Tài liệu Nghiên cứu tách chiết và khảo sát hoạt tính kháng khuẩn chống oxy hóa của cao dịch chiết từ củ hành tăm (allium schoenoprasum)

B GIÁO VÀ ÀO T O TRƯ NG I H C NHA TRANG ------------ LÊ TH HƯƠNG HÀ NGHIÊN C U TÁCH CHI T VÀ KH O SÁT HO T TÍNH KHÁNG KHU N - CH NG OXI HOÁ C A CAO D CH CHI T T C HÀNH TĂM (Allium schoenoprasum) LU N VĂN TH C SĨ K THU T Nha Trang - 2012 B GIÁO VÀ ÀO T O TRƯ NG I H C NHA TRANG ------------ LÊ TH HƯƠNG HÀ NGHIÊN C U TÁCH CHI T VÀ KH O SÁT HO T TÍNH KHÁNG KHU N - CH NG OXI HOÁ C A CAO D CH CHI T T C HÀNH TĂM (Allium schoenoprasum) LU N VĂN TH C SĨ K THU T Chuyên ngành : Công ngh sau thu ho ch Mã s : 60.54.10 Ngư i hư ng d n khoa h c: PGS.TS. Ph m Thu Th y TS. Vũ Ng c B i Nha Trang - 2012 L I CAM OAN Tôi xin cam oan ây là công trình nghiên c u c a riêng tôi. Các s li u, k t qu nêu trong lu n văn là trung th c và chưa t ng ư c ai công b trong b t kỳ công trình nào khác. Tác gi lu n văn L I C M ƠN hoàn thành Lu n văn này Trư c h t tôi xin g i t i Ban Giám hi u Trư ng i h c Nha Trang, Ban Ch nhi m Khoa Công ngh Th c ph m s kính tr ng, ni m t hào ư c h c t p và nghiên c u t i trư ng trong nh ng năm qua. S bi t ơn sâu s c nh t tôi xin ư c giành cho: PGS.TS. Ph m Thu Thu - Phó Hi u Trư ng - Trư ng i h c Bách khoa Hà N i và TS. Vũ Ng c B i - Trư ng khoa Công ngh Th c ph m - Trư ng hư ng d n và i h c Nha Trang ã t n tình ng viên tôi trong su t quá trình th c hi n Lu n văn. Xin c m ơn quý th y cô giáo trong khoa Công ngh Th c ph m ã t n tình giúp và t o i u ki n cho tôi trong su t th i gian qua. Xin c m ơn các th y cô ph n bi n ã cho tôi nh ng l i khuyên quí báu công trình nghiên c u ư c hoàn thành có ch t lư ng. c bi t xin ư c ghi nh tình c m, s giúp luôn luôn chia s cùng tôi trong quá trình nghiên c u. c a gia ình và b n bè -i- M CL C M C L C ................................................................................................ I DANH M C CÁC CH VI T T T ............................................................ V DANH M C CÁC B NG BI U................................................................. VI ................................................. VIII U............................................................................................ 1 DANH M C CÁC HÌNH V VÀ L IM TH CHƯƠNG I T NG QUAN TÀI LI U 1.1. GI I THI U V HÀNH TĂM................................................................................3 1.1.1. Chi Hành................................................................................................................3 1.1.2. Gi i thi u v hành tăm ..........................................................................................4 1.1.3. Các thành ph n có trong hành tăm và công d ng c a hành tăm ...........................6 1.1.3.1. Các thành ph n có trong hành tăm .....................................................................6 1.1.3.2. Công d ng c a hành tăm ....................................................................................6 1.1.3.3. Hành tăm có trong m t s bài thu c dân gian ....................................................7 1.2. M T S CH T CÓ HO T TÍNH SINH H C T TH C V T ..........................9 1.2.1. Phân lo i các ch t có ho t tính sinh h c t th c v t .............................................9 1.2.2. M t s ch t có ho t tính sinh h c t th c v t......................................................11 1.2.2.1. M t s ch t t nhiên có ho t tính kháng vi sinh v t t th c v t ......................11 1.2.2.2. M t s ch t t nhiên có ho t tính ch ng oxi hóa t th c v t ...........................12 1.2.3. Tình hình nghiên c u trong và ngoài nư c v các ch t có ho t tính sinh h c t th c v t ..........................................................................................................................13 1.3. M T S PHƯƠNG PHÁP TÁCH CHI T CÁC H P CH T H U