Tài liệu Nhân vật tội phạm trong tiểu thuyết của nguyễn đình tú

UBND TỈNH BÌNH DƯƠNG TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ DẦU MỘT PHẠM THỊ ÚT NHỰT NHÂN VẬT TỘI PHẠM TRONG TIỂU THUYẾT CỦA NGUYỄN ĐÌNH TÚ LUẬN VĂN THẠC SĨ CHUYÊN NGÀNH: VĂN HỌC VIỆT NAM MÃ SỐ: 8220121 BÌNH DƯƠNG – 2019 UBND TỈNH BÌNH DƯƠNG TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ DẦU MỘT PHẠM THỊ ÚT NHỰT NHÂN VẬT TỘI PHẠM TRONG TIỂU THUYẾT CỦA NGUYỄN ĐÌNH TÚ LUẬN VĂN THẠC SĨ CHUYÊN NGÀNH: VĂN HỌC VIỆT NAM MÃ SỐ: 8220121 NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: TS. HỒ VĂN QUỐC BÌNH DƯƠNG – 2019 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan luận văn này là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các kết quả nêu trong luận văn đều trung thực, đảm bảo độ chính xác cao nhất. Các tài liệu tham khảo và trích dẫn có xuất xứ rõ ràng. Tôi hoàn toàn chịu trách nhiệm về công trình nghiên cứu của mình. Tác giả luận văn Phạm Thị Út Nhựt LỜI CẢM ƠN Để có luận văn này, tôi đã nhận được sự giúp đỡ rất nhiều từ cơ quan, gia đình, và thầy cô. Nhân đây, tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành đến quý cơ quan, nơi tôi đang công tác, và gia đình đã luôn đồng hành, khích lệ, tạo điều kiện cho tôi được học tập, nâng cao trình độ chuyên môn của mình. Bên cạnh đó, tôi xin gửi lời tri ân đến quý thầy cô, những người đã giảng dạy cho tôi trong suốt thời gian qua. Nhờ những bài giảng vô cùng lý thú của quý thầy cô, tôi đã bổ khuyết được phần nào những kiến thức quan trọng về văn học Việt Nam nói riêng, thế giới nói chung. Đặc biệt, tôi xin gửi lời cảm ơn sâu sắc đến TS. Hồ Văn Quốc, người hướng dẫn khoa học. Với sự chỉ bảo tận tình của thầy, tôi đã hoàn thành luận văn của mình. Tác giả luận văn Phạm Thị Út Nhựt MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ................................................................................................... i LỜI CẢM ƠN ........................................................................................................ ii MỞ ĐẦU ................................................................................................................ 1 1.Lí do chọn đề tài .................................................................................................. 1 2.Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu đề tài ............................................................ 3 3.Lịch sử nghiên cứu đề tài .................................................................................... 3 4.Đối tượng và phạm vi nghiên cứu đề tài ........................................................... 10 5.Phương pháp nghiên cứu đề tài ......................................................................... 11 6.Đóng góp của luận văn ...................................................................................... 12 7.Kết cấu của luận văn ......................................................................................... 12 NỘI DUNG .......................................................................................................... 13 Chương 1. NGUYỄN ĐÌNH TÚ - NHÀ VĂN CỦA ĐỀ TÀI TỘI PHẠM ........ 13 1.1. Nguyễn Đình Tú - Duyên nợ văn chương ..................................................... 13 1.1.1. Từ chàng luật sư tương lai ......................................................................... 13 1.1.2. Đến nhà văn chuyên nghiệp ....................................................................... 16 1.2. Nguyễn Đình Tú - Sức sáng tạo không ngừng.............................................. 19 1.2.1. Quan niệm nghệ thuật ................................................................................ 19 1.2.2. Hành trình sáng tạo ................................................................................... 22 1.3. Đề tài tội phạm trong tiểu thuyết Việt Nam đương đại và tiểu thuyết Nguyễn Đình Tú ............................................................................ 27 1.3.1.Khái lược về đề tài tội phạm trong tiểu thuyết Việt Nam đương đại .......... 27 1.3.2. Đề tài tội phạm trong tiểu thuyết Nguyễn Đình Tú Những “phiên bản” cuộc đời……………………………………………………30 Chương 2. TIỂU THUYẾT VIẾT VỀ TỘI PHAM CỦA NGUYỄN ĐÌNH TÚ – NHÌN TỪ PHƯƠNG DIỆN NỘI DUNG, TƯ TƯỞNG ..................................... 36 2.1.Nhân vật tội phạm - Bức chân dung cuộc đời ................................................ 36 2.1.1. Từ những chấn thương tâm lý .................................................................... 