Tài liệu Những cuộc ra đi trong truyện ngắn nguyễn huy thiệp

Những cuộc ra đi trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp A. PHẦN MỞ ĐẦU I. Lí do chọn đề tài Nguyễn Huy Thiệp là một trong những cây bút xuất sắc nhất của giai đoạn đổi mới văn học 1986- đầu những năm 90. Nếu như Nguyễn Minh Châu được đánh giá là “Người mở đường tinh anh và tài hoa” [9; 248] trong quá trình đổi mới thì Nguyễn Huy Thiệp lại được xem là “Hướng kết tinh đầy ấn tượng của đổi mới văn học” [10;5]. Ngay từ truyện ngắn đầu tay-“Tướng về hưu”- Nguyễn Huy Thiệp đã gây xôn xao cho làng văn bởi cách viết và ý tưởng mới lạ.Người dọc chưa hết ngỡ ngàng thì hàng loạt những tác phẩm khác của nhà văn lại được trình làng: Những ngọn gió Hua Tát, Con gái thủy thần, Không có vua, Giọt máu, Vàng lửa, Kiếm sắc, Phẩm tiết, Những người thợ xẻ, Những bài học nông thôn…Với sức viết dồi dào và ý hướng cách tân triệt để trong cả nội dung và hình thức thể hiện, Nguyễn Huy Thiệp đã góp phần làm phong phú văn đàn văn học Việt Nam hiện đại cũng như đẩy nhanh tiến trình đổi mới của nó. Ngay khi vừa ra đời những tuyện ngắn của Nguyễn Huy Thiệp đã nhận được sự hưởng ứng nhiệt thành của đông đảo bạn đọc. Xung quanh các sáng tác đó cũng diễn ra nhiều luồng dư luận trái chiều nhau. Người chê thì chê hết mức, người khen thì khen không tiếc lời. Đã có hàng loạt những bài viết, những công trình nghiên cứu từ nhỏ lẻ tới công phu tìm hiểu về giá trị của các truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp nhưng như một bông hoa đẹp dẫu có bóc tách từng cánh vẫn không khám phá được bí quyết của mùi hương, các sáng tác ấy cho đến nay vẫn còn đầy bí ẩn và mời gọi khám phá. Từ lòng say mê, hứng thú đối với sáng tác của Nguyễn Huy Thiệp, chúng tôi muốn chọn tác giả này làm đối tượng nghiên cứu để sự yêu thích không chỉ là cảm tính mà còn trên cơ sở nhận thức của trí tuệ. Trong phạm vi một bài tập niên luận, chúng tôi chỉ dám chọn khía cạnh nhỏ là “Những cuộc ra đi trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp” để hi vọng từ một “điểm” này có thể mở rộng tầm nhìn ra một “diện” lớn hơn. Quá trình tiếp xúc với văn bản 1 Nguyễn Thị Hường Líp CLC - K54 - Ngữ văn Những cuộc ra đi trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp chúng tôi thấy tác giả xây dựng rất nhiều cuộc ra đi khác nhau. Chính điều này đã giúp người viết mạnh dạn lựa chọn và tiến hành đề tài. II. Lịch sử vấn đề Như chúng tôi đã nói, Nguyễn Huy Thiệp là một trong số ít nhà văn có được nhiều bài viết nhất về các sáng tác của mình, trong một thời gian ngắn và không có độ lùi thời gian. Phê bình tức thời theo sáng tác, liên tục, lâu dài. Không chỉ trong nước mà cả ngoài nước; không chỉ của người Việt mà còn của cả các nhà phê bình, độc giả ngoại quốc.Từ khi ra đời cho đến nay, truyện ngắn của Nguyễn Huy Thiệp đã nhận được sự quan tâm của đông đảo bạn đọc. Chúng trở thành đối tượng của hàng loạt bài viết, công trình của từ các nhà nghiên cứu, phê bình văn học chuyên nghiệp cho tới các luận văn sau đại học, khóa luận tốt nghiệp của sinh viên. Về các truyện ngắn của Nguyễn Huy Thiệp Năm 2001, tác giả Phạm Xuân Nguyên đã dày công sưu tầm, chọn lọc và biên soạn được 54 bài viết của các tác giả nghiên cứu văn học chuyên và khong chuyên, trong nước và ngoài nước về truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp để đưa vào cuốn “Đi tìm Nguyễn Huy Thiệp”. Con số này kể cũng đã là lớn song theo Phạm Xuân Nguyên thì nó “ước tính chỉ mới là một phần ba số bài viết đã đăng trên các báo chí khắp nơi về tác phẩm của Nguyễn Huy Thiệp gần mười lăm năm qua” [10; 7]. Cũng trong “Lời giới thiệu” cuốn sách, người biên soạn đã có nhận xét khá chính xác về “hiện tượng Nguyễn Huy Thiệp”: “ Nguyễn Huy Thiệp hai lần lạ: nội dung lạ, nghệ thuật là. Trên hết, anh là nhà văn đúng nghĩa từ này- sử dụng tối đa các khả năng ngôn ngữ để đạt được cao nhất điều mình muốn biểu đạt. Tức khắc, sáng tác của anh trở thành một thứ “hóa chất” gây phản ứng, và sau phản ứng, bao giờ cũng có chất mới tạo thành. Công lao của Nguyễn Huy Thiệp trong văn học Việt Nam đương đại là ở “phản ứng” đó [10; 6]. Lê Huy Bắc trong nài viết: “Bậc hiền triết- Con hcó xồm hay kĩ thuật nhại của Nguyễn Huy Thiệp” đánh giá: “Ở Việt Nam, hai nhà văn sử dụng 2 Nguyễn Thị Hường Líp CLC - K54 - Ngữ văn Những cuộc ra đi trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp nhại như một biện pháp nghệ thuật hiệu quả nhất là Vũ Trọng Phụng (với Số đỏ) và Nguyễn Huy Thiệp (với các truyện ngắn như Tướng về hưu, Sang sông…)”[1; 318]. Sau khi liệt kê các đối tượng nhại trong truyện ngắn của nhà văn này, tác giả Lê Huy Bắc kết luận: “Yếu tố nhại trong truyện ngắn Nguyễn Huy thiệp thật phong phú. Quả thực, ông đã tạo ra được dấu ấn của riêng mình ở lĩnh vực này” và đóng góp của yếu tố nhại trong sáng tác Nguyễn Huy Thiệp là ở chỗ: “Góp phần không nhỏ trong cuộc thịnh suy của con người” [1; 319, 326] Suy ngẫm về “Văn xuôi sau 1975” của nước ta, PGS Nguyễn Thị Bình cho rằng: cùng với các tác giả Châu Diên, Bảo Ninh, Phạm Thị Hoài, Võ Thị Hảo…, Nguyễn Huy Thiệp đã góp phần cho sự “xuất hiện hiện thực của ảo giác, của tâm linh, hiện thực được tạo ra bằng trí tưởng tượng của người viết trong “cuộc chơi” với người đọc” bên cạnh “kiểu hiện thực kiểm chứng được”.Nguyễn Thị Bình cũng thấy “Cái kì ảo, cái nghịc dị xuất hiện khá đậm đặc ở Giọt máu, Sói trả thù, Con thú lớn nhất” và điều này “đòi hỏi người đọc phải thay đổi kinh nghiệm một chiều về hiện thực: nó nhằm chủ yếu khơi gợi suy ngẫm và kích thích tưởng tượng, đối thoại nhiều hơn là để người ta tin nó có tồn tại thật” [9; 269]. Thạc sĩ Châu Minh Hùng tìm đến cấu trúc của truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp với mong muốn qua đó thấy được “Cuộc tìm kiếm hình thức đa thanh mới của văn xuôi hiện đại”. Châu Minh Hùng nhận ra: “Thế giới cuộc sống trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp là một thế giới không có tôn ti trật tự. Những quy tắc đạo đức, chuẩn mực văn hóa truyền thống coi như bị phá vỡ từng mảng và thậm chí bị loại trừ ra khỏi diễn đàn của các quan niệm, tư tưởng”.Bên cạnh đó, “lời kể trong văn ông lược bỏ mọi thứ trang hoàng của giọng điệu, giảm thiểu tới mức tối đa những trạng từ, tính từ tô điểm cho đối tượng. Câu văn dồn nén sự kiện để phơi bày sự thật” [3; 217] Khái quát về văn học Việt Nam sau 1975, PGS Nguyễn Văn Long cũng nhiều lần nhắc tới sáng tác của Nguyễn Huy Thiệp như một minh 3 Nguyễn Thị Hường Líp CLC - K54 - Ngữ văn Những cuộc ra đi trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp chứng sinh động và điển hình cho những điểm đổi mới của văn học Việt Nam sau năm 75: “Nguyễn Huy Thiệp phơi bày sự khủng hoảng của xã hội qua việc thay đổi các giá trị và lối sống” [9; 249]; nhà văn đã “nhấn mạnh phương diện bản thể tự nhiên của con người” [9; 250]. So sánh với “thế hệ nhà văn xuất hiện từ sau năm 1975 rất đông đảo và có nhiều tài năng”, PGS Nguyễn Văn Long không ngại ngần khẳng định: “Nguyễn Huy Thiệp và Phạm Thị Hoài là những đại diện xuất sắc nhất của thế hệ này” [9; 250]. Đặt vấn đề: “Nhà văn hiện đại Việt Nam-những giới hạn và sứ mệnh”, tác giả Trần Văn Toàn chọn các sáng tác của Nguyễn Huy Thiệp làm tư liệu khảo sát chủ yếu. Trong quá trình tìm hiểu, nghiên cứu, Trần Văn Toàn thấy rằng: “Nguyễn Huy Thiệp trong phần lớn những tác phẩm của mình hoàn toàn gặt bỏ vai trò của miêu tả. Thay vào đó, lối kể theo kiểu liệt kê các sự kiện, các cảm giác (thuần túy chỉ là những cảm giác) được nhà văn này đặc biệt ưa thích. Miêu tả bao giờ cũng hàm trong nó một sự lí giải và cắt nghĩamà thuộc tính của chúng là sự phiến diện và sai lạc. Trên văn bản chỉ là những chuỗi sự kiện được tái hiện trần trụi với giọng điệu lạnh lùng” [11; 133]. Không chỉ thu hút các nhà nghiên cứu chuyên nghiệp hay những người trực tiếp giảng dạy, truyện ngắn Nguyễn Huy Thiẹp còn trở thành đối tượng tìm hiểu của nhiều luận văn sau đại học và khóa luận tốt nghiệp Bùi Thị Nguyệt Hồng chọn “Biểu tượng nghệ thuật trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp” là đền tài nghiên cứu cho luận văn thạc sĩ của mình. Tác giả đã tiến hành khảo sát tỉ mỉ, công phu và bước đầu phân loại được hệ thống các biểu tượng nghệ thuật mà Nguyễn Huy Thiệp xây dựng [6]. Cũng trong luận văn sau đại học, Nguyễn Văn Hiếu thấy được trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp mang đậm bóng dáng của tư tưởng NhoPhật-Đạo [7]. Tác giả chỉ rõ, điều đáng quý là bên cạnh việc tiếp thu, vận dụng những tư tưởng này, Nguyễn Huy Thiệp còn luôn có ý thức phản biện và làm mới chúng trong các sáng tác của mình. 4 Nguyễn Thị Hường văn Líp CLC - K54 - Ngữ Những cuộc ra đi trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp Táo bạo và công phu, Ngô Thị Thu Giang đến với truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp từ góc độ tìm hiểu những “cái chết”. Khóa luận tốt nghiệp cử nhân Ngữ văn này