CƠ.............15 1.3.1 Tách chi t b ng phương pháp lôi cu n hơi nư c .................................................15 1.3.3. M t s phương pháp tách chi t m i ....................................................................18 1.4. M T S QUÁ TRÌNH X Y RA TRONG TÁCH CHI T CÁC H P CH T ....20 1.4.1. Quá trình khu ch tán ...........................................................................................20 1.4.1.1. Khu ch tán phân t ...........................................................................................20 1.4.1.2. Khu ch tán i lưu ...........................................................................................21 1.4.2. Quá trình th m th u .............................................................................................21 1.4.3. Quá trình th m tích ..............................................................................................21 -ii- 1.5. GI I THI U V M T S PHƯƠNG PHÁP PHÂN L P CÁC H P CH T ....22 1.5.1. c i m chung c a phương pháp s c kí ............................................................22 1.5.2. Cơ s c a phương pháp s c kí.............................................................................22 1.5.3. Phân lo i các phương pháp s c kí .......................................................................22 1.6. VI SINH V T TRONG I S NG CON NGƯ I VÀ CÁC LO I NHI M C TH C PH M DO VI SINH V T................................................................................23 1.6.1. Vi sinh v t trong 1.6.2. Nhi m i s ng con ngư i ..................................................................23 c t th c ph m và nhi m c t t vi sinh v t ....................................24 1.6.3. Ngu n g c nhi m b nh........................................................................................24 1.6.4. Sơ lư c v c tính c a các ch ng vi sinh v t th nghi m .................................25 1.7. CÁC NGHUYÊN T C B O QU N TH C PH M ...........................................28 1.7.1. Nguyên t c Bioza (Bios = s ng)..........................................................................28 1.7.2. Nguyên t c Abioza (Abiosis = không s ng) .......................................................28 1.7.3. Nguyên t c Anabioza (= gi m s s ng) ..............................................................29 CHƯƠNG II V T LI U VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN C U 2.1. NGUYÊN V T LI U ............................................................................................32 2.1.1. Nguyên li u..........................................................................................................32 2.1.2. Các ch ng vi sinh v t ki m nh .........................................................................32 2.1.3. Hóa ch t s d ng .................................................................................................33 2.1.4. Thi t b s d ng...................................................................................................34 2.2. CÁC PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN C U.................................................................35 2.2.1. Phương pháp phân tích hóa h c ..........................................................................35 2.2.2. Phương pháp ánh giá c m quan.........................................................................35 2.2.3. Phương pháp thu m u và x lý m u....................................................................35 2.2.4. Các phương pháp tách chi t ................................................................................36 2.2.5.1. Nhân gi ng và ho t hóa vi sinh v t ki m 2.2.5.2. Xác nh m t nh .................................................36 t bào .....................................................................................36 2.2.5.3. Th kh năng kháng vi sinh v t b ng phương pháp c y ria.............................37 2.2.5.4. Th kh năng kháng vi sinh v t b ng phương pháp 2.2.6. Xác c l ..............................37 nh kh năng ch ng oxi hóa c a cao d ch chi t .........................................37 2.2.7. Nghiên c u th nghi m kh năng b o qu n tôm c a cao d ch chi t...................37 -iii- 2.2.8. Xác nh thành ph n các ch t có trong cao d ch chi t ........................................37 2.2.9. Phương pháp b trí thí nghi m ............................................................................38 2.2.9.1. Sơ b trí thí nghi m t ng quát .....................................................................38 2.2.9.2. Sơ b trí thí nghi m ch n nhi t 2.2.9.3. Sơ b trí thí nghi m ch n phương pháp chi t .............................................41 2.2.9.4. Sơ b trí thí nghi m ch n dung môi tách chi t ...........................................41 2.2.9.4. Sơ b trí thí nghi m ch n dung môi tách chi t ...........................................42 2.2.9.5. Sơ b trí thí nghi m xác s y nguyên li u ....................................40 nh ho t tính kháng vi sinh v t và ch ng oxi hóa c a cao d ch chi t ..........................................................................................................42 2.2.9.5. Sơ b trí thí nghi m xác nh ho t tính kháng vi sinh v t và ch ng oxi hóa c a cao d ch chi t ..........................................................................................................43 2.3. PHƯƠNG PHÁP X LÝ S LI U ......................................................................43 CHƯƠNG III K T QU NGHIÊN C U VÀ TH O LU N 3.1. K T QU X LÝ NGUYÊN LI U HÀNH TĂM...............................................44 3.2. K T QU NGHIÊN C U TÁCH CHI T CAO D CH T C HÀNH TĂM ....45 3.2.1. Tách chi t b ng phương pháp lôi cu n hơi nư c ................................................45 3.2.2. Tách chi t b ng phương pháp Soxhlet ................................................................47 3.3. NGHIÊN C U KH NĂNG KHÁNG VI SINH V T C A CÁC CAO D CH..48 3.3.1. Xác nh b ng phương pháp c y ria ....................................................................48 3.3.1.1. Xác nh kh năng kháng vi khu n ..................................................................48 3.3.1.2. Xác nh kh năng kháng n m m c .................................................................51 3.3.2. Nghiên c u kh năng kháng vi sinh v t b ng phương pháp c l ....................52 3.3.2.1. ánh giá nh tính kh năng kháng vi khu n ...................................................52 3.3.2.2. ánh giá nh tính kh năng kháng n m m c ..................................................54 3.3.3. ánh giá 3.3.4. Xác nh lư ng kh năng kháng 7 ch ng vi khu n .....................................57 nh li u lư ng nh nh t c a cao d ch chi t có kh năng kháng vi khu n ..62 3.3.4.1. Xác nh MIC c a cao d ch chi t kháng vi khu n B. cereus BK7 ...................62 3.3.4.2. Xác nh MIC c a cao ethanol kháng 05 ch ng vi khu n................................63 3.3.4.3. Xác nh MIC c a cao n-hexan kháng 05 ch ng vi khu n ..............................65 3.4. XÁC 3.5. TH NH KH NĂNG CH NG OXI HÓA C A CÁC CAO D CH CHI T..67 NGHI M KH NĂNG B O QU N TÔM C A CÁC CAO D CH .........70 -iv- 3.6. XÁC NH THÀNH PH N CÁC CH T CÓ TRONG CAO D CH CHI T ......72 K T LU N VÀ KI N NGH TÀI LI U THAM KH O ......................................................................... 77 PH L C 1. CÁC PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN C U..................................... 81 PH L C 2. CÁC K T QU NGHIÊN C U .............................................. 