36 2.1.2. Đến sự tha hóa ........................................................................................... 45 2.2. Nhân vật tội phạm - Hành trình giải mã bản thể và truy tìm giá trị cá nhân 64 2.2.1. Hành trình giải mã bản thể ........................................................................ 64 2.2.2. Hành trình truy tìm giá trị cá nhân ............................................................ 70 2.3. Nhân vật tội phạm - Bức thông điệp cảnh tỉnh con người ............................ 74 2.3.1. Ranh giới thiện - ác rất mong manh .......................................................... 74 2.3.2. Kẻ phạm tội sẽ phải trả giá ........................................................................ 77 Chương 3. TIỂU THUYẾT VIẾT VỀ TỘI PHẠM CỦA NGUYỄN ĐÌNH TÚ NHÌN TỪ PHƯƠNG DIỆN HÌNH THỨC NGHỆ THUẬT ............................... 84 3.1. Nghệ thuật xây dựng nhân vật ...................................................................... 84 3.1.1. Khắc họa nhân vật qua ngoại hình lẫn nội tâm ......................................... 84 3.1.2. Huyền ảo hóa nhân vật .............................................................................. 90 3.2. Nghệ thuật kiến tạo ngôn ngữ ....................................................................... 94 3.2.1. Ngôn ngữ người kể chuyện......................................................................... 94 3.2.2. Ngôn ngữ nhân vật ................................................................................... 103 3.3. Nghệ thuật hòa phối giọng điệu .................................................................. 109 3.3.1. Giọng điệu đậm đà tính triết luận ............................................................ 109 3.3.2. Giọng điệu thành kín ................................................................................ 111 3.3.3. Giọng điệu khách quan lạnh lùng ............................................................ 113 KẾT LUẬN ........................................................................................................ 118 TÀI LIỆU THAM KHẢO ..................................................................................... iii MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài Trong sự chuyển động chung của văn học Việt Nam từ sau năm 1986; thể loại tiểu thuyết - cổ máy cái của văn học - đã/ đang vận hành với một công suất lớn và đạt năng suất cao. Làm nên thành công ấy là kết quả từ sự đổi mới, cách tân không ngừng nghỉ về tư duy tiểu thuyết của nhiều thế hệ nhà văn, trong đó phải kể đến những gương mặt tiêu biểu, đi tiên phong như: Nguyễn Minh Châu, Nguyễn Khải, Ma Văn Kháng, Lê Lựu, Nguyễn Khắc Trường, Chu Lai, Nguyễn Trí Huân, Lê Minh Khuê, Nguyễn Huy Thiệp, Phạm Thị Hoài, Bảo Ninh …Rồi tới lớp nhà văn kế tục, đi theo tiếng gọi của “trò chơi tiểu thuyết” như: Hồ Anh Thái, Nguyễn Việt Hà, Nguyễn Bình Phương, Tạ Duy Anh, Võ Thị Hảo, Châu Diên, Y Ban, Nguyễn Thị Thu Huệ…Và gần đây có Nguyễn Danh Lam, Nguyễn Ngọc Tư, Thuận, Lê Anh Hoài, Phong Điệp, Vũ Đình Giang, Sương Nguyệt Minh, Trần Trọng Vũ…Đặc biệt là Nguyễn Đình Tú, anh là một trong những cây bút có sức viết dồi dào nhất hiện nay. Từ khi bén duyên với văn chương tới nay, Nguyễn Đinh Tú liên tục cho ra đời nhiều tác phẩm văn học có giá trị, và gây được tiếng vang, nhất là ở thể loại tiểu thuyết. Chỉ hơn một thập kỉ, Nguyễn Đình Tú đã trình làng cả chục tiểu thuyết (Hồ sơ một tử tù, Nháp, Phiên bản, Bên dòng Sầu Diện, Kín, Hoang tâm, Xác phàm, Cô Mặc Sầu, Giọt sầu đa mang, Bãi săn), và tiểu thuyết nào của anh cũng để lại dấu ấn nhất định trong đời sống văn chương đương đại Việt Nam; đồng thời làm tiêu tốn không ít giấy mực của giới nghiên cứu, phê bình. Hầu hết các học giả đều thừa nhận Nguyễn Đình Tú có sức sáng tạo vô cùng mãnh liệt. Từ Hồ sơ một tử tù đến Bãi săn, Nguyễn Đình Tú không ngừng tự làm mới mình trong việc lựa chọn đề tài lẫn lối viết. Vì thế, mỗi đứa con tinh thần của anh chào đời luôn mang một sắc diện riêng; đồng thời tạo được một lượng độc giả hùng hậu, nhất là bạn đọc trẻ tuổi. Bởi họ nhận ra trong những câu chuyện kể của Nguyễn Đình Tú có nhiều vấn đề mang hơi thở cuộc sống đương đại, và gần gũi với họ như: lên đồng, chầu văn, thuốc lắc, quần hôn, đồng tính, đặc biệt là vấn đề giết chóc, tội phạm… 1 Không khó để nhận ra trong cái hiện thực thậm phồn của cuộc sống mà Nguyễn Đình Tú đã phóng chiếu vào tiểu thuyết của mình có một phần hiện thực về thế giới tội phạm. Ngay từ tiểu thuyết đầu tay, Hồ sơ một tử tù, Nguyễn Đình Tú đã đã tìm đến với những kẻ sống ngoài vòng