đã thành công trong việc phân loại những cái chết: Những cái chết được báo trước, những cái chết bất đắc kì tử, chết vì bệnh, chết vì già, chết vì tai nạn, chết vì bị giết hại vv…. Đồng thời qua đó, Ngô Thị Thu Giang thấy được “cái chết” không chỉ có tính chất là sự kiện được đề cập tới trong tác phẩm mà còn trở thành phương tiện nghệ thuật soi chiếu nhân và thể hiện tư tưởng của tác giả [3] Về đề tài mà bài tập niên luận này đang tiến hành Có thể nói chưa có một công trình nghiên cứu nào đề cập đến. Đây đó trong các bài viết hay các luận văn sau đại học và khóa luận tốt nghiệp cử nhân các tác giả có nhắc đến song chúng chỉ có tính chất điểm qua ở những hiện tượng riêng lẻ mà chưa được quan tâm nghiên cứu cụ thể. Bùi Thị Nguyệt Hồng trong Luận văn sau đại học của mình cho rằng: “Nhân vật lí tưởng trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp thường đặt mình trong hành trình đi tìm cái đẹp, đi tìm những hình mẫu chuẩn mự, định hướng cho tâm hồn. Họ ra đi để gột rửa, thanh lọc những bụi bặm thô rắp của tâm hồn, họ ra đi để tìm bản chất và ý nghĩa của cuộc sống” [6; 71]. Trong phần tìm hiểu về ảnh hưởng của Đạo gia ở truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp, Nguyễn Văn Hiếu có một đoạn ngắn nói tới hình tượng những con người ra đi. Theo tác giả của luận văn sau đại học này thì “Những người ra đi là để trải nghiệm về cuộc đời, nhưng họ cũng biểu hiện một thái độ chán chường, thất vọng đến bất lực và bế tắc trước cuộc đời. Chỉ có điều người ra đi không bao giờ tuyệt vọng(…) Có thể họ chẳng để lại dấu vết gì lớn lao cho cuộc đời. Nhưng ít nhất là trong hành trình đi tìm cái đẹp, họ đã hướng thượng, đã làm sáng lên một chân lý nho nhỏ nào đó, hoặc đã có được một vài giây đốn ngộ” [7; 81]. Những ý kiến trên có thể hợp lý hoặc chưa hợp lí nhưng đều ít nhiều giúp cho chúng tôi định hướng để triển khai, tìm hiểu đề tài này. 5 Nguyễn Thị Hường Líp CLC - K54 - Ngữ văn Những cuộc ra đi trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp III. Đối tượng, mục đích nghiên cứu và phạm vi tư liệu nghiên cứu -Đối tượng nghiên cứu: Chúng tôi tiến hành khảo sát, thống kê, phân loại và tìm ra ý nghĩa của các cuộc ra đi của nhân vật trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp -Mục đích nghiên cứu: Tìm hiểu vấn đề này chúng tôi có hai mục đích sau: + Không bỏ sót một loại tín hiệu thẩm mĩ mà tác giả dụng công xây dựng bởi không phải ngẫu nhiên Nguyễn Huy Thiệp đặt vào tác phẩm của mình hàng loạt các cuộc ra đi với tính chất và đặc điểm khác nhau + Thông qua các cuộc ra đi này, tiến hành khám phá các quan niệm, tư tưởng nghệ thuật, các thông điệp của tác giả ẩn sâu trong các tầng hình tượng, ngữ nghĩa. -Phạm vi tư liệu nghiên cứu: Chúng tôi tiến hành tìm hiểu, nghiên cứu các văn bản truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp đã được tập hợp vào “Tuyển tập truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp”.NXB Văn hóa- Thông tin. Hà Nội.2002. Tuyển tập này gồm 717 trang với 46 truyện ngắn (Chùm “Những ngọn gió Hua Tát” được tính riêng là 10 truyện). IV. Phương pháp nghiên cứu Thực hiện đề tài này, chúng tôi sử dụng các phương pháp nghiên cứu sau: 1.Khảo sát, thống kê, phân loại: Khảo sát, thống kê số truyện ngắn có các cuộc ra đi và phân loại các loại hành trình theo các tiêu chí khác nhau 2.So sánh, đối chiếu: So sánh giữa các cuộc ra đi trong bản thân sáng tác Nguyễn Huy Thiệp với nhau và so sánh với các cuộc ra đi trong truyện cổ tích cũng như sáng tác của nhà văn khác 3.Phân tích văn bản V. Cấu trúc của bài tập niên luận Bài tập Niên luận này gồm tổng số 47 trang. Ngoài phần mở đầu và kết luận, phần chính văn của chúng tôi gồm ba chương: Nguyễn Thị Hường văn 6 Líp CLC - K54 - Ngữ Những cuộc ra đi trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp Chương I. Những cuộc ra đi trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp: Phần này chúng tôi dành để khảo sát và phân loại các cuộc ra đi theo những tiêu chí khác nhau Chương II. Đặc điểm những cuộc ra đi trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp Chương III. Những cuộc ra đi- phương tiện thể hiện tư tưởng và quan niệm nghệ thuật của tác giả. Nguyễn Thị Hường văn 7 Líp CLC - K54 - Ngữ Những cuộc ra đi trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp B. PHẦN NỘI DUNG CHƯƠNG I NHỮNG CUỘC RA ĐI TRONG TRUYỆN NGẮN NGUYỄN HUY THIỆP * Những cuộc ra đi và tiêu chí phân loại Ra đi thực chất là quá trình