Tài liệu Nhân vật trong truyện ngắn như bình (lv02202)

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI 2 TRẦN THỊ HOA NHÂN VẬT TRONG TRUYỆN NGẮN NHƯ BÌNH LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM HÀ NỘI, 2016 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI 2 TRẦN THỊ HOA NHÂN VẬT TRONG TRUYỆN NGẮN NHƯ BÌNH Chuyên ngành: Lí luận văn học Mã số: 60 22 01 20 LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM Người hướng dẫn khoa học: TS. Nguyễn Thị Kiều Anh HÀ NỘI, 2016 LỜI CẢM ƠN Với lòng trân trọng và biết ơn sâu sắc, em xin chân thành cảm ơn cô giáo TS. Nguyễn Thị Kiều Anh, người thầy đã tận tình hướng dẫn, giúp đỡ em trong suốt quá trình thực hiện luận văn này. Em cũng xin bày tỏ lời cảm ơn tới các thầy cô giáo trong khoa Ngữ Văn- cùng các thầy cô giáo phòng sau Đại học,Trường Đại học Sư phạm Hà Nội 2, đã tạo mọi điều kiện thuận lợi giúp đỡ em hoàn thành luận văn này. Một lần nữa em xin cảm ơn sự giúp đỡ của các thầy cô, cảm ơn gia đình cùng toàn thể các bạn, những người thân, đã luôn ở bên động viên, giúp đỡ và khích lệ tôi hoàn thành luận văn này. Em xin chân thành cảm ơn! Hà Nội, ngày …… tháng …… năm 2016 Học viên Trần Thị Hoa LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan khóa luận tốt nghiệp này là của chính tôi thực hiện dưới sự hướng dẫn của TS. Nguyễn Thị Kiều Anh. Kết quả nghiên cứu không sao chép và không trùng với bất kỳ khóa luận nào. Những trích dẫn, kết quả nghiên cứu có trong đề tài lấy từ các công bố chính thức và có ghi chú rõ ràng. Nếu sai tôi xin chịu hoàn toàn trách nhiệm trước hội đồng bảo vệ. Hà Nội, ngày …… tháng …… năm 2016 Học viên Trần Thị Hoa MỤC LỤC MỞ ĐẦU ........................................................................................................... 1 1. Lý do chọn đề tài ........................................................................................... 1 2. Lịch sử vấn đề ............................................................................................... 3 3. Mục đích nghiên cứu ..................................................................................... 5 4. Nhiệm vụ nghiên cứu .................................................................................... 5 5. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ................................................................. 5 6. Phương pháp nghiên cứu............................................................................... 6 7. Đóng góp của luận văn .................................................................................. 7 8. Cấu trúc của luận văn .................................................................................... 7 NỘI DUNG ....................................................................................................... 8 Chương 1. NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN CHUNG VỀ NHÂN VẬT VĂN HỌC VÀ HÀNH TRÌNH SÁNG TÁC CỦA NHƯ BÌNH ..................... 8 1.1. Nhân vật văn học ........................................................................................ 8 1.1.1. Khái niệm nhân vật văn học .................................................................... 8 1.1.2. Chức năng của nhân vật văn học .......................................................... 10 1.1.3. Các tiêu chí phân loại nhân vật văn học............................................... 12 1.1.4. Vài nét về nhân vật truyện ngắn và nhân vật trong truyện ngắn Việt Nam thời kỳ đổi mới ................................................................................. 17 1.2. Như Bình và hành trình sáng tác .............................................................. 24 Chương 2. QUAN NIỆM NGHỆ THUẬT VỀ CON NGƯỜI VÀ CÁC KIỂU LOẠI NHÂN VẬT TRONG SÁNG TÁC CỦA NHƯ BÌNH ............. 30 2.1. Quan niệm nghệ thuật về con người trong truyện ngắn của Như Bình ... 