pháp luật. Anh viết về họ không chỉ bằng kinh nghiệm, hiểu biết, nhãn quan của một người từng kinh qua công việc tư pháp mà quan trọng hơn, bằng sự thấu cảm khiến cho những mảnh đời kia được lật giở, đào xới đến tận cùng bản thể, đem lại sự ám ảnh sâu sắc đối với độc giả. Điều đó càng thể hiện rõ trong Phiên bản và gần đây là Cô Mặc Sầu. Có thể nói, qua ba tiểu thuyết Hồ sơ một tử tù, Phiên bản, Cô Mặc Sầu; Nguyễn Đình Tú đủ bản lĩnh để khám phá những góc khuất, mặt trái đầy hiểm nguy của đời sống xã hội. Hơn nữa, góp phần định hình thể tài tiểu thuyết “tội phạm”. Không như những câu chuyện vụ án, hình sự mà ta vẫn thường đọc/nghe. Tiểu thuyết Nguyễn Đình Tú trước hết phơi bày thực trạng phạm pháp ngày càng gia tăng, trên nhiều lĩnh vực của một bộ phận thanh niên bấy giờ. Sau nữa, lý giải căn nguyên xô đẩy họ vào con đường tội lỗi. Tất nhiên, sự lý giải ấy mang đặc trưng của văn chương, nghĩa là thông qua ngôn ngữ và hình tượng nghệ thuật. Nguyễn Đình Tú đã kiến tạo nên kiểu nhân vật tội phạm vô cùng đa dạng và sống động. Họ xuất thân từ nhiều tầng lớp khác nhau, chịu những nghịch cảnh khác nhau, và nguyên nhân phạm tội cũng khác nhau… Song, giữa họ vẫn có điểm chung cùng mang số phận bi kịch và họ cố giãy thoát khỏi nó, nhưng càng giãy thoát lại càng lún sâu vào mớ bòng bong của tội ác để cuối cùng phải trả bằng giá máu cho những sai lầm của họ. Phải chăng đây lý do khiến độc giả cứ ray rứt mãi không thôi dù “hồ sơ” của những kẻ phạm tội kia đã khép lại. Đến đây, chúng ta không thể phủ nhận trong thế giới nhận vật mà Nguyễn Đình Tú xây dựng có kiểu nhân vật tội phạm. Họ không chỉ giữ vai trò quan trọng, góp phần làm nên thành công cho tiểu thuyết Nguyễn Đình Tú, mà còn để lại ấn tượng sâu sắc trong lòng độc giả. Tuy nhiên, cho tới nay, chưa có công trình nào nghiên cứu một cách toàn diện, hệ thống về kiểu nhân vật này. Đó là lý do để chúng tôi chọn đề tài: Nhân vật tội phạm trong tiểu thuyết của Nguyễn Đình Tú. 2 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu đề tài 2.1. Mục đích nghiên cứu đề tài Nghiên cứu đề tài này, chúng tôi hướng đến hai mục đích: một là khẳng định trong tiểu thuyết Nguyễn Đình Tú có sự hiện diện của kiểu nhân vật tội phạm; hai là xác lập những đặc điểm tiêu biểu để tìm ra ý nghĩa, giá trị của kiểu nhân vật tội phạm trong sáng tác của Nguyễn Đình Tú. Qua đó, giúp người đọc có cái nhìn bao quát hơn về thế giới nhân vật trong tiểu thuyết Nguyễn Đình Tú, cũng như cách kiến tạo nhân vật của anh. 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu đề tài Để đạt được mục đích nghiên cứu đề tài như đã nói ở trên; chúng tôi cần phải thực hiện một số nhiệm vụ sau: Thứ nhất, tìm hiểu tường tận tiểu sử và sự nghiệp văn chương của Nguyễn Đình Tú; trên cơ sở đó, lý giải nguyên cớ đưa Nguyễn Đình Tú đến với mảng đề tài tội phạm và anh thực sự đã gặt hái những thành công đáng kể ở mảng đề tài này. Thứ hai, khảo cứu những đặc điểm về kiểu nhân vật tội phạm trong ba tiểu thuyết Hồ sơ một tử tù, Phiên bản và Cô Mặc Sầu của Nguyễn Đình Tú qua hai phương diện nội dung, tư tưởng và hình thức nghệ thuật. 3. Lịch sử nghiên cứu đề tài Có thể nói, Nguyễn Đình Tú là một trong những cái tên nổi bật của nền văn chương đương đại Việt Nam. Không ít tiểu thuyết của anh từng gây “bão” trên văn đàn và tạo nên những dư luận trái chiều. Vì thế, để có cái nhìn toàn diện về việc tiếp nhận những đứa con tinh thần của Nguyễn Đình Tú cũng như lịch sử nghiên cứu đê tài; chúng tôi sẽ triển khai thành hai chủ điểm như sau: 3.1. Những công trình, bài viết về nhà văn Nguyễn Đình Tú Trong bài viết Nhà văn Nguyễn Đình Tú: Không có chuyện “thợ mới” ngại múa rìu qua mắt “thợ cũ”, tác giả Hà Anh đã khẳng định sức sáng tạo mãnh liệt cũng như tài năng của Nguyễn Đình Tú. Hà Anh cho rằng: “Nguyễn Đình Tú viết nhiều nhưng không vội. Cuốn nào ra cuốn nấy, nếu không rinh về giải thưởng cao cho chủ nhân thì cũng được các nhà biên kịch săn đón chuyển 3 thể sang điện ảnh, phim truyền hình… Nội điều đó đã phản ánh sự sung sức và cái duyên của Nguyễn Đình Tú đối với thể loại tiểu thuyết vốn rất “nhọc hơi” này” (Hà Anh, 2013). Có thể nói, những đánh giá của Hà Anh về nhà văn Nguyễn Đình Tú là xác đáng, thuyết phục. Nhà văn Nguyễn Đình Tú: Vào miền kí ức của Trần Mỹ Hiền là bài viết xoay quanh con đường anh đến với văn chương và trở thành Phó tổng biên tập của Tạp chí Văn nghệ Quân đội, sự chuyên tâm của anh với nghề và với vị trí công việc và sự thay đổi phong cách của Nguyễn Đình Tú trong các tiểu thuyết ra đời sau này “Trong những năm trở lại đây, cách