93 -v- DANH M C CÁC CH VI T T T - CDC: cao d ch chi t - DPPH: 1,1-diphenyl-2-picrylhydrazyl - GC-MS: Gas Chromotography-Mass Spectrometry - MPA: Meat-Peptone-Agar - MIC: Minimum Inhibitory Concentration - OD: m t - PDA: Potato-Dextrose-Agar quang -vi- DANH M C CÁC B NG BI U B ng 2.1: Tên các ch ng vi sinh v t và n m.................................................................32 B ng 2.2. Môi trư ng LB ho t hóa vi khu n.................................................................33 B ng 2.3. Môi trư ng MPA nuôi c y vi sinh v t ..........................................................34 B ng 2.4. Môi trư ng PDA ho t hóa và nuôi c y n m m c .........................................34 B ng 3.1. ư ng kính vòng kháng khu n B. cereus BK7 (mm) ..................................46 B ng 3.2. Hi u su t thu h i CDC v i các dung môi khác nhau....................................47 B ng 3.3. Kh năng c ch vi khu n c a cao n-hexan..................................................50 B ng 3.4. Kh năng kháng n m m c c a cao n-hexan..................................................51 B ng 3.5. ư ng kính vòng kháng khu n B. cereus BK7 (mm) ..................................52 B ng 3.6. ư ng kính vòng kháng khu n S. aureus BK3 (mm) ..................................54 B ng 3.7. ư ng kính vòng kháng n m Aspergillus niger (mm) .................................55 B ng 3.8. ư ng kính vòng kháng n m Penicilium oxalicum currie and tom (mm)...56 B ng 3.9. Ch s OD c a các d ch vi khu n s d ng trong thí nghi m ........................58 B ng 3.10. M t t bào c a các d ch vi khu n s d ng trong thí nghi m .................58 B ng 3.11. ư ng kính vòng kháng khu n c a cao ethanol (mm) ...............................61 B ng 3.12. ư ng kính vòng kháng khu n c a cao n-hexan (mm) ..............................61 B ng 3.13. ư ng kính vòng kháng khu n c a 3 lo i CDC v i B. cereus BK (MIC) .62 B ng 3.14. ư ng kính vòng kháng khu n c a cao ethanol v i vi khu n (MIC) ........65 B ng 3.15. ư ng kính vòng kháng khu n c a cao n-hexan v i vi khu n (MIC) .......67 B ng 3.16. M t s c u t chính c a cao n-hexan..........................................................73 B ng 3.17. M t s c u t chính c a cao diclorometan .................................................75 B ng 3.18. Mô t thang i m c m quan c a nguyên li u tôm tươi b o qu n b ng các cao d ch chi t .................................................................................................................88 B ng 3.19. B ng cho i m c m quan m u i ch ng sau 15h......................................89 B ng 3.20. B ng cho i m c m quan m u i ch ng sau 25h......................................89 -vii- B ng 3.21. B ng cho i m c m quan m u i ch ng sau 35h......................................89 B ng 3.22. B ng cho i m c m quan m u i ch ng sau 45h......................................90 B ng 3.23. B ng cho i m c m quan nguyên li u tôm tươi b o qu n b ng cao n-hexan sau 15h ...........................................................................................................................90 B ng 3.24. B ng cho i m c m quan nguyên li u tôm tươi b o qu n b ng cao n-hexan sau 25h ...........................................................................................................................90 B ng 3.25. B ng cho i m c m quan nguyên li u tôm tươi b o qu n b ng cao n-hexan sau 35h ...........................................................................................................................91 B ng 3.26. B ng cho i m c m quan nguyên li u tôm tươi b o qu n b ng cao n-hexan sau 45h ...........................................................................................................................91 B ng 3.27. B ng cho i m c m quan nguyên li u tôm tươi b o qu n b ng cao ethanol sau 15h ...........................................................................................................................91 B ng 3.28. B ng cho i m c m quan nguyên li u tôm tươi b o qu n b ng cao ethanol sau 25h ...........................................................................................................................92 B ng 3.29. B ng cho i m c m quan nguyên li u tôm tươi b o qu n b ng cao ethanol sau 35h ...........................................................................................................................92 B ng 3.30. B ng cho i m c m quan nguyên li u tôm tươi b o qu n b ng cao ethanol sau 45h ...........................................................................................................................92 B ng 3.31. m và t l thu h i hành khô sau khi s y ..............................................93 B ng 3.32. K t qu o OD và tính ph n trăm ch ng oxi hóa c a cao n-hexan ............94 B ng 3.33. K t qu o OD và tính ph n trăm ch ng oxi hóa c a cao diclorometan ....95 B ng 3.34. K t qu o OD và tính ph n trăm ch ng oxi hóa c a cao ethanol .............96 B ng 3.35. K t qu o OD và tính ph n trăm ch ng oxi hóa c a vitamin C ................97 -viii- DANH M C CÁC HÌNH V VÀ TH Hình 2.1. Hành tăm nguyên li u....................................................................................32 Hình 2.2. Hành tăm sơ ch ............................................................................................36 Hình 3.1. m hành tăm sau khi s y t i các nhi t khác nhau ...............................44 Hình 3.2. Kh năng kháng ch ng B. cereus BK7 c a tinh d u .....................................46 Hình 3.3. Kh năng c ch vi khu n c a cao n-hexan ..................................................49 Hình 3.4. Kh năng c ch n m m c c a cao n-hexan .................................................51 Hình 3.5. Kh năng kháng ch ng B. cereus BK7 c a 03 lo i CDC..............................52 Hình 3.6. Kh năng kháng ch ng S. aureus BK3 c a 03 lo i CDC..............................53 Hình 3.7. Kh năng kháng n m Aspergillus niger c a các CDC ..................................55 Hình 3.8. Kh năng kháng n m Penicilium oxalicum currie and thom c a các CDC..56 Hình 3.9. Kh năng kháng khu n c a cao ethanol ........................................................59 Hình 3.10. Kh năng kháng khu n c a cao n-hexan .....................................................60 Hình 3.11. Xác nh MIC v i vi khu n B. cereus BK7 ................................................62 Hình 3.12. Xác nh MIC c a cao ethanol v i 5 ch ng vi khu n .................................64 Hình 3.13. Xác nh MIC c a cao n-hexan v i 5 ch ng vi khu n ................................66 Hình 3.14. Kh năng ch ng oxi hóa c a CDC t n-hexan theo th i gian.....................68 Hình 3.15. Kh năng ch ng oxi hóa c a CDC t diclorometan theo th i gian.............68 Hình 3.16. Kh năng ch ng oxi hóa c a CDC t ethanol theo th i gian......................69 Hình 3.17. Kh năng ch ng oxi hóa c a vitamin C theo th i gian ...............................69 Hình 3.18: Tác d ng b o qu n tôm tươi c a các CDC..................................................71 Hình 3.19. Thi t b chưng c t lôi cu n hơi nư c s d ng trong th c nghi m ..............82 Hình 3.20. Thi t b chi t Soxhlet s d ng trong th c nghi m ......................................83 Hình 3.21: Thi t b cô quay chân không s d ng trong th c nghi m ...........................83 Hình 3.22. ng nghi m nút xoáy ho t hóa các ch ng vi sinh v t.................................84 Hình 3.23. Dung d ch CDC th ho t tính ch ng Oxi hóa .............................................87 -ix- Hình 3.24. Ph GC-MS c a cao n-hexan ......................................................................98 Hình 3.25. Ph GC-MS c a cao ethanol .......................................................................98 Hình 3.26. M u tôm thí nghi m qua các kho ng th i gian khác nhau........................100 -1- L IM U Vi t Nam n m trong vùng khí h u nhi t i v i ngu n dư c li u r t phong phú