30 2.1.1. Quan niệm nghệ thuật về con người trong văn học .............................. 30 2.1.2. Quan niệm nghệ thuật về con người trong truyện ngắn của Như Bình .... 31 2.2. Các kiểu loại nhân vật trong truyện ngắn của Như Bình. ........................ 33 2.2.1. Nhân vật bi kịch .................................................................................... 36 2.2.2. Nhân vật tha hóa ................................................................................... 47 2.2.3. Nhân vật huyền ảo, kỳ ảo, tâm linh ....................................................... 53 2.2.4. Nhân vật tự ý thức ................................................................................. 59 Chương 3. NGHỆ THUẬT XÂY DỰNG NHÂN VẬT TRONG TRUYỆN NGẮN CỦA NHƯ BÌNH .................................................................75 3.1. Miêu tả tính cách nhân vật thông qua xung đột ....................................... 76 3.1.1. Xung đột giữa nhân vật và hoàn cảnh .................................................. 77 3.1.2. Xung đột tính cách nhân vật ................................................................. 81 3.1.3. Xung đột giữa nhân vật với chính bản thân mình ................................. 85 3.2. Độc thoại nội tâm và miêu tả dòng ý thức ............................................... 89 3.3. Sử dụng yếu tố huyền ảo, phi lí, tượng trưng, siêu thực ........................ 100 KẾT LUẬN ................................................................................................... 113 TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................. 116 1 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài 1.1. Nhân vật văn học là hồn cốt của tác phẩm văn học, mọi sự miêu tả suy cho cùng đều xoay quanh nhân vật. Đó là đối tượng để tác giả kí gửi thông điệp và qua đó độc giả tiếp nhận để khám phá, phát hiện những vấn đề mà nhà văn đặt ra trong tác phẩm. Nghiên cứu nhân vật là một việc làm có ý nghĩa về cả lí luận lẫn thực tiễn. Về mặt lí luận, nó giúp người nghiên cứu xác lập được một hệ thống lí thuyết về nhân vật như một thứ công cụ để khám phá thế giới nghệ thuật kỳ diệu của nhà văn từ đó thấy được tài năng và bản lĩnh của mỗi nghệ sĩ. Về thực tiễn, với một giáo viên văn, việc nắm chắc hệ thống lí thuyết về nhân vật còn có ý nghĩa không nhỏ trong việc khai thác và giảng dạy những tác phẩm văn học trong nhà trường một cách hiệu quả. 1.2. Văn học nghệ thuật là một phạm trù thuộc ý thức xã hội, là sự đánh giá chủ quan về thế giới khách quan. Vì vậy, yêu cầu đặt ra cho văn học là phải phản ánh chân thực những bước vận động của cuộc sống. Sau 1986 đất nước ta bước vào công cuộc đổi mới, nhà văn buộc phải đổi mới quan niệm và cách viết của mình để phù hợp với thời đại và thị hiếu công chúng. Hạt nhân quan trọng trong công cuộc đổi mới văn học chính là sự thay đổi quan niệm về hiện thực: từ hiện thực chiến trận, sử thi sang hiện thực thế sự, cá nhân. Đây là tư tưởng chủ đạo chi phối mọi sự thay đổi khác như quan niệm con người, quan niệm nghệ thuật, về đề tài, chủ đề, về kiểu nhân vật... Trong khi tiểu thuyết với ưu thế về khả năng bao quát hiện thực đã nhanh chóng tiếp cận đời sống để khám phá thì truyện ngắn tuy không ưu thế về dung lượng nhưng lại có thế mạnh với sự gọn nhẹ, cô đúc, linh hoạt đã bắt kịp với công cuộc đổi mới, luồn lách sâu vào bức tranh hiện thực xã hội để mổ xẻ những vấn đề nhức nhối, nóng bỏng của thời đại. Điều đáng nói là những vấn đề ấy 2 lại được thể hiện trong những hình thức nghệ thuật mới có tính chất đột phá so với trước 1986. Bởi vậy, tìm hiểu về truyện ngắn giai đoạn sau 1986 không những giúp ta có cái nhìn đầy đủ về nền văn học đổi mới mà còn thấy được những đặc điểm về thi pháp truyện, sự vận động tư duy thể loại trong hành trình phát triển của văn học. 1.3. Không