viết tiểu thuyết của anh đã khác trước rất nhiều. Nếu như ở cuốn tiểu thuyết đầu tay Hồ sơ một tử tù hay Bên dòng Sầu Diện đến Nháp, anh ngồi vào bàn viết, mạch cảm xúc cuốn đi không biết nơi đâu là bến bờ. Thì đến những tác phẩm sau, anh lên khuôn nhào nặn cho đến khi đã thuộc lòng cốt truyện mới bắt đầu viết. Và công việc chỉ hoàn tất sau 2 tháng tập trung đánh máy. Nhưng, thực ra, câu chuyện trong những cuốn tiểu thuyết đã được chắt lọc qua hơn 30 năm sống, quan sát, ghi chép in vào tâm khảm, cựa quậy, nhảy nhót trong trái tim rớm máu, dồn nén bão giông trong trí não, để câu chữ ùa ra. Hơn 4 giờ chiều, anh giống như bao ông bố mẫu mực khác, tắt máy tính, rời công sở, phóng xe đi đón cô công chúa nhỏ duy nhất đang học lớp 3, một hạnh phúc giản dị đời thường…” (Trần Mỹ Hiền, 2014). Từ những chuyển biến trong phong cách sáng tác, Văn Thành Lê cũng có bài viết ghi nhận sự đổi mới này trong văn chương Nguyễn Đình Tú qua bài viết Có một Nguyễn Đình Tú mới, lời mở đầu cũng khẳng định một sự mới mẻ trong anh “Nguyễn Đình Tú lại ra sách. Chẳng cần hẹn vẫn lên. Chim vào mùa thì làm tổ. Nguyễn Đình Tú không cần chờ mùa vẫn ra sách. Hay với anh, năm nào cũng chỉ có một mùa, mùa… ra sách. Chỉ khác, lần này không phải “vệt” tiểu thuyết với những xung đột, dư chấn, mổ xẻ sắc lẻm về tâm lí – hình sự - xã hội quen thuộc. Anh cúi mình xuống để chơi với thiếu nhi” (Văn Thành Lê, 2014) và văn chương với cuộc đời Nguyễn Đình Tú là một niềm đam mê vô bờ, anh sẵn sàng từ bỏ tất cả “15 năm trước, mình vừa đủ chán nghề luật để chuyển sang nghề văn. Còn bây giờ, mình vừa đủ chán làm quản lí ở một cơ quan văn chương để chuyển 4 sang làm cán bộ sáng tác - một kiểu nhân viên đặc biệt của cơ quan này. Mình xin rút khỏi vị trí Phó tổng biên tập đơn giản chỉ là vì muốn sống một cách thong thả hơn để được… làm một nhà văn thôi” (Văn Thành Lê, 2014). Gần đây, Nguyễn Đình Tú xuất hiện trên văn đàn trong một cú đột phá ấn tượng, tiên phong về một đề tài mới ở Việt Nam Nguyễn Đình Tú và hành trình sáng tạo nên Harry Potter của Việt Nam trong bản tin của VOV. Sự mới mẻ, táo bạo trong Tiểu thuyết mới ra mắt công chúng đầu năm 2019 đã làm nên nhiều ấn tượng tốt đẹp như lời bài viết nhận định “Bãi săn của Nguyễn Đình Tú vừa ra mắt kỳ vọng sẽ mở ra một hướng đi mới cho dòng sách fantasy ở Việt Nam, tận dụng chất liệu văn hóa, lịch sử của người Việt để viết nên những áng văn chương kỳ bí, giàu trí tưởng tượng dành cho giới trẻ. Cuốn tiểu thuyết này của nhà văn Nguyễn Đình Tú được ví như Harry Potter của Việt Nam”. Đặc sắc hơn, tác phẩm còn là “Sự kết hợp nhuần nhuyễn giữa huyền sử, văn hóa - văn học dân gian của dân tộc trong bối cảnh một thế giới hiện đại, giả tưởng tạo nên sự tròn vẹn cho cuốn tiểu thuyết” (Nguyễn, 2019). Ngoài ra, còn khá nhiều bài phỏng vấn Nguyễn Đình Tú, những bài viết trên có thể khái lược về tài năng của Nguyễn Đình Tú và sự chuyên nghiệp ở mỗi đề tài mà anh hướng đến. Chính vì vậy, các tác phẩm của anh luôn dành nhiều tình cảm từ độc giả và giới phê bình, nghiên cứu văn chương. Với một gia tài tiểu thuyết kha khá của mình, Nguyễn Đình Tú luôn là tâm điểm để người nghiên cứu khai thác trên nhiều bình diện khác nhau. Thế nên, cho đến nay có khá nhiều luận văn, khoá luận tốt nghiệp tiếp cận nhiều khía cạnh khác nhau trong tiểu thuyết của nhà văn để tạo nên những công trình khoa học có giá trị, là nguồn tài liệu tham khảo quý giá như: Thi pháp tiểu thuyết Nguyễn Đình Tú (Phạm Thị Nam Thắng), Hiện thực trong tiểu thuyết Nguyễn Đình Tú (Phạm Anh Hào), Yếu tố tính dục trong tiểu thuyết Nguyễn Đình Tú (Nguyễn Thị Phương Nhi), Đặc điểm tiểu thuyết Nguyễn Đình Tú (Dương Thị Hương), Hình tượng giới trẻ trong tiểu thuyết Nguyễn Đình Tú (Nguyễn Kim Toại), Liên văn bản trong tiểu thuyết Nguyễn Đình Tú (Lê Thị Xiêm)… 5 3.2. Những công trình, bài viết về nhân vật tội phạm trong tiểu thuyết Nguyễn Đình Tú Đã có rất nhiều những bình xét, thuận và cả trái chiều góp phần không nhỏ trong sự lan toả giá trị tác phẩm Nguyễn Đình Tú ở cả nội dung và nghệ thuật. Tuy nhiên, đến nay, bên cạnh những nhận định hết sức sắc sảo, thâm thuý các chuyên gia là nhà văn, nhà phê bình văn học nhưng hiện chưa có công trình nào đào sâu nghiên cứu toàn diện và hệ thống về đề tài tội phạm trong ba tiểu thuyết cùng thể loại mà người nghiên cứu đang thực hiện. Hiện có thể kể đến những bài viết tạo nên một cái nhìn tổng quan, sơ bộ cho người đọc có thể dễ dàng nắm bắt được và thực là những luận cứ nền cho những ai đã quan tâm và muốn quan tâm đến tác phẩm của Nguyễn Đình Tú cụ thể: Từ Hồ sơ một tử tù đến Nháp - Một chặng đường tiểu thuyết Nguyễn Đình Tú của Đoàn Minh Tâm, Nga Sơn với Phiên bản hay một cuộc vượt thoát để tìm về với bản ngã, Hương Giang với Phiên bản của bạo lực và tình người hay Phạm Thùy Linh với Phiên bản - góc tiếp cận nhân văn, Nguyễn Tuấn Anh trong Phiên bản những mảng tối của cuộc đời, Nguyễn Thị Phương Nhi cũng đã soi một góc nhìn đầy táo bạo nhưng hết sức ý nghĩa và giá trị như một chất xúc tác mạnh tạo nên sức lôi cuốn thực sự trong tác phẩm của Nguyễn Đình Tú qua nhận định từ bài viết mà bản thân người nghiên cứu cho rằng hết sức mượt sắc Giọng điệu tiểu thuyết Nguyễn Đình Tú nhìn từ yếu tố tính dục (Qua bộ ba tiểu thuyết Nháp, Phiên bản và Kín)… Một số nghiên cứu chỉ dừng ở mức độ nhận định được cho là có giá trị học thuật làm nên những điểm sáng khá là đặc biệt, mỗi người nhìn tác phẩm ở nhiều góc độ khác nhau trong muôn vàn những thể nghiệm mới để minh chứng được cái hay, cái đẹp của nó bằng vô số những nhận xét, luận bàn hết sức có cánh và hoa mĩ tạo nên những sự lan toả nhất định về tài năng của Nguyễn Đình Tú trong thế đứng của nhà văn trên nền văn học đương đại cả về sự đầy đặn của số lượng, sự tinh tuý đầy ý vị của chất lượng. Tiêu biểu có thể kể đến như: Nhà văn Ma Văn Kháng trong bài Phiên bản hay tính thiện và tính ác của con người, đã nhận xét: “Cuốn sách có 31 khúc, được sử dụng với 3 ngôi kể khác nhau, giống như một bản nhạc nhiều bè, khai mở nhiều lối đi vào chiều sâu tâm lý nhân vật” 6 (Ma Văn Kháng, 2009). Từ một khía cạnh đó có thể thấy được nhà văn đã mở ra cánh cửa bước vào thế giới tâm lý tội phạm Nguyễn Đình Tú, nhưng những diễn tiến tâm lý ấy còn ở đằng sau với thật nhiều bất ngờ hơn cả mong đợi. Đọc tiểu thuyết của Nguyễn Đình Tú không ai có thể bỏ qua, không ai có thể giấu diếm cảm xúc của mình, ấy thế mà đã có nhiều nhận xét rất tâm huyết của các nhà nghiên cứu vô cùng sâu sắc, tiêu biểu là bài viết của Khuất Quang Thụy trong Một khái niệm mới về tiểu thuyết Hồ sơ một tử tù. Ông cho rằng tác phẩm Nguyễn Đình Tú là một tác phẩm mang đến một khái niệm khá mới cho nền văn học Việt Nam, đó là loại tiểu thuyết viết về đề tài tội phạm. Hơn thế, tác phẩm không đơn thuần chỉ là một cuộc điều tra tội phạm rồi phá án, rồi kết thúc trong quên lãng như tập hồ sơ lưu trữ quanh năm trên kệ, có ai còn nhớ đến. Nhưng không, Khuất Quang Thụy đã không hề đào sâu khai thác toàn diện tâm lý nhân vật tội phạm mà từ cái chết của nhân vật chính trong tiểu thuyết đã làm ông cảm thấy nhức nhối, trăn trở với cuộc sống đời thực và mạnh dạng nói hộ những trăn trở, ngẫm nghĩ nơi người đọc về cách sống và cách cư xử của mỗi người chúng ta với xã hội, nơi mà chúng ta tồn tại. Vì trong đời có ai không một lần vô tình phạm phải những lỗi lầm và cũng như vô tình những lỗi lầm đó lại để lại những căn nguyên dung dưỡng nên những mầm mống của những lỗi lầm được nảy mầm và bản thân chúng ta cũng không hề hay biết. Bản thân người nghiên cứu cho rằng đây là một nhận định về khía cạnh đạo đức, lối sống được rút ra như một bài học rất đáng được lưu tâm khi khai thác đề tài tội phạm. Và chính từ điều đó ông cũng cho rằng “Có lẽ đây chính là điều khác biệt quan trọng nhất khiến cuốn tiểu thuyết của Nguyễn Đình Tú vượt qua khỏi sự thường tình của những cuốn “sách hình sự”, “sách vụ án” và có giá trị như một cuốn tiểu thuyết tội phạm học rất đáng được chú ý” (Khuất Quang Thụy, 2010). Bài viết đúc rút được một nhận quan trọng làm nguồn tư liệu cho bản thân người nghiên cứu lưu ý khi triển khai đề tài của mình cùng trong nội dung tội phạm. Ở “Lợi thế trong Phiên bản”, Trần Tố Loan và Bùi Việt Thắng cùng khai mở những sáng tạo, khéo léo của Nguyễn Đình Tú trong việc làm nên sức hấp dẫn của Phiên bản qua nghệ thuật xây dựng cốt truyện, nhân vật và nghệ thuật 7 kể chuyện, cũng từ góc nhìn đó họ cho rằng “Phiên bản là một tác phẩm văn chương, như tôi hiểu, được viết theo tinh thần mà văn hào Mỹ W. Faulkner (1897- 1962)… Vấn đề mà nhà văn Mỹ nhấn mạnh ở đây - những vấn đề của tâm hồn con người trong cuộc xung đột với chính nó - có thể hiểu là quá trình tẩy rửa tâm hồn (hay là thanh lọc hoặc thanh tẩy tâm hồn). Rõ ràng chủ đề thanh tẩy được nhà văn Nguyễn Đình Tú triển khai quy mô và hệ thống từ Hồ sơ một tử tù, Nháp, đến Phiên bản và Kín. Lẽ đương nhiên khi triển khai chủ đề này nhà văn sẽ có cơ hội tạo cho tác phẩm của mình có được cái cảm hứng văn hóa và nhân văn - cái cảm hứng có thể nói là rất quan trọng, thậm chí có thể coi là thước đo tầm vóc năng lực sáng tạo” (Trần Tố Loan và Bùi Việt Thắng, 2011) và lợi