và a d ng. Theo s li u th ng kê g n ây, h th c v t Vi t Nam có trên 10000 loài và theo Võ Văn Chi nư c ta có kho ng 3200 loài cây thu c. Thu c ch a b nh là m t thành ph n không th thi u ư c trong cu c s ng. T xa xưa cho n hi n nay, con ngư i ã bi t s d ng các cây c vào vi c i u tr b nh. M c dù các lo i thu c tây y chi m m t ph n l n trong phương pháp i u tr nhưng thu c có ngu n g c th o dư c v n ng m t v trí h t s c quan tr ng. Trên th gi i, ngu n th c v t vô cùng phong phú nhưng m i ch có kho ng 510% t ng s loài ư c nghiên c u làm nguyên li u ch a b nh và cho m c ích tìm ki m ch t m i có ho t tính sinh h c. Vi t Nam n m trong khu v c nhi t i gió mùa v i th m th c v t phong phú (kho ng 4000 loài th c v t b c cao, trong ó có kho ng hơn 300 loài ư c s d ng ph bi n thu c 270 h ). Vi c nghiên c u thu c nư c ta nh ng năm g n ây ã có nhi u bư c phát tri n. Nghiên c u thành ph n hóa h c và ho t tính sinh h c c a các loài th c v t giúp các nhà khoa h c tìm hi u sâu hơn và s d ng hi u qu hơn ngu n dư c li u s n có, ng th i góp ph n thúc y ngành công nghi p Hóa dư c trong nư c phát tri n, khoa h c hóa n n Y h c C truy n. Các h p ch t có ho t tính kháng khu n, kháng n m hi n nay là nghiên c u r t nhi u, i tư ng ư c c bi t hư ng tách chi t chúng t các lo i cây c , th o dư c và ng d ng vào trong y h c. T th c t ó tài: “Nghiên c u tách chi t và kh o sát ho t tính kháng khu n – ch ng oxi hoá c a cao d ch chi t t c hành tăm Allium schoenoprasum”là m t hư ng nghiên c u c n thi t. M c ích c a Tách chi t schoenoprasum tài: ư c các ch t có ho t tính sinh h c t c hành tăm Allium ng th i kh o sát ho t tính kháng khu n, kháng n m, ho t tính ch ng oxi hóa c a chúng làm cơ s cho vi c ng d ng vào trong y h c và i s ng con ngư i. N i dung nghiên c u: 1) Nghiên c u phương pháp x lý nguyên li u hành tăm. 2) Nghiên c u các i u ki n thích h p thu nh n nh ng ho t ch t có tính kháng khu n và ho t tính ch ng oxi hóa t c hành tăm: l a ch n phương pháp chi t, dung môi chi t,... -2- 3) Kh o sát ho t tính kháng khu n và ho t tính ch ng oxi hóa c a các h p ch t chi t t c hành tăm. 4) Kh o sát kh năng ng d ng b o qu n th c ph m c a các h p ch t chi t t c hành tăm. Ý nghĩa khoa h c c a L n tài. u tiên nghiên c u m t cách có h th ng t vi c tìm ch n các thông s cho vi c tách chi t các ch t có ho t tính sinh h c t c hành tăm, vì v y là ngu n b sung các tư li u có tính khoa h c v các tính ch t dư c lý c a c hành tăm. Các k t qu thu ư cc a tài s b sung h u ích ngu n tài li u phong phú cho các nhà nghiên c u các ch t có ho t tính sinh h c t th c v t. Ý nghĩa th c ti n c a K t qu nghiên c u c a tài: tài là cơ s cho các nhà th c nghi m th nghi m s d ng các ch t có ho t tính sinh h c ư c tách chi t t c hành tăm trong y, dư c h c và i s ng con ngư i, góp ph n nâng cao giá tr s d ng c a c hành tăm. -3- CHƯƠNG I T NG QUAN TÀI LI U 1.1. GI I THI U V HÀNH TĂM 1.1.1. Chi Hành Là chi th c v t có ch a hành, t i v i kho ng 1.250 loài, thông thư ng ư c phân lo i trong h Hành (Alliaceae) c a chính chúng. M t s nhà th c v t h c ã t ng phân lo i nó trong h Loa kèn (Liliaceae). Chúng là các lo i th c v t s ng lâu năm có thân phình ra thành c gi ng như c hành. Chúng phát tri n t t trong vùng ôn m t i c a B c bán c u, ngo i tr m t s loài có Chile (loài Allium juncifolium), Brazil (loài Allium sellovianum) ho c nhi t châu Phi (loài Allium spathaceum). Chi u cao thân cây c a chúng dao cm. Các hoa t o thành d ng hoa tán (thân cây có lá ã bi n dao trên i ng t 5-150 nh c a thân cây không có lá. Các ch i i hay các g c lá dày d c, trong cách g i thông thư ng là c ) ng v kích thư c gi a các loài, t r t nh ( ư ng kính kho ng 2-3 mm) nr t l n (8-10 cm). M t s loài (ch ng h n hành tăm A.schoenoprasum) phát tri n các g c lá dày d c ch không t o ra ch i như nh ng loài khác. Ph n l n các ch i cây trong các loài thu c chi hành u gia tăng