phải tự nhiên mà sau ba đầu sách “Giông biển”, “Dòng sông một bờ”, “Đêm vô thường” Như Bình được đặc cách kết nạp vào Hội Nhà văn Việt Nam năm 2000 khi tuổi đời còn rất trẻ. Cùng với nhà văn Nguyễn Thị Châu Giang, chị là hội viên trẻ tuổi nhất lúc bấy giờ. Tài văn ấy đã chớm nở và bung tràn ở những năm hai mươi, quãng thời gian đẹp nhất của một đời người. Nồng nàn, nhẹ dạ, đa cảm nhưng không kém trải nghiệm, sắc sảo. Hồn cốt và mật ngọt của thời thanh xuân đang chảy trên những trang viết của người đàn bà văn chương Như Bình. Trong bức tranh đa sắc của văn học đương đại, Như Bình được biết đến như một nhà văn nữ độc đáo và tài hoa, dịu dàng và mãnh liệt. Chị thu hút người đọc bằng sự sắc sảo, nhạy bén của một nhà văn trẻ, sự nồng nàn, dịu dàng của một người phụ nữ. Văn và con người chị như con sông Ngàn độ thu nước sâu thăm thẳm, như những ngọn gió của trời vẫn mê mải và đầy mê hoặc với những người dám sống, dám yêu và đốt cháy mình kiệt cùng. Sức hấp dẫn của truyện ngắn Như Bình toát ra từ cách đặt vấn đề nhức nhối mà âm ỉ trong đời sống đương đại, lối kể chuyện có duyên, đằm thắm, song trên hết là cách tạo dựng thế giới nhân vật sống động, chân thực. Nếu tiếp xúc với truyện ngắn của Như Bình thì khó có thể phủ nhận sức lôi cuốn ở thế giới nhân vật và nghệ thuật xây dựng nhân vật đầy tài năng của nữ nhà văn. Bởi thế, tìm hiểu đề tài “Nhân vật trong truyện ngắn Như Bình” không chỉ giúp ta có cơ sở để hiểu sâu sắc ý nghĩa của những tác phẩm cụ thể của chị và tài năng của nữ nhà văn mà còn thấy được sự vận động chung của tư duy thể loại trong dòng hướng của văn học đương đại hôm nay. 3 2. Lịch sử vấn đề Là một cây bút bước vào đời văn khi tuổi đời còn khá trẻ, Như Bình đã được đánh giá là “đã tạo ra giọng nói của mình” (Nguyễn Quang Thiều) và đã có những đóng góp đáng ghi nhận đối với thể loại truyện ngắn nhưng các công trình nghiên cứu về Như Bình và tác phẩm của nhà văn còn rất ít, chỉ xuất hiện một số bài viết mới dừng lại ở những ý kiến phác thảo khái quát và sơ lược. Dưới đây chúng tôi xin tập trung điểm lại một số ý kiến bàn luận về truyện ngắn của Như Bình. Trong bài viết “Trắc ẩn cùng phận người”, Nguyễn Thụy Kha đã khẳng định tài năng và những đặc sắc trong truyện ngắn Như Bình: “Thế giới nhân vật trong những truyện ngắn của Như Bình là một thế giới bề bộn phận người. Người âm, người dương, người tốt, người xấu. Đủ kiểu. Tất cả những người đó đều được nữ tác giả dựng lên bằng một giọng văn trắc ẩn mang hơi thở của điệu thức “Oán” - một trong bốn điệu thức thuần Việt của âm nhạc cổ truyền Việt Nam - Một điệu thức buồn”. Đồng thời cũng khẳng định thành công trong nghệ thuật của nhà văn: “Như Bình là cây viết không chỉ có văn mà còn có khả năng cấu trúc truyện ngắn theo cách riêng của mình”. Nguyễn Thụy Kha bộc lộ sự yêu thích giọng văn của Như Bình: “Chị thường đẩy sự việc đi đến tận cùng kịch tính để gieo vào lòng nhân thế những viên sỏi lạnh lùng tận đáy giếng cạn của tính cách con người… Như Bình đã gảy ra được cái tư tưởng sâu sắc mà cô muốn gửi gắm vào những phận người này để thốt thành lời với cuộc sống hiện tại phũ phàng và vô cảm. Đấy là những giai điệu cứ ngả nghiêng của những bán âm, gãy nhịp trong hơi thở của điệu thức “Oán”, khiến ta cứ bị day dứt, bị vò xé trong tìm kiếm những điều giải thoát mà thông qua những truyện ngắn chị muốn gửi gắm tới người đọc”. Nguyễn Quang Thiều với bài viết khá tâm huyết và thấu đáo mang tiêu đề: “Một câu hỏi về Như Bình” đã bộc lộ sự ám ảnh về số phận và tình yêu 4 của hai con người tật nguyền trong truyện “Đêm nguyệt thực”: “Câu chuyện của hai con người tật nguyền ấy vừa làm cho tôi thương cảm và vừa làm cho tôi thấy an lòng. Thương cảm bởi có không ít những con người như hai nhân vật ấy mà tôi từng chứng kiến đã sinh ra trên cuộc đời này đã phải gánh chịu những thiệt thòi vô lý. Nhưng