thế ở Phiên bản suy cho cùng là sự nghiêm cẩn, tâm huyết của người sáng tác để kịp để đời một Phiên bản khiến người đọc phải say mê, ngấu nghiến. Lại nói tiếp vấn đề mổ xẻ tác phẩm trên phương thức biểu hiện, Trần Tố Loan cũng có bày tỏ quan điểm của mình và việc “Từ Hồ sơ một tử tù đến Phiên bản, Nguyễn Đình Tú luôn có ý thức đổi mới cách kể chuyện. Điều này không chỉ thể hiện trên bề mặt các tiểu thuyết mà còn ở sự di động các điểm nhìn nghệ thuật. Văn chương nhiều khi chỉ là cách kể mới về những chuyện đã cũ. Khi viết tiểu thuyết, Nguyễn Đình Tú ý thức rằng, mình đang tham gia “trò chơi kết cấu” và đã phần nào thành công. Tuy vậy, trong các tiểu thuyết đã viết, anh luôn trình bày một cốt truyện hoàn chỉnh, với tiết tấu kể nhanh, dồn dập nên ít khoảng trống, khoảng lặng để người đọc suy ngẫm, đồng sáng tạo” (Trần Tố Loan, 2010). Nguyễn Đình Tú đã tạo nên cách “ứng xử” riêng có trong điểm nhìn nghệ thuật và “Đọc tiểu thuyết của Nguyễn Đình Tú, chúng tôi nhận thấy tác giả đã thành công trong việc sử dụng điểm nhìn không, thời gian, điểm nhìn tác giả và nhân vật” (Trần Tố Loan, 2010). Tác giả bài viết đặt toàn bộ những tâm đắc của mình gói trọn trong điểm nhìn nghệ thuật Nguyễn Đình Tú qua một cái nhìn chuyên sâu và sáng tạo, làm cơ sở luận cứ đáng tin cậy cho người nghiên cứu tham khảo lưu tâm trong quá trình thực hiện luận văn. Nguyễn Thanh Tú với Hồ sơ một tử tù dưới góc nhìn thi pháp khai thác góc nhìn thi pháp dưới góc độ đời tư để khai thác trọn vẹn cái đặc sắc mà 8 Nguyễn Đình Tú thể hiện trong Hồ sơ một tử tù. “Nhà văn đã lập ra “hồ sơ” của một nhân vật văn học bằng cách thuật lại, kể lại các quãng đời, các sự kiện tiêu biểu, nổi bật, phân tích và lý giải dưới nhiều góc nhìn như tâm lý học (tâm lý học thanh thiếu niên, tâm lý học tội phạm...), xã hội học, triết học, tôn giáo... Nhờ sự soi chiếu, giao thoa của nhiều góc nhìn ấy đã tạo cho tiểu thuyết có một sự đa dạng, pha trộn của nhiều loại hình: tiểu thuyết tâm lý, tiểu thuyết hình sự, tiểu thuyết thế sự, tiểu thuyết tư liệu (hồ sơ), tiểu thuyết hiệp sĩ (Bạch Đàn - nhân vật chính cũng có “tinh thần hiệp sĩ” - muốn lập nên chiến tích vì danh dự), tiểu thuyết du đãng (Bạch Đàn có một cuộc đời phiêu bạt của một kẻ cướp)” (Nguyễn Thanh Tú, 2006); và càng cụ thể hơn khi “Nhà văn đã tận dụng triệt để một lợi thế của thể loại tiểu thuyết khi đưa chất văn xuôi vào tác phẩm, tức là tái hiện cuộc sống với tất cả sự ngổn ngang bề bộn, như nó vốn có, không thi vị hoá, không lý tưởng hoá, trong cuộc sống ấy có cả cái cao cả lẫn cái tầm thường, cái bi kịch và cái hài kịch, cái khổ đau và hạnh phúc” (Nguyễn Thanh Tú, 2006). Ở khía cạnh này, Nguyễn Đình Tú đã khéo léo trong việc xoá bỏ khoảng cách giữa người trần thuật và nội dung trần thuật để miêu tả hiện thực như cái hiện tại đương thời của người trần thuật đang diễn ra và như thế với Hồ sơ một tử tù, Nguyễn Đình Tú lại khẳng định tài năng và sự khéo léo của mình trong dung hài của một nhà văn từng trải và có những chiêm nghiệm đáng quý về lẽ sống ở đời. Hà Thanh Vân trong bài viết “Tiểu thuyết Cô Mặc Sầu - Nơi tìm lại hay đánh mất chính mình” đã khẳng định: “Cô Mặc Sầu không chỉ là một cuốn tiểu thuyết mang tính chất hình sự, vụ án. Đó còn là một tiểu thuyết tâm lý xã hội, tiểu thuyết về phong tục, địa lý, cho dù chỉ là hư cấu. Nhiều nhân vật được Nguyễn Đình Tú lấy cảm hứng từ xã hội thực tại, đó là sự ăn chơi, hút chích của một thế hệ thanh niên, là mối tình chênh lệch tuổi tác của giới showbiz… Và mỗi nhân vật đều đến Cô Mặc Sầu với một mục đích khác nhau. Ở đấy, có thể họ đạt được mục đích, có thể họ tìm đến với cái chết như một sự giải thoát khỏi những trầm luân, u uất mà từng trải qua trên cõi đời này” (Hà Thanh Vân, 2015). Và khép lại bài viết trong một tâm trạng vỡ oà cảm xúc “Dù là tìm lại hay đánh mất chính mình, không thể phủ nhận, sau chuyến đi đến thung lũng Cô Mặc Sầu, 9 những nhân vật trong cuốn tiểu thuyết không còn cô đơn nữa. Những người sống cũng vậy, mà những người chết cũng vậy. Cô Mặc Sầu, thung lũng biểu tượng cũng như loại hoa dạ thảo phong rực rỡ xuyên suốt tác phẩm cho thấy bi kịch nào rồi cũng có thể kết thúc lạc quan” (Hà Thanh Vân, 2015). Ngoài ra, Nguyễn Đình Tú cũng xuất hiện khá nhiều trong hàng loạt bài phỏng vấn, đáng chú ý có thể kể đến như: Nhà văn Nguyễn Đình Tú và tiểu thuyết Phiên bản – Tội ác mang khuôn mặt đàn bà của Hoài Hương, Tác phẩm của tôi không chỉ có bạo lực + sex của Hà Linh.... Và từ phía nhà văn Nguyễn Đình Tú cho biết, trong tám cuốn tiểu thuyết, anh có tới ba cuốn viết về đề tài