thực hiện sự rời bỏ một không gian này để tới một không gian khác nhằm thực hiện những mục đích nào đó. Để phân loại, mỗi người sẽ có những cách khác nhau dựa vào quan niệm và hệ giá trị riêng. Cách phân loại của chúng tôi trong bài tập niên luận này ít nhiều có tính chất tư biện và cảm tính. Đặt các cuộc ra đi dưới nhiều tiêu chí khác nhau, chủ đích của người viết là tạo sự đa dạng của các góc nhìn. Từ đó sẽ thấy được các tấng ý nghĩa của vấn đề đang xét. I. Theo thời gian 1. Có thời gian nhất định STT 1 Tên truyện Những người thợ xẻ Người ra đi Toán thợ xẻ 2 Những bài học nông Hiếu 3 thôn Kiếm sắc Thời gian xẻ xong cây gõ trò chỉ Khoảng 3 ngày Đặng Phú Lân (Ra Khoảng thời gian Bắc tìm sĩ phu) từ khi Nguyễn Ánh từ Gia Định ra đến 4 5 6 (Đi Thăng long đào Khoảng 3 Vàng lửa Phăng Thương nhớ đồng quê vàng) Chú Phụng Hơn một năm Giọt máu Quyên Nguyễn Ngọc Ba ngày Khoảng 25 năm Chiểu Nguyễn Thị Hường văn 8 Líp CLC - K54 - Ngữ Những cuộc ra đi trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp 7 Sạ Nguyễn Ngọc Từ 16 tuổi đến lúc Phong chết Từ năm 30 tuổi đến Sạ khi Sạ thành ông 8 9 lão lụ khụ. Chút thoáng XuânHương Nhà thơ đóng vai một mùa hè Sống dễ lắm Chiêu Hổ Ông thanh tra Nửa tháng 2. Những cuộc ra đi vô thời hạn STT 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Tên truyện Chảy đi sông ơi Tướng về hưu Con gái thủy thấn Phẩm tiết Thiên văn Chăn trâu cắt cỏ Hạc vừa bay vừa kêu thảng thốt Truyện tình kể trong đêm mưa Sống dễ lắm Những người muôn năm cũ Chú Hoạt tôi Nhân vật ra đi Tôi Ông tướng Chương Ngô Thị Vinh Hoa Khách Sư Diệu Thủy Thi sĩ Bạc kỳ Sinh Mạ Xuân Chú Hoạt Chị Nhã Ở loại này những cuộc ra đi là hành trình vĩnh cửu của nhân vật. Tác giả chỉ cho độc giả biết nhân vật đã ra đi như thế nào hay đã tới được những đâu còn kết thúc hành trình ấy ra sao thì ta hoàn toàn không biết. Điều này có nghĩa những sự kiện được đưa ra trong tác phẩm chỉ là một mảnh, một lát cắt của cuộc sống. Sự dở dang của số phận nhân vật chính là sự dở dang của bản thân cuộc đời. Người đọc do vậy luôn bị day dứt, ám ảnh về chặng đường của nhân vật đã và sẽ đi. Những con người ấy sẽ đi về đâu? Họ gặp những gì và hành xử ra sao với muôn vàn biến cố đang chờ đợi trước mắt? Cứ thế, văn chương của Nguyễn Huy Thiệp tạo thành hàng loạt những vòng 9 Nguyễn Thị Hường Líp CLC - K54 - Ngữ văn Những cuộc ra đi trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp tròn đồng sáng tạo. Điều này cũng thể hiện tinh thần dân chủ trong văn chương. Nhà văn tung ra những khả năng và để người đọc tùy theo khả năng mà tưởng tượng. Chương đã đi qua bao thôn làng để tìm con gái thủy thần (Con gái thủy thần) nhưng ở đâu chàng cũng chỉ gặp những “tín sứ mà nàng gửi đến như cơn mưa kia bất chợt, như đêm trăng kí bất chợt, như chiếc hôn vội vàng kia bất chợt xót xa tê tái tận đáy lòng”. Cô giáo Phượng, cô Phượng con ông trùm đạo hay Mây “cũng chỉ là một mảnh của nàng, con gái thủy thần” mà thôi. Bởi vậy, cứ mỗi lần gặp, chàng lạii thấy thì thầm bên tai lời nhắc nhở và thôi thúc: “Chương này! Không phải thế, vẫn không phải thế”. Hành trình của chàng trai đi tìm con gái thủy thần là hành trình bất tận, kết thúc của chặng đường này lại là khởi đầu cho chặng đường tiếp theo. Đến cuối truyện Chương vẫn “cứ đi, đi mãi”, vẫn khắc khoải: “Con gái thủy thần! Nàng ở đâu? Nàng ở chỗ nào? Vì cái gì? Bởi lẽ gì? Để tôi mượn màu son phấn ra đi”. Phải chăng đó cũng chính là hành trình bất tận của khát khao kiếm tìm, chiếm lĩnh cái đẹp trong cuộc đời con người? Chị Nhã bỏ nhà đi sau đêm gánh hát chèo về làng. Chị đã nhận ra những hứa hẹn của một cuộc sống mới đằng sau lớp áo đỏ, áo xanh. Chị có thỏa mãn không? Có sung sướng, hạn phúc không? Tác giả không nói. Chínhvì vậy cái dư âm mặn chát của cuộc ra đi có tính chất trốn chạy này để lại bao nhiêu đắng chát. Trong cuộc đời đãcó và còn bao nhiêu cuộc ra đi như thế? Nhắc tới chị Nhã, ta không thể quên chú Hoạt- một nhân vật trong cùng truyện. Hành trình của chú bắt đầu từ hình anht “Chú Hoạt gỡ tay mẹ tôi ra, nước mắt lưng tròng rồi khập khiễng chạy vào trong đêm tối”. Qua bao tháng bao năm, những tưởng con người ấy đã yên ổn ở Hà thành thế nhưng khi bố con “tôi” tìm đến thì tất cả chỉ còn lại là mộtcái tên và lới chỉ dẫn: “Người nhà của bác không còn ở đây nữa đâu. Chắc nó sợ công an nên bỏ chạy xuống Nam Định cả tháng nay rồi”. Hình ảnh cuối cùng lưu lại 10 Nguyễn Thị Hường Líp CLC - K54 - Ngữ văn Những cuộc ra đi trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp trong tâm trí bố con tôi về chú Hoạt là “một đoàn xe loang loáng chạy qua,bố tôi reo lên khi thấy người ngồi trên ô tô thò đầu ra ngoài vẫy tay. Bố tôi bảo: Chú Hoạt! Đúng là chú Hoạt kia rồi!”