chính họ và câu chuyện về cuộc sống, về tình yêu của họ lại làm cho tôi an lòng... Như Bình đã chọn lựa hai số phận như vậy để đưa ra một câu hỏi đầy thách thức và đồng thời trả lời câu hỏi đầy thách thức ấy một cách trọn vẹn”. Nhà văn cũng nhận định về bút pháp truyện ngắn của Như Bình: “Từ “Đêm nguyệt thực” 20 năm trước cho đến những truyện ngắn bây giờ của chị, tôi thấy con đường trong tâm hồn của chị không hề thay đổi cho dù bút pháp truyện ngắn của Như Bình đã trở nên nhuần nhuyễn”. Cũng trong bài viết này, Nguyễn Quang Thiều cũng đưa ra nhận xét của mình về sự “mãnh liệt đi đến tận cùng cảm xúc, tận cùng yêu thương, tận cùng khát khao, tận cùng phán xét...” của giọng văn Như Bình. Một bài viết tiêu biểu về truyện ngắn của Như Bình nữa là bài viết của Đậu Dung với tiêu đề “Như Bình – người đàn bà nhặt gió”. “Hai mươi ba tuổi, người con gái sông La ấy đã viết rằng, có thể gió không thổi từ đại dương về. Chị tha thẩn đi nhặt gió cuộc đời, gió lòng mình trong đêm vô thường để viết nên những trang văn đầy thân phận”. Bình về văn của chị, Đậu Dung viết: “Văn Như Bình lãng mạn, buồn, đẹp và đầy nữ tính. Thứ văn ấy vừa như kiếm tìm vừa như ngập ngừng, do dự trước dự cảm của chính mình nhưng không vì thế mà kém phần quyết liệt, mạnh bạo. Đó là thứ văn của một người trẻ tuổi, viết như là trút lòng, một lần rồi thôi”. Một số bài viết khác như “Dậy sóng tâm hồn cùng “Bùa yêu” của Như Bình” của Bồng Sơn; “Bùa yêu” – “ ngải văn chương” của nhà văn Như Bình” của Hoàng Quý cũng đưa ra những ý kiến luận bàn về truyện ngắn của Như Bình. Điểm qua những bài viết, các ý kiến, phê bình về truyện ngắn Như Bình, chúng tôi nhận thấy hầu như chưa có tác giả nào đặt vấn đề nghiên cứu 5 một cách có hệ thống nhân vật trong truyện ngắn Như Bình. Bởi vậy, đây là một hướng nghiên cứu còn để ngỏ chưa được chú ý tìm hiểu thích đáng.Thực tế đó đã gợi ý cho chúng tôi đi sâu vào đề tài này. Trên cơ sở kế thừa, tiếp thu ý kiến của những nhà nghiên cứu đi trước, chúng tôi muốn đi sâu nghiên cứu đề tài: “Nhân vật trong truyện ngắn của Như Bình”. Lẽ dĩ nhiên, chúng tôi vẫn coi những ý kiến trong các bài viết này là những gợi mở quí báu, là cơ sở góp phần định hướng cho người viết khi đi vào giải quyết đề tài này. Từ đó, người viết hy vọng đóng góp một phần nhỏ trong quá trình tìm hiểu, khám phá như một cách tiếp cận để hiểu về một cây bút triển vọng. 3. Mục đích nghiên cứu Trên cơ sở khảo sát một số truyện ngắn của Như Bình, luận văn nhằm tìm hiểu, khám phá, khẳng định thế giới nhân vật phong phú đa dạng trong truyện ngắn của Như Bình và chỉ ra những nét độc đáo, đặc sắc trong nghệ thuật xây dựng nhân vật. Qua đó, khẳng định những đóng góp của Như Bình với truyện ngắn Việt Nam đương đại. 4. Nhiệm vụ nghiên cứu Tìm hiểu quan niệm nghệ thuật về con người của Như Bình trong tác phẩm, bởi điều này chi phối việc lựa chọn nhân vật, cách thể hiện nhân vật của tác giả. Phân tích thế giới nhân vật, đặc biệt tập trung làm rõ vị trí, vai trò của một số kiểu loại nhân vật trong sáng tác của Như Bình. Tìm hiểu nghệ thuật xây dựng nhân vật của nhà văn. 5. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 5.1. Đối tượng nghiên cứu Luận văn đi sâu nghiên cứu tìm hiểu về nhân vật và nghệ thuật xây dựng nhân vật trong truyện ngắn của Như Bình. 6 5.2. Phạm vi nghiên cứu Thực hiện đề tài này, luận văn tập trung khảo sát, thống kê, phân tích một số truyện ngắn của Như Bình được in trong các tập truyện ngắn: “Giông biển”, Nxb Công an Nhân dân, năm 1999. “Dòng sông một bờ”, Nxb Kim Đồng, năm 2000. “Đêm vô thường”, Nxb Hội Nhà văn, năm 2002. “Bùa yêu”, Nxb Văn học, năm 2015. Vì nhiệm vụ luận văn là tìm hiểu nhân vật trong truyện ngắn Như Bình nên những tài liệu về thể loại truyện ngắn liên quan đến đề tài cũng được khai thác, vận dụng. Bên cạnh đó, chúng tôi khảo sát một số tập truyện của