hình sự, gồm: Hồ sơ một tử tù, Phiên bản (chuyển thể thành phim Hương Ga) và Cô Mặc Sầu. Anh đưa ra hai lý do khi viết nhiều ở đề tài tội phạm: “Bản thân thôi bị đề tài đó hấp dẫn, cuốn hút, nên không ngừng thao thức với nó. Lý do nữa từ độc giả, bởi có một lượng người đọc yêu thích tôi viết về đề tài hình sự, vụ án. Chính những lời nhắn nhủ như: “Khi nào có tiểu thuyết vụ án tiếp theo đây” là động lực khiến tôi bắt tay viết tiếp” (Lam Thu, 2015). Tất cả những bài báo khoa học, bài phỏng vấn và các luận văn nói trên là nguồn tài liệu vô cùng phong phú có ý nghĩa quan trọng trong việc gợi mở cũng như tạo tiền đề cho người nghiên cứu thực hiện tốt luận văn Nhân vật tội phạm trong tiểu thuyết của Nguyễn Đình Tú. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu đề tài 4.1. Đối tượng nghiên cứu đề tài Đối tượng nghiên cứu của đề tài là nhân vật tội phạm trong tiểu thuyết Nguyễn Đình Tú. Và để làm sáng rõ đối tượng này, chúng tôi tập trung khảo cứu nó ở hai phương diện nội dung, tư tưởng và hình thức nghệ thuật. 4.2. Phạm vi nghiên cứu đề tài Để phục vụ xác hợp cho đối tượng nghiên cứu, chúng tôi chỉ khảo sát ba tiểu thuyết: Hồ sơ một tử tù (do Nhà xuất bản Công an Nhân dân ấn hành năm 2002); Phiên bản (do Nhà xuất bản Trẻ ấn hành năm 2009) và Cô Mặc Sầu (do Nhà xuất bản Trẻ ấn hành năm 2015), vì ở ba tiểu thuyết ấy, nhân vật tội phạm 10 được Nguyễn Đình Tú khắc họa đậm nét, thể hiện rõ quan điểm, tư tưởng của nhà văn về cuộc sống, nhất là thế giới tội phạm trong xã hội hiện nay. 5. Phương pháp nghiên cứu đề tài Để thực hiện thành công đề tài Nhân vật tội phạm trong tiểu thuyết của Nguyễn Đình Tú, chúng tôi sử dụng các phương pháp sau: 5.1. Phương pháp phân tích - tổng hợp Phương pháp này được sử dụng xuyên suốt quá trình thực hiện luận văn; và dùng cho mục đích phân tích tác phẩm, nhân vật. Trên cơ sở đó, chúng tôi rút ra những kết luận mang tính khái quát về nhân vật tội phạm trong tiểu thuyết của Nguyễn Đình Tú. 5.2. Phương pháp so sánh - đối chiếu Phương pháp này được sử dụng nhằm mục đích chỉ ra những điểm tương đồng và dị biệt giữa Nguyễn Đình Tú và các nhà văn khác cùng viết về thế giới tội phạm; giữa các nhân vật tội phạm trong tiểu thuyết Nguyễn Đình Tú. Qua đó, luận văn làm nổi bật những đặc trưng văn chương Nguyễn Đình Tú, cũng như nhân vật tội phạm trong sáng tác của anh. 5.3. Phương pháp hệ thống - cấu trúc Khi nghiên cứu đề tài này, chúng tôi luôn ý thức đặt các yếu tố trong một chỉnh thể thống nhất, toàn vẹn nhằm làm rõ mối quan hệ nội tại của chúng. Cụ thể, chân dung nhân vật tội phạm được nhìn một cách toàn diện, dựa trên việc phân tích cụ thể từng khía cạnh, mối quan hệ từng khía cạnh và với nhân vật mà rút ra nhận định chung. Đồng thời, trên cơ sở đó, phân tích nhân vật tội phạm trong sự tương tác với đời sống văn hóa xã hội để có cái nhìn hệ thống, khách quan và toàn diện. Trình bày, phân tích chặt chẽ và logic. 5.4. Phương pháp liên ngành Để lý giải nhân vật tội phạm trong tiểu thuyết Nguyễn Đình Tú một cách sâu sắc; chúng tôi còn vận dụng những kiến thức liên ngành như: tội phạm học, xã hội học, văn hóa - lịch sử… 11 Ngoài những phương pháp trên, để kiến giải tường tận các khía cạnh khác nhau của đề tài, chúng tôi còn sử dụng các lý thuyết phê bình như: phân tâm học, tiểu sử học, thi pháp học… 6. Đóng góp của luận văn 6.1. Về mặt khoa học Luận văn là công trình đầu tiên nghiên cứu một cách toàn diện, hệ thống về nhân vật tội phạm trong tiểu thuyết Nguyễn Đình Tú. Qua đó, chúng tôi đã xác lập được những đặc điểm nổi bật cũng như những hình thức nghệ thuật mà Nguyễn Đình Tú đã sử dụng để xây dựng nhân vật tội phạm. 6.2. Về mặt thực tiễn Luận văn có thể dùng làm tư liệu cho những ai muốn nghiên cứu về nhà văn Nguyễn Đình Tú nói chung, và thế giới nhân vật trong tiểu thuyết Nguyễn Đình Tú nói riêng. 7. Kết cấu của luận văn Ngoài phần Mở đầu, Kết luận và Tài liệu tham khảo, nội dung luận văn được kết cấu trong ba chương: Chương 1: Nguyễn Đình Tú - Nhà văn của đề tài tội phạm. Chương này được triển khai trong 22 trang, và tập trung khảo cứu về tiểu sử, con người Nguyễn Đình Tú nhất là những nhân tố có liên quan đến sự nghiệp văn chương sau này của anh. Bên cạnh đó, chúng tôi còn tìm hiểu về quan niệm sáng tác, hành trình sáng tạo của Nguyễn Đình Tú cũng như dòng tiểu thuyết “tội phạm học”. Có thể nói, đây là những tiền đề quan trọng, làm cơ sở cho chúng tôi nghiên cứu các chương sau. Chương 2: Tiểu thuyết viết về tội phạm của Nguyễn Đình Tú - Nhìn từ phương diện nội dung, tư tưởng. Chương này được khai trong 48 