b ng cách t o ra các ch i nh hay "m m cây”xung quanh ch i già, cũng như b ng cách phát tán h t. M t vài loài có th t o ra nhi u c (qu ) nh trong c m hình u g c lá; t o ra c m nh g i là "m t hành (t i)”(ch ng h n A.cepa nhóm Proliferum). Các m t này có th phát tri n thành cây. Chi này ch a m t s loài cây có giá tr như hành, h tây, t i tây, t i và hành tăm. Mùi c a "hành”là c trưng cho c chi, nhưng không ph i m i loài u có mùi gi ng nhau. M t s loài Allium b u trùng c a m t s loài nh y thu c b cánh v y (Lepidoptera) ăn h i [9]. M t s loài thu c chi hành. - Allium acuminatum - hành d i, hành hoa tím - Allium altaicum ( ng nghĩa: A.ceratophyllum, A.microbulbum, A.sapidissimum) - Hành Altai - Allium altyncolicum - Allium amethystinum - Allium ampeloprasum - Allium ampeloprasum ampeloprasum - t i voi A.fistulosum, -4- - Allium ampeloprasum kurrat - kurat, t i Ai C p - Allium ampeloprasum porrum - t i tây - Allium anceps - hành hai lá - Allium angulosum - t i chu t - Allium atrorubens - t i - Allium campanulatum - Allium canadense - t i Canada - Allium cepa - hành tây - Allium cepiforme hay Allium ascalonicum - hành thơm - Allium neapolitanum - t i tr ng - Allium nevii - t i Nevius - Allium nigrum - t i en - Allium oleraceum - t i - Allium oschaninii - h tây, ki u v xám - Allium ramosum - h - Allium sativum - t i - Allium schoenoprasum - hành tăm - Allium scorodoprasum - Allium triquetrum - t i ba nhánh - Allium tuberosum - h bông - Allium ursinum - t i g u, t i hoang - Allium vineale - t i hoang [9]. ng 1.1.2. Gi i thi u v hành tăm Tên khoa h c: Allium schoenoprasum (Hình 1.1). Các tên thư ng g p: Hành tr ng, Nén (Vi t Nam), Chive (Anh-M ), Ciboulette, Civette (Pháp), Schnittlauch ( c), Cebollino (Tây Ban Nha). Allium là tên la tinh cũ g i gia ình hành-t i; schoenoprasum phát xu t t 2 ch Hy L p- schoinos có nghĩa là gi ng cây cói và prason nghĩa là t i [9].. Vùng phân b Hành Tăm có ngu n g c t i B c Á, B c Âu châu và B c M , ã ư c tr ng và s d ng t hơn 5000 năm. Loài ư c tr ng hi n nay r t tương c n v i loài m c hoang t i vùng núi Alpes, nh ng gi ng hoang khác cũng m c khá nhi u t i vùng B c Bán c u. -5- T il c a B c M , Hành Tăm ã ư c “thích ng hóa”và ư c tr ng t khu v c Nam Canada, xu ng t i ông Nam California. Hình 1.1. Hình nh v hành tăm (Allium schoenoprasum) Vi t Nam hành tăm ch trà và có ch t lư ng t t ư c tr ng t r t lâu vùng i tuy nhiên ch ư c tr ng t t Qu ng Nam ra Qu ng Tr , nhi u nh t là i Ngh An. Hành tăm thư ng tr ng làm rau ăn và l y c làm thu c. Có th nhân gi ng như Hành hoa, b ng h t hay tách b i vào v ông xuân. Thu ho ch c vào mùa hè thu. Khi dùng r a s ch, giã nát, thư ng dùng tươi. Cũng có th s c u ng[9]. c tính th c v t: Cây Hành Tăm thu c loài th o nh , r t gi ng Hành Hương (A.fistulosum), m c cao trung bình 10-30 cm, có th n 60 cm và thành b i c 30 cm. Thân hành hay c màu tr ng l n c ngón tay út, ư ng kính 1-2 cm, bao b c b i nh ng v y dai. Lá r t nhi u, màu xanh l c m, m ng. Lá và cán hoa tăm, do ó ư c g i là Hành Tăm. Hoa màu u hình tr , r ng, nh như m t cây -tím, m c thành c m hình u, mang nhi u hoa, có cu ng ng n. Hoa thư ng vô sinh nên Hành ư c phát tri n b ng cách tách b i. Lá hành ư c c t m i. M i u n s ti p t c phát tri n và c ng c a cây v n m m t nên c t ng n còn ch ng 10 cm, m i mùa hè có th c t t a 2-3 cây không c t lá, c ng c ng và khi cây b t Hành Tăm thích h p v i nhi t u tr hoa, lá hành gi m b t mùi hương. t 60 n 70 nư c, có tính axit nh . Th i gian n y m m t 10 tháng 4-5 [9]. t. Nh ng F, t thông thoát không n 14 ngày. Cây ra hoa vào các -6- 1.1.3. Các thành ph n có trong hành tăm và công d ng c a hành tăm 1.1.3.1. Các thành ph n có trong hành tăm Thành ph n ch y u trong hành tăm là nư c, chi m kho ng 86,8%. Ngoài ra trong hành tăm ch a m t lư ng v a ph i các ch t protein, ch t béo, ch t xơ cũng v i m t lư ng áng k canxi, ph t