các tác giả đương đại khác như Nguyễn Huy Thiệp, Phạm Thị Hoài, Nguyễn Thị Thu Huệ, Y Ban, Phan Vàng Anh, Trần Thùy Mai, Nguyễn Ngọc Tư, Phong Điệp, Nguyễn Thị Phước, Trần Thanh Hà... để đối sánh. 6. Phương pháp nghiên cứu Để có thể nhận diện, phân tích, lý giải và làm rõ đặc điểm của các loại nhân vật và nghệ thuật xây dựng nhân vật trong truyện ngắn của Như Bình, chúng tôi vận dụng kết hợp các phương pháp nghiên cứu sau: Phương pháp phân tích – tổng hợp: Phân tích nhân vật trong các truyện ngắn tiêu biểu của Như Bình để từ khái quát được các đặc điểm của các kiểu loại nhân vật. Từ các tác phẩm cụ thể, chúng tôi tập trung, tổng hợp để soi sáng những luận điểm cụ thể. Phương pháp hệ thống: Trong toàn bộ sáng tác của nhà văn, mỗi yếu tố có một vai trò độc lập tương đối. Song những yếu tố đố chỉ có ý nghĩa khi có sự thống nhất gắn bó chật chẽ với những thành tố khác trong hệ thống để tạo nên một chỉnh thể nghệ thuật. Khi nghiên cứu nhân vật trong sáng tác của nhà văn cần đặt loại nhân vật này hoặc loại nhân vật kia trong mối liên quan với thế giới nhân vật trong sáng tác của tác giả để thấy được sự vận động của 7 quan niệm nghệ thuật về con người của Như Bình mặt khác cũng cần phải xem xét nhân vật trong hệ thống các đặc điểm đặc trưng về phong cách sáng tác của tác giả. Phương pháp đối chiếu – so sánh: Sử dụng phương pháp so sánh, đối chiếu với các kiểu nhân vật của một số các nhà văn khác để thấy được nét riêng biệt độc đáo trong nghệ thuật xây dựng nhân vật của Như Bình. Phương pháp thống kê – phân loại: Khảo sát, thống kê toàn bộ hệ thống nhân vật trong truyện ngắn Như Bình, từ đó tiến hành phân loại nhân vật theo những tiêu chí riêng. Phương pháp loại hình: Nghiên cứu kiểu, loại nhân vật cần sử dụng phương pháp loại hình. Chúng tôi vận dụng phương pháp này trong nghiên cứu để nêu ra được những kiểu, loại nhân vật trong thế giới nhân vật của Như Bình. 7. Đóng góp của luận văn Tìm hiểu về nhân vật và các yếu tố nghệ thuật có liên quan, luận văn hướng tới làm rõ nét đặc sắc trong bút pháp xây dựng nhân vật của Như Bình. Từ đó góp phần khẳng định tài năng và đóng góp của nhà văn đối với truyện ngắn Việt Nam đương đại. 8. Cấu trúc của luận văn Ngoài phần mở đầu và kết luận, dự kiến phần nội dung chính được triển khai thành 3 chương: Chương 1. Những vấn đề lý luận chung về nhân vật văn học. Vài nét về nhân vật truyện ngắn và nhân vật trong truyện ngắn Việt Nam thời kỳ đổi mới. Chương 2. Quan niệm nghệ thuật về con người và các kiểu loại nhân vật trong truyện ngắn của Như Bình Chương 3. Nghệ thuật xây dựng nhân vật trong truyện ngắn của Như Bình 8 NỘI DUNG Chương 1 NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ NHÂN VẬT VÀ HÀNH TRÌNH SÁNG TÁC CỦA NHƯ BÌNH 1.1. Nhân vật văn học 1.1.1. Khái niệm nhân vật văn học Nhân vật văn học là con người cụ thể được tác giả miêu tả trong tác phẩm văn học nhằm phản ánh hiện thực cuộc sống bằng nghệ thuật ngôn từ. Theo quan niệm của Trần thuật học, nhân vật là “một hiện tượng phức tạp, nhiều thành phần, nằm ở chỗ giao nhau của những bình diện khác nhau của các chỉnh thể giao tiếp là tác phẩm nghệ thuật” [39; tr.249]. Trong tác phẩm văn học, đặc biệt là những tác phẩm văn xuôi như truyện ngắn, tiểu thuyết, nhân vật giữ vị trí và vai trò quan trọng, bên cạnh cốt truyện và chủ đề, trong việc thể hiện tư tưởng nghệ thuật của tác giả. Trong văn học dân gian và văn học cổ điển, cốt truyện thường giữ vai trò chủ đạo nhưng trong văn học hiện đại, với xu hướng sáng tác truyện không có chuyện thì vai trò đó là của nhân vật. “Con người là điều thú vị nhất đối với con người, và con người cũng chỉ hứng thú với con người” [160; tr.73]. Đọc tác phẩm văn học, ta sẽ gặp những con người được trần thuật, miêu tả cụ thể. Đó chính là những nhân vật văn học – “hình tượng nghệ thuật về con người, một trong những dấu