trang và là một trong hai chương chính (chương 2 và chương 3) của luận văn. Chương 3: Tiểu thuyết viết về tội phạm của Nguyễn Đình Tú - Nhìn từ phương diện hình thức nghệ thuật. Chương này được triển khai trong 34 trang, và hướng vào khảo cứu ba vấn đề: nghệ thuật xây dựng nhân vật, nghệ thuật kiến tạo ngôn ngữ và nghệ thuật hòa phối giọng điệu. 12 NỘI DUNG Chương 1 NGUYỄN ĐÌNH TÚ NHÀ VĂN CỦA ĐỀ TÀI TỘI PHẠM 1.1. Nguyễn Đình Tú - Duyên nợ văn chương 1.1.1. Từ chàng luật sư tương lai Nguyễn Đình Tú sinh ngày 7 tháng 7 năm 1974 trong một gia đình giàu truyền thống cách mạng. Ông và cha Nguyễn Đình Tú từng tham gia kháng chiến chống Pháp; rồi anh trai của Nguyễn Đình Tú cũng “gác bút nghiên” lên đường chiến đấu, đánh đuổi đế quốc Mỹ. Truyền thống ấy đã góp phần hun đúc ở Nguyễn Đình Tú một tinh thần yêu nước, ý thức dân tộc sâu sắc; đồng thời giúp anh gắn bó sâu nặng với môi trường quân đội, ngay cả khi anh đã trở thành một nhà văn. Còn trước đó, Nguyễn Đình Tú từng gia nhập quân ngũ với mong muốn đem sức trẻ của mình phụng sự tổ quốc, nối bước cha ông. Những năm tháng rực rỡ của đời lính không chỉ rèn giũa cho Nguyễn Đình Tú sự can trường, quả cảm; mà còn giúp anh thấu hiểu nỗi vất vả, hi sinh của các chiến sĩ trong công cuộc gìn giữ độc lập, chủ quyền đất nước. Phải chăng đây cũng là nguyên cớ khiến Nguyễn Đình Tú “dan díu” với mảng đề tài chiến tranh, và anh thực sự có một cái nhìn độc đáo, sâu sắc về nó. Những điều đáng nói về cuộc đời nhà văn Nguyễn Đình Tú thì rất nhiều. Tuy nhiên, do dung lượng luận văn không cho phép. Hơn nữa, để phục vụ trực tiếp cho mục đích nghiên cứu đề tài, chúng tôi xin dừng lại nói về một công việc từng gắn bó, đồng thời là niềm đam mê của Nguyễn Đình Tú đó là tư pháp. Có thể nói, công việc này chi phối không nhỏ đến sự nghiệp văn chương của Nguyễn Đình Tú sau này. Nguyễn Đình Tú từng chia sẻ, trước khi chính thức bước vào con đường văn nghiệp, anh từng mơ ước trở thành luật sư để bảo vệ công lý, lẽ phải. Vì thế, Nguyễn Đình Tú đã dành bốn năm dùi mài kinh sử trên giảng đường Đại học Luật Hà Nội. Ra trường, Nguyễn Đình Tú may mắn được nhận vào làm việc tại Viện kiểm sát quân sự thuộc Bộ tư lệnh quân khu 3 (đây là lần gắn bó thứ 13 hai với môi trường quân đội của Nguyễn Đình Tú). Trong vai trò mới - sĩ quan quân pháp - Nguyễn Đình Tú vô cùng háo hức, muốn được bắt tay ngay vào công việc, vì đó là công việc mà như anh tâm sự: “Có sức cuốn hút kỳ lạ: Liên quan đến sinh mệnh, chính trị của con người ! Nói một cách đơn giản hơn là công việc liên quan đến số phận con người, đến giam, giữ, hỏi cung, xét xử và thi hành án. Đến tội và tình. Đến may và rủi. Đến khốn khổ khốn nạn của kiếp người” (Nguyễn Đình Tú, 2012). Thế nên, công việc ấy đòi hỏi người thực thi nó phải vô cùng nghiêm cẩn, tinh nhạy, sắc bén, và tận tâm với nghề, với người. Nguyễn Đình Tú đã làm tốt điều đó. Trong suốt thời gian công tác tại Viện kiểm sát, anh đã gặp đủ loại tội phạm và kinh qua vô vàn cung bậc cảm xúc khi chạm đến ranh giới rung rợn giữa sự sống và cái chết, “nhân quyền và dân quyền của những cá thể người” (Nguyễn Đình Tú, 2012). Nguyễn Đình Tú bóc tách, nghiệm suy để hiểu cái căn nguyên gây nên tội của các phạm nhân nhằm mang đến những kết luận khách quan, chân thật. Và cũng nhờ đó, anh hiểu hơn về thế giới tội phạm. Cũng cần nói thêm, mục đích nghề nghiệp mà Nguyễn Đình Tú hướng đến không giản đơn chỉ xét xử những kẻ phạm tội, mà quan trọng hơn là cảnh tỉnh, răn đe, ngăn chặn kịp thời cái xấu, cái ác để chúng không còn có cơ hội hoành hành, phát triển. Thế nên, mỗi lần tiếp xúc với phạm nhân, anh đều lắng nghe, sẻ chia và ghi chép cẩn trọng từng vụ án, nhằm thấu hiểu mọi ngóc ngách trong từng số phận, để công lý được thực thi một cách trọn vẹn, thấu tình đạt lý. Có thể nói, càng đi sâu tìm hiểu công việc điều tra tội phạm của Nguyễn Đình Tú, chúng ta càng thấy tính chất phức tạp, nguy hiểm của nó; đồng thời, giúp chúng ta hiểu hơn con người Nguyễn Đình Tú. Nhân danh là người thực thi công lý, nhưng ở anh không có vẻ lạnh lùng của một người sống bằng luật, mà có một trái tim ấm nóng, đầy suy tư của một nhà văn. Những cứ liệu Nguyễn Đình Tú ghi chép được về những phạm nhân anh từng tiếp xúc (sau này in thành bút kí Trong tù ngoài tội) là những trang văn thấm đẫm máu và nước mắt. Đọc Trong tù ngoài tội, ta thấy rõ Nguyễn Đình Tú luôn có thái độ trân trọng với những con người kia. Dù họ phạm tội gì và bị xử mức án như thế nào đi nữa - cải tạo hay tử hình - thì anh tuyệt nhiên không khinh thường, kinh sợ, vẫn xem họ là một con 14