. Chiếc xe ấy phải chăng là biểu tượng cho hành trình bị lưu đày vĩnh viễn của con người? Cũng như thế, dù Bạc Kì Sinh dù có định cư trên đất Mỹ song thực chất số phận anh mãi là hành trình của kẻ tha hương. Và như vậy, cuộc ra đi của nhân vật là vô hạn định, là mãi mãi. Sư Diệu Thủy ngay khi quyết đinh xuất gia là đã thực hiện một cuộc ra đi để thoát khỏi cõi tục. Ni cô có thể dừng lại ở ở một ngôi chùa nào đó song cả đời mình, nhân vật vẫn phải tiếp tục hành trình để có thể tới chốn Niết bàn vô sinh vô diệt. II. Nguyên nhân của những cuộc ra đi STT Truyện 1 2 3 4 5 Chảy đi sông ơi Tướng về hưu Con gái thủy thần Những người thợ xẻ Những bài học nông 6 7 8 8 9 10 11 thôn Kiếm sắc Phẩm tiết Vàng lửa Thương nhớ đồng quê Đất quên Sạ Giọt máu Nguyễn Thị Hường văn Nguyên nhân ra đi Mưu Đi sinh chơi Vỡ mộng hay trốn chạy hoàn cảnh Khát Không vọng rõ tiền bạc, nguyên công nhân danh, chân lý hay cái đẹp x x x x x x x x x x x x x x 11 Líp CLC - K54 - Ngữ Những cuộc ra đi trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp 12 Chút thoáng Xuân x 13 14 15 Hương-truyện thứ 3 Thiên văn Chăn trâu cắt cỏ Hạc vừa bay vừa kêu x 16 thảng thốt Truyện tình kể trong x 17 18 đêm mưa Sống dễ lắm Những người muôn 19 20 21 năm cũ Chú Hoạt tôi Muối của rừng Không khóc x x x x x x ở x California 1. Do cuộc sống đói nghèo Số lượng truyện có cuộc ra đi thuộc loại này rất ít (2/21 truyện = 9, 5%) Như vậy, có thể thấy truyện ngắn của Nguyễn Huy Thiệp có đề cập tới vấn đề mưu sinh nhưng cái nhà văn quan tâm nhiều hơn lại không phải vấn đề miếng cơm manh áo mà là những hệ giá trị thuộc về vấn đề đạo đức nhân sinh. 2. Đi để thỏa mãn khát vọng tiền bạc, công danh, chân lý hay cái đẹp Thuộc loại này có 9/ 21 truyện = 43% Trong quá trình nghiên cứu chúng tôi thấy khi tiền bạc hay quyền lực trở thành nguyên nhân của những cuộc ra đi thì nhân vật thường rơi vào kết cục bi kịch. Ở cuối hành trình hoặc nhân vật không đạt được mục đích của mình hoặc phải trả giá rất đắt. Nguyễn Phúc Lân (Kiếm sắc) nghe theo lời trăng trối của cha trước khi mất “tìm đường vào Gia Định theo Nguyễn Phúc Ánh” thực chất là để thực hiện cuộc hành trình vươn tới khát vọng lập công danh và có được quyền lực trong tay nhưng tất cả những điều đó chỉ dẫn lân đến cái chết đau thương.Hành động “Lân không nói gì, vươn cổ ra chịu chém” là hình ảnh của kẻ thất bại trước quyền lực và trò chơi đế vương. Nguyễn Thị Hường văn 12 Líp CLC - K54 - Ngữ Những cuộc ra đi trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp Trong vòng quay vàng- lửa, cuộc ra đi để kiếm tìm chất kim loại quý của Phăng cũng phải chịu thất bại thảm khốc. Đoàn người ra đi có “bốn người Bồ Đào Nha, một người Hà Lan, năm người Pháp và một người Việt” nhưng trở vềchỉ còn lại Phăng và hai người bạn đồng hành. Chưa hết, sự hủy diệt của vàng- lửa con lên tới tận cùng trong cái chết đau đớn của Phăng: “Phăng ăn xong thì thấy bụng đau cồn cào dữ dội, mắt trợn ngược, máu ộc ra đầy mồm miệng. Y chết ngay trên bàn ăn”.Như vậy, hành trình tìm kiếm sự giàu sang của Phăng cũng chính là hành trình dẫn y tới nơi tận cùng của số phận mình. Truyện ngắn “Giọt máu” được kết cấu như một cuốn gia phả trong đó các thế hệ của dòng họ Phạm Ngọc liên tục tiến hành những cuộc ra đi để tìm kiếm công danh, tiền bạc hay địa vị. Phạm Ngọc Chiểu sang tận Kẻ Lủ để học làm quan còn Phạm Ngọc Phong thì “ra Hà Nội” để bắt dấn thân vào hàng loạt những cuộc sát phạt tranh dành. Cả Chiểu và Phong đều thỏa mãn với những tham vọng cá nhân song ngay từ khi nhân vật bước chân ra đi “dòng máu đỏ” đã thôi chảy trong dòng họ Phạm và thay vào đó là “dòng máu đen” của những thủ đoạn tàn nhẫn, phi nhân tính. Có thể nói, khi tiền bạc hay công danh, quyền lực trở thành động lực thúc đẩy nhân vật ra đi thì kết cụ bao giờ cũng là tai họavà bi kịch. Con người càng cố lao theo, càng cố để đạt được thì càng phải chịu nhiều đau đớn. Những cuộc hành trình để tìm kiếm cái đẹp hay chân lý, tức những cái thuộc về giá trị trường tồn, thuộc về phần tâm hồn, bên trong con người thì lại khác. Nhân vật có thể tìm được hay chưa tìm được cái mình mong muốn nhưng họ luôn đạt được trạng thái cân bằng về tâm hồn. Và trên con đường ấy nhân vật