hiệu về sự tồn tại toàn vẹn của con người trong nghệ thuật ngôn từ. Bên cạnh con người, nhân vật văn học có khi còn là các con vật, các loài cây, các sinh thể hoang đường được gán cho những đặc điểm giống con người” [83; tr.1254]. Nhân vật văn học có thể có tên riêng hoặc không có tên riêng (nhân vật họa sĩ trong truyện ngắn Bức tranh của Nguyễn Minh Châu). Nhân vật trong văn học là một hiện tượng nghệ thuật đầy tính ước lệ, không thể đồng nhất nó hoàn toàn với con người thật trong cuộc sống. Nó 9 thực chất là những hình tượng khái quát nhất về bản thân con người được tái hiện trong tác phẩm văn học bằng các phương tiện nghệ thuật ngôn từ. Và thông qua nhân vật, nhà văn khái quát hiện thực một cách hình tượng. Vì vậy các sáng tác văn học không thể thiếu nhân vật. “Nhân vật chính là người dẫn dắt người đọc vào một thế giới riêng của đời sống trong một thời kỳ lịch sử nhất định” [57; tr.126]. Theo Phê-đin, nhân vật là một công cụ [55; tr.126], nhà văn sáng tạo ra nhân vật để trình bày quan điểm của mình về một cá nhân, một loại người hay một hiện trạng nào đó trong xã hội. Còn B.Brecht lại cho rằng: “Các nhân vật của tác phẩm nghệ thuật không phải đơn giản là những bản dập của những con người sống, mà là những hình tượng được khắc họa phù hợp với ý đồ tư tưởng của tác giả” [148; tr.18]. Nhân vật văn học là phương diện tất yếu quan trọng để thể hiện tư tưởng trong các tác phẩm văn học (đặc biệt là các tác phẩm tự sự và kịch). Nhân vật là phương diện có tính thứ nhất trong hình thức của các tác phẩm văn học, có vai trò quyết định phần lớn đối với cốt truyện, chi tiết, sự lựa chọn phương tiện ngôn ngữ biểu đạt và thậm chí có thể cả kết cấu của tác phẩm. Nhân vật văn học là một hiện tượng hết sức đa dạng. Trong thế giới nghệ thuật của tác phẩm văn chương, nhân vật là yếu tố phong phú, biến hóa vô cùng vô tận. Khả năng sáng tạo nhân vật rất dồi dào, đòi hỏi nhiều công phu của người viết. Tên tuổi của nhà văn gắn liền với tác phẩm chủ yếu là thông qua nhân vật. Sức sống của nhân vật, giá trị điển hình của nhân vật thể hiện rõ tài năng sáng tạo nghệ thuật và bản lĩnh của người nghệ sĩ. “Những nhân vật thành công thường là kết quả của một sự hiểu biết sâu sắc về con người, một sự phát hiện độc đáo những vấn đề quan trọng, mới mẻ của cuộc sống, của thời đại” [73; tr.122]. Như vậy, nhìn một cách tổng quát, các nhà nghiên cứu, nhà lý luận văn học đưa ra khá nhiều quan điểm, định nghĩa cụ thể về nhân vật văn học. Song 10 tựu trung lại, các ý kiến cơ bản gặp nhau trong sự khẳng định: Thứ nhất, đó là đối tượng mà văn học miêu tả, thể hiện bằng phương tiện văn học. Thứ hai, đó là những con người hoặc những con vật, sự vật, đồ vật, hiện tượng mang linh hồn con người, là hình ảnh gần gũi của con người. Thứ ba, đó là đối tượng mang tính ước lệ và có cách điệu so với đời sống hiện thực bởi nó đã được khúc xạ qua lăng kính chủ quan của nhà văn. Nghiên cứu về tác phẩm văn chương cần thiết phải tiếp cận nhân vật để chỉ ra cái mới trong ngòi bút nhà văn và đưa ra kết luận về những đóng góp riêng của nhà văn đó. Những quan niệm về nhân vật văn học trên đây là những chỉ dẫn cho chúng tôi trong quá trình tìm hiểu về nhân vật nói chung và về nhân vật trong truyện ngắn của Như Bình nói riêng. 1.1.2. Chức năng của nhân vật văn học Trong tác phẩm văn học, nhân vật đóng vai trò là tâm điểm của sự thể hiện đời sống. Nhân vật không chỉ là tiêu điểm để bộc lộ chủ đề mà còn là nơi tập trung giá trị nghệ thuật tư tưởng của tác phẩm. Một tác phẩm không thể thiếu vắng nhân vật. Khi nhân vật xuất hiện, cái gọi là hiện thực cuộc sống không còn tồn tại như một khái niệm khô khan trừu tượng nữa mà trở nên sống động, để từ đó người đọc tưởng tượng, khám phá, suy ngẫm những vấn đề có ý nghĩa về cuộc đời. Nói cách khác, sức sống của nhà văn chính là ở việc xây dựng những nhân vật