, đo và so sánh hình. Tuy nhiên các em vẫn còn học một cách bị động, ít tích cực. Vì thế, kiến thức hình học mà các em chiếm lĩnh được chưa sâu. Tư duy cụ thể vẫn chiếm ưu thế ở học sinh lớp 5. Vì vậy các em thường gặp nhiều khó khăn trong việc lĩnh hội các kiến thức hình học mang tính trừu tượng như các biểu tượng về diện tích, thể tích... Nhiều học sinh gặp khó khăn trong việc phân biệt các biểu tượng về chu vi, diện tích, thể tích dẫn đến thường mắc nhiều sai lầm khi giải các bài toán hình học. Chương trình hình học lớp 5 đã bước đầu giới thiệu về hình học không gian. Việc chuyển từ hình học phẳng, không gian 2 chiều sang hình học 13 không gian 3 chiều khiến học sinh gặp nhiều khó khăn đặc biệt là đối với những học sinh có tư duy chậm và trí tưởng tượng không gian kém phong phú. Trong luyện tập thực hành học sinh thường sử dụng các quy tắc một cách máy móc mà chưa vận dụng linh hoạt để hình thành kỹ năng, kỹ xảo. Học sinh còn lúng túng khi thực hành các thao tác cơ bản, dẫn đến các mắc các sai lầm như: + Dễ nhầm lẫn giữa các biểu tượng hình học. Ví dụ như: một số em khó phân biệt được biểu tượng về chu vi và diện tích, đặc biệt là chu vi và diện tích hình tròn + Học sinh chưa thực sự nắm rõ các ý nghĩa hình học đã được phát biểu thành công thức. + Học sinh thường khó phân biệt các đối tượng hình học có nhiều điểm tương đồng. + Khả năng ước lượng còn yếu do đó các em gặp nhiều khó khăn trong việc vẽ hình. + Khả năng tưởng tượng khi vẽ hình còn hạn chế, học sinh thường gặp khó khăn trong vẽ các hình học không gian 3 chiều. + Học sinh suy luận còn yếu, chưa linh hoạt không nẵm rõ bản chất công thức nên gặp nhiều khó khăn trong việc vận dụng công thức vào giải các bài tập, bài toán ngược. Một trong những nguyên nhân dẫn đến những sai lầm trên và việc chưa thực sự chú trọng phát triển trí tưởng tượng không gian cho học sinh khi học các yếu tố hình học. Điều này làm hạn chế đến việc học hình học ở lớp trên và vận dụng kiến thức hình học vào thực tế của học sinh chưa thực sự tốt. 14 Kết luận Chương 1 Trong Chương này, khóa luận bàn về trí tưởng tượng nói chung và trí tưởng tượng không gian của học sinh lớp 5 nói riêng. Điều này giúp chúng tôi có những hướng đi đúng đắn trong việc tìm ra các biện pháp giúp phát triển trí tưởng tượng không gian cho học sinh lớp 5 trong dạy học các yếu tố hình học. Ở Chương này, chúng tôi cũng đã nghiên cứu về mục tiêu, nội dung và phương pháp dạy học các yếu tố hình học trong chương trình môn Toán lớp 5. Yếu tố hình học là một nhân tố quan trọng trong việc phát triển trí tưởng tượng không gian cho học sinh. Đặc biệt phần hình học lớp 5 tạo nên một bước đệm lớn trong sự phát triển tư duy và trí tưởng tượng của học sinh. Tìm hiểu thực tiễn dạy và học các yếu tố hình học lớp 5, chúng tôi nhận thấy, việc phát triển trí tưởng tượng không gian của học sinh chưa được như mong muốn. Có nhiều nguyên nhân, chúng tôi cho rằng, nguyên nhân chính là giáo viên chưa có biện pháp hợp lý giúp học sinh phát triển năng lực này. Những vấn đề về lý luận và thực tiễn trong chương này là căn cứ để chúng tôi đề xuất một số biện pháp phát triển trí tưởng tượng không gian cho học sinh lớp 5 trong dạy học các yếu tố hình học. 15