của Nguyễn Huy Thiệp ít nhiều đã “ngộ” ra được chân lý, lẽ sống. Con gái thủy thần trong tâm thức của Chương (Con gái thủy thần) là “ảnh hình của một điều gì đó lớn hơn cả người con gái, hơn cả người đàn bà. Nó là hình ảnh của một nửa thế giới bên trên hoặc bên dưới tôi, cảu thượng giới và trần gian”, nó là cái đẹp, là cái thiện mà con người suốt đời tìm kiếm. 13 Nguyễn Thị Hường Líp CLC - K54 - Ngữ văn Những cuộc ra đi trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp Chương bỏ mẹ, bỏ em, “nhằm hướng mặt trời mọc mà đi’ bởi anh biết còn một thế giới khác tươi đẹp, thánh thiện ngoài kia, anh không muốn “kéo mòn kiếp sống” “sáng đi cày, chiều đào đá ong, tối lột giang đan” mòn mỏi, tù túng, quẩn quanh. Những khát vọng cao đẹp nâng bước chân anh và nó cũng “nhấc tôi lên khỏi mặt đất”, tiếp thêm sức mạnh để sau mỗi đớn đau, Chương lại có thể tiếp tục cuộc hành trình. Đến cuối truyện nhân vật vẫn chưa tìm được con gái thủy thần những chính trên con đường đi ấy, Chương đã được khai sáng, được thức tỉnh: “Tôi đã thấy tinh thần gia trưởng hủy hoại bao nhiêu số phận con người. tôi cũng thấy những ngộ nhận giới tính và đạo đức giết chết vẻ diễm lệ trên các khuôn mặt thiếu nữ”. “Sống dễ lắm! Cứ nhìn vào mắt bọn trẻ con mà sống” là chân lý cô giáo Mạ đã ngộ ra trong những năm tháng “bỏ quê lên vùng cao dạy học”. Cuộc ra đi của cô không chỉ có ý nghĩa đem “ánh sáng văn hóa” đến những bản làng xa xôi mà quan trọng hơn còn là sự trở về với bản nguyên, với những vẻ đẹp thanh khiết, nguyên sơ của “hoa cúc nở vàng như mê như man trong thung lũng” và của mật ông rừng “đặc sánh mà lại vàng như ánh nắng ở dưới mặt trời”. Có thể nói nếu những cuộc ra đi vì tiền bạc hay địa vị, quyền lực là lời cảnh báo của tác giả với con người thì những cuộc ra đi đê kiếm tìm cái đẹp hay chân lí này lại là sự thôi thúc, là điều cần thiết đối với mỗi cá nhân trong cuộc đời. 3. Ra đi vì vỡ mộng hay để trốn chạy hoàn cảnh Tỉ lệ truyện có các cuộc ra đi do nguyên nhân này chiếm 30% (6/20 truyện). Đây không phải những cuộc ra đi có tính chất tự nguyện mà hầu như đều bị cưỡng bức, bắt buộc. Con người bị đẩy vào tình thế không thể trụ lại không gian quen thuộc của mình. Bởi vậy, dư vị của các truyện này nói chung đều thấm thía nỗi xót xa, thể hiện sự thất bại của con người trước hoàn cảnh nghiệt ngã. Nguyễn Thị Hường văn 14 Líp CLC - K54 - Ngữ Những cuộc ra đi trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp Cái chết của ông tướng (Tướng về hưu) thực chất cũng là một cuộc ra đi đặc biệt để trốn chạy thực tại. Sống cùng con cháu mà ông cảm thấy “cứ như lạc loài” bởi vì lẽ sống bình quân chủ nghĩa và quan niệm: “cả tin chính là sức mạnh để sống” của ông đã không còn phù hợp với thời đại cơ chế thị trường tính toán lạnh lùng, rành mạch mà Thủy- con dâu ông là đại diện. Ông tướng đã chuẩn bị kĩ càng cho chuyến đi của mình: “Vợ tôi chuẩn bị đồ đạc cho vào cái sắc du lịch. Cha tôi không nghe, ông bảo: “Cho vào ba lô”. Cha tôi đi chào làng nước một lượt, ra cả ngoài mộ mẹ tôi, lại bảo anh Thanh bắn ba phát súng lên trời. Buổi tối cha tôi gọi ông Cơ đến cho hai nghìn, bảo khắc một cái bia đá gửi về Thanh Hóa đánh dấu mộ vợ”. Đây là sự chuẩn bị của con người đã thừa nhận sự thất bại của mình trước đời sống thực tại. Cuộc ra đi của ông do vậy mang đầy bi kịch đớn đau của con người lạc nhịp, mất vai trò. Ngẫm về sự ra đi của ông tướng về hưu ta chợt nhớ tới nhân vật thi sĩ trong “Hạc vừa bay vừa kêu thảng thốt”. Cuộc ra đi của chàng thi sĩ giã biệt bến sông Vân cũng là giã biệt cuộc đời mang đậm màu sắc kì ảo: “Cô gái và cậu con trai đi ra ngoài đê. Họ thoáng thấy có bóng người vừa phất tay áo chấm một nét lẻ loi nghiêng lệch góc trời. Vừa chớp mắt lại đã chẳng thấy bóng người ấy ở đâu nữa. Vừa chớp mắt đã lại thấy chỗ ấy có một cánh hạc vừa bay lên trời”. Cô Xoan “tự vẫn” nơi bến sông sâu, lời hẹn thề xưa đã như đàn ngang cung lỡ nhịp, “sẽ không có đám cưới nào qua bến đò Vân hôm ấy” và chàng thi sĩ hóa thành một cánh hạc gửi bóng vào ngàn mây.Tiếng kêu thảng thốt của cánh hạc kia là lời từ biệt cuộc đời hay là âm thanh đầy đau đớn, tuyệt vọng của những khát khao không thành, của những mơ ước đổ vỡ? Tôi chợt nhớ tới câu thơ của Vấp phải đời phàm tục Chiếc thuyền tình vỡ tan Cuộc ra đi của chị Nhã (Chú Hoạt tôi) không phải do sự đổ vỡ niềm tin mà có nguyên nhân từ hoàn cảnh quẫn bách. Nhã “bỏ nhà đi” để “nhường 15 Nguyễn Thị Hường Líp CLC - K54 - Ngữ văn Những