đặc sắc. Tất nhiên, đó không phải là điều đơn giản. Chức năng của nhân vật là khái quát những quy luật của cuộc sống con người, thể hiện những hiểu biết, những ước ao và kỳ vọng về con người. Nhân vật văn học là hình ảnh về con người. Trong vai trò của một “người thư ký trung thành của thời đại” (Banzac), văn học trở thành một phương thức khái quát, phản ánh và thể hiện cuộc sống – bằng những hình tượng nhân vật cụ thể - vô cùng hữu hiệu. Do vậy, vai trò, chức năng quan trọng đầu tiên phải kể đến của nhân vật văn học là nhân vật văn học là phương tiện để nhà văn 11 khái quát hiện thực. Nhân vật chính là người dẫn dắt người đọc vào thế giới riêng của đời sống trong một thời kỳ lịch sử nhất định. Thứ nhất, nhân vật có chức năng của một chiếc chìa khóa giúp nhà văn mở cánh cửa bước vào hiện thực rộng lớn, tiếp cận những đề tài mới mẻ. Sự phát triển của cốt truyện cũng như tình tiết truyện chính là sự xoay quanh các nhân vật trong tác phẩm, qua đó tác giả gửi gắm những giá trị nội dung và tư tưởng. Có thể khẳng định, nhân vật sẽ quyết định việc nhà văn đi sâu vào vấn đề cốt lõi nào của đời sống và thế giới nghệ thuật mà nó tạo nên. Thứ hai, nhân vật trong tác phẩm văn học có chức năng miêu tả và khái quát các loại tính cách xã hội. Với chức năng này, nhân vật chứng tỏ được ưu thế vô song của văn học trong việc phản ánh bản chất của đời sống xã hội qua một hiện tượng mang tính chất kết tinh là tính cách. Khi mang trong mình sự khái quát nhất định, nhân vật vừa có nét riêng lại có khả năng đại diện cho một lớp người nào đó. Vì tính cách là kết tinh của môi trường, nên nhân vật văn học là người dẫn dắt độc giả vào các môi trường khác nhau của đời sống. Một chức năng khác của nhân vật là chức năng biểu hiện quan niệm nghệ thuật về thế giới, con người. Khi xây dựng nhân vật, nhà văn có mục đích gắn liền nó với những vấn đề mà nhà văn muốn đề cập nó trong tác phẩm. Qua các nhân vật cụ thể, thái độ đánh giá về các tính cách, về các vấn đề xã hội của nhà văn có được điều kiện bộc lộ tốt hơn, tập trung hơn. Do đó, bên cạnh việc xác định những tính cách của nhân vật trong tác phẩm cần nhận ra hiện thực và quan niệm của nhà văn mà nhân vật thể hiện. Sau cùng ta có thể nói tới chức năng của nhân vật trong việc tạo nên mối liên kết giữa các sự kiện trong tác phẩm và cốt truyện. Một phần lớn nhờ nhân vật mà kết cấu nhiều tác phẩm đạt được sự thống nhất, hoàn chỉnh, chặt chẽ và nhiều tiềm năng biểu đạt của các phương tiện ngôn từ được phát lộ, để 12 rồi tự chúng trở thành những phương tiện nghệ thuật độc lập có thể nghiên cứu riêng như một đối tượng thẩm mỹ chuyên biệt. Với vai trò và vị trí quan trọng như vậy, một lần nữa có thể khẳng định: nhân vật là yếu tố không thể thiếu đối với tác phẩm văn chương. Hiểu được đúng đắn chức năng của nhân vật văn học, người viết có thêm cơ sở lý luận để nghiên cứu đề tài này. 1.1.3. Các tiêu chí phân loại nhân vật văn học Nhân vật văn học là một hiện tượng hết sức đa dạng. Những nhân vật được xây dựng thành công là những sáng tạo độc đáo không lặp lại. Tuy nhiên, xét về mặt nội dung, cấu trúc, chức năng có thể thấy những hiện tượng lặp đi lặp lại tạo thành các loại nhân vật khác nhau. Để chiếm lĩnh thế giới nhân vật đa dạng, có thể tiến hành phân loại dưới nhiều góc độ, theo nhiều tiêu chí khác nhau. 1.1.3.1. Phân loại theo tầm quan trọng và vai trò của nhân vật trong tác phẩm (xét từ góc độ kết cấu) Xét về vị trí và vai trò của nhân vật trong tác phẩm văn học có thể chia thành: nhân vật chính, nhân vật trung tâm và nhân vật phụ. * Nhân vật chính Nhân vật chính là nhân vật xuất hiện nhiều trong tác phẩm, tham gia hầu hết các sự kiện chính được miêu tả, giữ vai trò then chốt trong việc thúc đẩy sự phát triển của cốt truyện và là cơ sở quan trọng để nhà văn triển khai đề tài trung tâm hay tư tưởng nghệ thuật cơ bản