pho và kali. Tuy v y hành tăm ch a r t ít calo (50calo/100g hành). Thân hành ch a m t lư ng áng k carotene và ch t s t r t t t cho cơ th [9]. Lá và c hành tăm ch a h p ch t lưu huỳnh (tinh d u) như hành t i nhưng c bi t hơn là có metylpentydisulfid, pentyhy rodisulfid, nhi u silicium, lá hành tăm có nhi u ti n vitamin A, B, C và nhi u h p ch t lo i allyl-disulfit, axit h u cơ (axit xitric, axit ferulic, axit fumaric, axit caffeic..), sterols như campesterol, flavonoit như quecetin, quercetin-3-beta-D-glucozit.. Hành Tăm ch a các axit amin như Alanin, Arginin, axit Aspartic, axit Glutamic, Leucin, Lysin, Phenylalanin, Treonin, Tyrosin. V phương di n dinh dư ng và tr li u, Hành Tăm ư c xem là m t cây rau có tính sát trùng, giúp t o c m giác thèm ăn (kích thích v giác) và tr tiêu hóa. Cũng như các cây thu c gia ình Hành-T i, các h p ch t có tác d ng kháng vi sinh v t n m trong thành ph n tinh d u c a Hành Tăm. Hành Tăm có tác d ng kích thích v giác, ngăn ch n s lên men trong ru t, b i b gan và bao t ; t t cho th n và giúp h huy t áp [41]. 1.1.3.2. Công d ng c a hành tăm Theo ông y, hành tăm v cay, mùi hăng n ng, tính m tác d ng ôn m tỳ v , tiêu m, ho, làm ra m hôi, l i ti u, sát khu n, tr c m hàn, bí ti u, ng r n c chì, côn trùng, c c n... Ch a c m do b mưa, l nh, ho c c m n ng (c m th ) không ra m hôi, c m hàn, trúng phong á kh u, nh c u, s mũi, nóng rét, ho, au b ng do ng Hành tăm ngâm rư u là cách t t nh t c th c ăn. d tr và ch bi n thành bài thu c gi i c m công hi u. Hành tăm có tác d ng gi i c m r t t t và là m t lo i gia v ư c nhi u bà n i tr ưa dùng. Hành tăm ư c tr ng t tháng 6 và l y lá, thân ăn cho n tháng 3 năm sau, thân có th tr ư c b ng cách trong cát, t l nh… nên hành tăm c có h u như quanh năm. Và ngâm rư u là cách t t nh t d tr và ch bi n c hành tăm thành bài thu c gi i c m công hi u. Trong kho ng th i gian ngâm rư u, tinh d u, các -7- sulfit h u cơ, kháng sinh alliin có trong c hành tăm s cay v a gi ư c hòa tan cùng v i rư u ư c lâu v a gia tăng hi u qu gi i c m, gi i m i [9]. 1.1.3.3. Hành tăm có trong m t s bài thu c dân gian - Ho gà: C hay lá âm nhuy n v i ư ng phèn h p cơm ho c chưng cách thu , ch t nư c u ng. - Bí ái, ái bu t, b ng y trư ng: vài c hành tăm p d p, xào nóng p lên vùng bàng quang (dư i r n). Tr nh bí ái dùng c hành tăm 4g giã gi p chưng cách th y v i 1 chén con s a m , cho u ng nóng (b bã). - Ch n thương máu t : Dùng c hành tăm n u nư c r a v t thương r i giã c hành p. - Lòi dom (thoát giang): 10 tép hành tăm giã nhuy n xào nóng xông (sau khi ã r a s ch h u môn). - Phòng tr r n n nơi c, trùng thú c n: Theo kinh nghi m c a dân gian, r n không thì tr ng hành tăm. Khi b trùng thú c n thì nhai ngay 1 n m hành tăm nu t m t n a, n a còn l i - Ng p lên ch b c n (k t h p ch a theo Tây y). c ăn u ng, ng c chì: 6g hành tăm giã nhuy n hoà rư u u ng. Lưu ý: Không ư c dùng chung v i m t ong (gây chóng m t bu n nôn), k các v thu c như thư ng sơn, sinh tăm a, th c a. Vào tháng giêng không nên ăn nhi u hành tránh b ch ng phong ch y trên m t... - Th t nguy c p: Giã 100g hành nát hòa v i rư u u ng và l y hành giã nát sao nóng chư m lên r n, khi ngu i l i làm ti p như v y ngày vài l n là kh i. - Côn trùng chui vào tai: Mu i, ki n... chui vào tai thì l y hành v t l y nư c nh vào tai là côn trùng chui ra. - Ngh t mũi, th không thông: S c hành u ng ngày 3 l n, u ng kho ng 2 - 3 ngày s có tác d ng. - Giun chui ng m t: L y 80g hành giã nát v t l y nư c tr n v i 40ml d u v ng (d u mè) ho c d u l c ( u ph ng) - Tr trúng u ng. c, m t xanh, thân l nh: L y 100g lá hành giã nát v t l y nư c xoa kh p cơ th . - Tr b nh t : L y 20g c hành và 20 qu táo t u, un v i 3 lít nư c, khi c n còn kho ng 2 lít nư c thì u ng trong ngày. - Tr ch ng ch y máu cam: Dùng 100g hành l y c r n u v i cháo g o khi cháo chín cho thêm m t ít gi m r i ăn nóng cho toát m hôi gi m nhi t.