cuộc ra đi trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp lại chiếc áo len cộc tay màu xanh lá cây cho người chị cả” và hơn hết bởi chị biết nếu ở lại nhà thì gia cảnh “còn khốn khó hơn nhiều”. Điều này gợi cho ta nhớ đến những chàng trai cô gái con nhà nghèo trong truyện cổ tích. Bố mẹ đã già lại nghèo túng nên họ phải ra đi để kiếm kế nuôi thân. 4. Đi chơi Chúng tôi tạm đặt tên này cho những cuộc ra đi của các tác phẩm như : Muối của rừng, Những bài học nông thôn, Thương nhớ đồng quê, Chút thoáng Xuân Hương- truyện thứ ba bởi mục đích ban đầu của các nhân vật khi ra đi chỉ là để thăm thú hay thỏa mãn những sở thích cá nhân. Ông Diểu (Muối của rừng) đi vào rừng bởi: “thằng con học ở nước ngoài gửi về biếu ông khẩu súng hai nòng. Khẩu súng tuyệt vời, nhẹ bỗng, hệt như một thứ đồ chơi, thật nằm mơ cũng không thấy được. Ở tuổi sáu mươi, với khẩu súng mới, đi săn trong rừng vào một ngày xuân kể cũng đáng sống”. Nguyên nhân xui khiến ông vào rừng là để thỏa mãn sở thích săn bắn. Hiếu ( Những bài học nông thôn) rời thành phố về “xóm Nhài, thôn Thạch Đào, tỉnh N” là để “nghỉ hè” “sau khi học xong trung học”. Cũng giống như Hiếu, Quyên trong “Thương nhớ đồng quê” về ngôi làng nhỏ cách vòng cung Đông Sơn “năm mươi cây số” chỉ là để “có một ấn tượng đúng về làng quê” và thăm người thân (Dì Lưu). Cùng trong nhóm này có cuộc ra đi của chàng thi sĩ đóng vai Chiêu Hổ (Chút thoáng Xuân Hương). Mục đích “về nông thôn” của anh chỉ là để nghỉ ngơi “chuẩn bị để quay chính thức”. Đặc điểm chung của các cuộc ra đi do nguyên nhân này đều có hướng là về nông thôn hay nơi tự nhiên hoang dã. Con người muốn tìm được sự nghỉ ngơi, thanh thản cho tâm hồn thì chỉ có thể tìm tới những chốn xa rời ánh sáng phố thị. 5. Không rõ nguyên nhân Thuộc loại này có hai truyện: - Chảy đi sông ơi Nguyễn Thị Hường văn 16 Líp CLC - K54 - Ngữ Những cuộc ra đi trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp - Thiên văn Khi không rõ nguyên nhân thì những cuộc ra đi này hoặc là không quan trọng, chỉ là cái cớ để tác giả đề cập đến vấn đề khác (Chảy đi sông ơi) hoặc là tác giả chỉ tập trung vào miêu tả đặc điểm của hành trình (Thiên văn). III. Căn cứ vào đích đến Chúng tôi nghĩ rằng đích đến cũng là một tiêu chí quan trọng để phân loại, tìm hiểu các cuộc ra đi trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp. Hướng đi của các nhân vật có liên quan mật thiết tới mục đích và tính chất của hành trình cũng như ý tưởng nghệ thuật mà tác giả muốn gửi gắm. Khảo sát, thống kê và phân loại các cuộc ra đi trong truyện ngắn của Nguyễn Huy Thiệp, chúng tôi chia làm bốn hướng đi như sau: -Từ thành phố về nông thôn, từ trật tự xã hội về với cuộc sống tự nhiên -Từ nông thôn ra thành phố -Đích đến trưù tượng, không xác định được rõ -Đích đến chỉ có ý nghĩa là một không gian khác xa xôi, cách trở so với không gian cũ mà không bao hàm ý so sánh STT Tên truyện Đích đến Từ thành phố về nông thôn, từ trật tự xã hội về với cuộc sống tự nhiên 1 2 3 4 5 6 Chảy đi sông ơi Tướng về hưu Muối của rừng Con gái thủy thần Những người thợ xẻ Những bài học nông 7 8 thôn Kiếm sắc Vàng lửa Nguyễn Thị Hường văn Từ nông Trừu thôn ra tượng, thành không rõ phố Không gian khác chỉ bao hàm ý khác biệt, xa xôi, cách trở so với không gian cũ x x x x x x x x 17 Líp CLC - K54 - Ngữ Những cuộc ra đi trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp 9 10 Phẩm tiết Thương nhớ đồng 11 12 13 14 quê Đất quên Sạ Giọt máu Chút thoáng Xuân 15 16 17 Hương Thiên văn Chăn trâu cắt cỏ Hạc vừa bay vừa 18 kêu thảng thốt Truyện tình 19 20 trong đêm mưa Sống dễ lắm Nhữngngười muôn 21 năm cũ Chú Hoạt tôi x x x x x x x x x x kể x x x x x 1. Từ thành phố về nông thôn, từ trật tự xã hội về với cuộc sống tự nhiên Trừ trường hợp của Quyên (Thương nhớ đồng quê), hành trình của các nhân vật còn lại khi đi theo hướng này đều đạt được một điều gì đó thuộc về chân lí, cái đẹp. Con người khi về neo đậu tại đây luôn tìm được sự bình ổn, thanh thản cho tâm hồn. Và như vậy, hành trình về nông thôn, về với tự nhiên chính là quá trình hướng thượng của mỗi con người. Sau một chuyến đò chốn thôn quê, chàng thi sĩ đóng vai Chiêu Hổ (Chút thoáng Xuân Hương) tưởng như “vừa thu được và vừa đánh mất một buổi chiều rồi”. Chuyến đi này đã giúp anh nhận ra biết bao điều để “ngày mai anh về thành phố và sẽ bước vào trường quay trong vai Chiêu Hổ”. Không phải đi về chốn còn hoang sơ để nghỉ ngơi nhưng “những người thợ xẻ” ngay trong chuyến “lên miền ngược kiếm ăn” đã được con người và thiên nhiên nơi đây dạy cho rằng : “Nghĩa tình lại chuộc nghĩa tình.Vô sự với tạo hóa, trung thực đến đáy, dù có sống giữa bùn, chẳng sợ Nguyễn Thị Hường văn 18 Líp CLC - K54 - Ngữ Những cuộc ra đi trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp không xứng là người”. Giấc mơ về “ cổng Trời”, “cổng Thiên đường” hay cũng chính là sự thăng hoa của “những hạt thiện” khi được trở về với cội nguồn sự sống của mình. Chính ở nơi chúng ta vẫn nghĩ là lạc hậu, thiếu văn minh ấy lại dạy cho Hiếu “Những bài học nông thôn” quý báu một cách lặng lẽ, giản dị mà cao cả. Chỉ cần nhìn lên bầu trời đêm với “sao giăng chi chít” Hiếu “nhận ra thế giới bao la vô cùng tận, bản thân tôi, sự sống và ngay cái chết đều là bé nhỏ và không có ý nghĩa gì”. Không chịu chấp nhận “sống quanh quẩn ở thung lũng Hua Tát”, ông Pành dù đã tám mươi tuổi nhưng vẫn quyết tâm thực hiện cuộc ra đi của mình về đất Mường Lưm. Chúng tôi xếp cuộc ra đi này vào loại từ bỏ trật tự xã hội để trở về với cuộc sống tự nhiên vì “Mường Lưm là vùng đất xa xôi hẻo lánh tận cuối Châu Yên. Tiếng Thái Mường Lưm nghĩa là Đất quên. Ở đây có những khu rừng nguyên sinh từ thời thượng cổ, cây cối bạt ngàn, chim thú nhiều vô kể”. Đây là cuộc trở về với cội nguồn bởi mảnh đất này “là nơi thời trẻ ông Pành ở đó”. Hơn cả mục đích mua trâu, chính tại vùng Đất quên ông đã tìm được thứ ông hằng khao khát: Hạnh phúc (Đất quên) 2. Từ nông thôn ra thành phố, từ môi trường sống tự nhiên tới cuộc sống xô bồ đầy tính toán Tất cả những cuộc ra đi theo hướng này đều không mang lại kết quả tốt đẹp. Nếu hành trình về nông thôn mang ý nghĩa của sự hồi sinh như tìm về với cội nguồn của lẽ phải và sự sống thì ngược lại, ở đây, những cuộc ra đi của nhân vật đồng nghĩa với cái chết, sự hủy diệt. Trong nỗi niềm khắc khoải “Thương nhớ đồng quê”, nhân vật “tôi” thấy: “Đàn ông quê tôi phưu lưu, lại nhiều ảo tưởng, họ ôm ấp ước mơ làm giàu nên hay bỏ ra ngoài thành phố tìm việc, đi buôn bán. Cũng có người lặn lội vào tận miền trong đào vàng, đào hồng ngọc. Khi về tính tình họ đổi khác, họ trở nên những con thú dữ độc”. Chú Phụng là một trong số đó. “Vào miền trong đào vàng” tức là Phụng xa rời môi trường sống bình ổn, hài 19 Nguyễn Thị Hường Líp CLC - K54 - Ngữ văn Những cuộc ra đi trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp hòa để nhập vào cái xã hội đầy bon chen, xô bồ. Phụng không những không thực hiện được những mong muốn của mình mà còn bị mất đi thiên tính đáng quý của người nông dân thuần phác: “Người ngợm gầy như xác ve, mặt phù như cái lệnh (…), tính tình đổi khác, có lần chém người bị htương, dân làng ai cũng sợ”. Tuy không xuất hiện trực tiếp trong tác phẩm nhưng việc Xuân “học đại học ở tận dưới xuôi” (Những người muôn năm cũ) thực chất là cô từng bước rời bỏ “xóm núi khỉ ho cò gáy” để đến với cuộc sống hiện đại đầy hấp dẫn “dưới xuôi”. Trong cuộc ra đi này, Doanh- nhân vật trong truyện- đã nhận ra: “Nó càng ngày có vẻ khiêu dâm hơn thì có. Đấy là kết quả của việc tiếp thu văn minh đô thị. Bà mẹ tội nghiệp ạ, bà đang mất dần con gái bà đấy! Học vấn và tiện nghi sẽ làm móng vuốt của nó sắc nhọn ra, nước bọt của nó biến thành thuốc độc, tâm hồn của nó giăng như lưới nhện”. 3. Đích đến trừu tượng hoặc không xác định rõ Khi đích đến trừu tượng hoặc không xác định rõ thì cái mà nhà văn muốn nhấn mạnh không phải nơi đến mà lại chính là nhằm vào việc phủ nhận nơi vừa rời bỏ hay tập trung vào bản thân tính chất cuộc ra đi. Kể từ khi bước lên đò cho tới lúc “Khách xách tay nải nhảy xuống đò vuốt mặt, loay hoay đẩy mũi đò ghếch lên bờ cát” rồi “đi hút vào đêm tối” (Thiên văn) ta vẫn không hay người Khách ấy đi đâu về đâu. Chính sự mơ hồ này đã tạo cho câu chuyện không khí bảng lảng của khói sương huyền thoại. Người đọc cứ băn khoăn tự hỏi người khách ấy chính là một thiên thần qua sông hay là một thi sĩ “đuổi theo những vẻ đẹp kì ảo, những vẻ đẹp huyền bí”? Dẫu là ai đi chăng nữa thì hành trình của họ cũng là hành trình cô đơn và đầy bất trắc, như con đò đưa khách chênh chao trên dòng sông sóng cả. Chương đi tìm “Con gái thủy thần” nhưng chính anh cũng không biết “Nàng ở đâu”. Đích đến của Chương mơ hồ tựa như bóng dáng Mẹ Cả thoắt ẩn thoắt hiện mỗi miền đất anh qua.Hành trình của Chương là hành trình đi tìm “Vẻ đẹp hoàn hảo, vẻ đẹp thiên kim” của đời người bởi vậy thật khó để 20 Nguyễn Thị Hường Líp CLC - K54 - Ngữ văn