của mình. Nhân vật chính thường được tập trung miêu tả, khắc họa tỉ mỉ từ ngoại hình đến nội tâm và quá trình phát triển tính cách. Trong tác phẩm, nhân vật chính có thể có thể có nhiều hoặc ít tùy theo dung lượng hiện thực và những vấn đề đặt ra trong tác phẩm. Trong Truyện Kiều của Nguyễn Du, nhân vật chính là Thúy Kiều, Kim Trọng, Mã Giám Sinh, Tú Bà, Sở Khanh, Thúc 13 Sinh, Hoạn Thư, Từ Hải, Hồ Tôn Hiến. Trong Giông Tố của Vũ Trọng Phụng, nhân vật chính là Thị Mịch, Nghị Hách, Hải Vân, Tú Anh. Ở những tác phẩm có nhiều tuyến cốt truyện hoặc có qui mô sử thi đồ sộ, số lượng nhân vật có thể lên đến hàng chục, thậm chí hàng trăm như Thủy Hử của Thi Nại Am, Tam Quốc Diễn Nghĩa của La Hán Trung. * Nhân vật trung tâm Trong một tác phẩm có nhiều nhân vật chính, nhân vật chính có vai trò quan trọng hơn cả xuyên suốt toàn bộ tác phẩm được gọi là nhân vật trung tâm. Ở một số tác phẩm, số lượng nhân vật trung tâm không phải chỉ có một bởi do các nhân vật đều có vai trò tương đương nhau trong việc thể hiện những xung đột cơ bản của tác phẩm. Chẳng hạn, trong tác phẩm Tam Quốc Diễn Nghĩa của La Quán Trung, Tào Tháo, Lưu Bị, Quan Công, Trương Phi, Gia Cát Lượng, Tôn Quyền đều là nhân vật trung tâm. * Nhân vật phụ Trong tác phẩm văn học, hệ thống nhân vật ngoài nhân vật chính (bao hàm cả nhân vật trung tâm) là nhân vật phụ. Nhân vật phụ giữ vai trò thứ yếu so với nhân vật chính trong quá trình phát triển diễn biến của cốt truyện và thể hiện chủ đề của tác phẩm. Nhân vật phụ góp phần hỗ trợ bổ sung cho nhân vật chính, không được làm mờ nhạt nhân vật chính. Có nhiều nhân vật phụ vẫn được nhà văn miêu tả đậm nét, có cuộc đời và tính cách riêng, cùng với những nhân vật khác trong tác phẩm tạo nên một bức tranh đời sống sinh động và hoàn chỉnh như Thầy Thơ trong Chữ người tử tù của Nguyễn Tuân, Thị Nở trong Chí Phèo của Nam Cao. 1.1.3.2. Phân loại theo hệ thuận nghịch giữa nhân vật và lí tưởng Xét từ góc độ nội dung tư tưởng hay phẩm chất nhân vật có thể chia ra nhân vật chính diện (nhân vật tích cực) và nhân vật phản diện (nhân vật tiêu cực). 14 * Nhân vật chính diện: là nhân vật mang trong mình những phẩm chất tốt đẹp, có thể đại diện cho những giá trị tư tưởng, đạo đức thẩm mỹ mà nhà văn cùng thời đại nhân vật đó hướng tới. Đó là Giăng van Giăng trong Những người khốn khổ của V.Huygô; Chị Dậu trong Tắt Đèn của Ngô Tất Tố; Chị Sứ trong Hòn Đất của Anh Đức... * Nhân vật phản diện: là nhân vật có phẩm chất ngược lại với nhân vật chính diện. Nhân vật phản diện bị miêu tả trong tác phẩm với thái độ phê phán. Đó là nhân vật Gia ve trong Những người khốn khổ của V.Huygô; Nghị Quế trong Tắt Đèn của Ngô Tất Tố; Đại úy Xăm trong Hòn Đất của Anh Đức... Nhân vật chính diện và nhân vật phản diện là những phạm trù lịch sử. Việc miêu tả đối lập chúng với nhau chỉ diễn ra khi xã hội có đối kháng giai cấp và khi nhà văn đã xác định rõ lập trường chỉ đứng về một phía nhất định của mình. Trong quá trình phát triển của văn học, ở mỗi giai đoạn lịch sử khác nhau, việc xây dựng các nhân vật chính diện và phản diện cũng khác nhau. Nếu như trong thần thoại chưa có sự phân biệt rạch ròi giữa nhân vật chính diện và nhân vật phản diện thì trong truyện cổ tích, truyện thơ Nôm, các nhân vật thường được xây dựng thành hai tuyến rõ rệt, có tính đối kháng quyết liệt. Ở đây, hễ là nhân vật chính diện thường có tính cách tốt đẹp còn nhân vật phản diện thì hoàn toàn ngược lại. Trong các tác phẩm văn học hiện đại nhiều khi khó phân biệt được đâu là nhân vật chính diện, đâu là nhân vật phản diện. Vì vậy, sự phân biệt nhân vật chính diện và nhân vật phản diện ở đây chỉ có tính chất tương đối. 1.1.3.3. Phân loại theo hình thức cấu trúc nhân vật Từ góc độ cấu trúc nhân vật có thể chia ra: nhân vật chức năng, nhân vật loại hình, nhân vật tính cách, nhân vật tư tưởng và nhân vật tâm lý.