Tài liệu Minh triết phương đông và triết học phương tây

1 François Jullien Minh triÕt ph−¬ng ®«ng vµ triÕt häc ph−¬ng T©y hay thÓ t¹ng kh¸c cña triÕt häc Nguyªn Ngäc dÞch Un sage est sans idÐe Ou l'autre de la philosophie Ðditions du Seuil, FÐvrier 1998 2 MÊy lêi cña ng−êi dÞch Franç çois Jullien, gi¸o s− tr−êng §¹i häc Denis Diderot Paris VII, gi¸m ®èc ViÖn t− t−ëng hiÖn ®¹i vµ ViÖn Marcel Granet cña tr−êng nµy, lµ mét nhµ triÕt häc næi bËt hiÖn nay ë Ph¸p, vµ c¶ ë ph−¬ng T©y nãi chung. C¸c t¸c phÈm cña «ng rÊt phong phó, chøng tá mét søc s¸ng t¹o rÊt dåi dµo, vµ còng thËt ®éc ®¸o. Trong nhiÒu n¨m qua, «ng ch¨m chó nghiªn cøu vÒ minh triÕt ph−¬ng §«ng, hoÆc nãi cho thËt ®óng h¬n, «ng lµm mét cuéc ®èi chiÕu, ngµy cµng s©u s¾c, tinh vi, triÖt ®Ó gi÷a minh triÕt ph−¬ng §«ng víi triÕt häc ph−¬ng T©y, - kh«ng chØ ®Ó cè g¾ng thÊu hiÓu ®Õn thùc chÊt cña nÒn minh triÕt Êy nh− mét c¸ch, mét kh¶ n¨ng t− duy kh¸c, mét kh¶ n¨ng t− duy n÷a cña nh©n lo¹i, bªn c¹nh t− duy cña triÕt häc - mµ cßn, nh− chÝnh «ng nãi, trong vµ qua sù ®èi chiÕu Êy, “gi¶ thuyÕt cña t«i lµ, b»ng c¸ch dùng l¹i minh triÕt mét c¸ch h÷u c¬ nh− mét cùc ®èi nghÞch cña triÕt häc, ta cã thÓ nh×n nhËn l¹i triÕt häc tõ mét c¸i bªn ngoµi nµo ®ã... ®Ó cã thÓ lÇn ng−îc trë lªn nh÷ng thiªn kiÕn cña nã”. Cuéc t×m kiÕm nµy ®−¬ng nhiªn lµ v« cïng khã kh¨n, vµ chóng ta cã thÓ thÊy, qua nhiÒu c«ng tr×nh míi rÊt phong phó cña «ng, nã ®ang ®−îc tiÕp tôc ®Çy triÓn väng, víi mong −íc, còng nh− chÝnh «ng nãi, “cã thÓ ch¨ng, ®Õn mét ngµy nµo ®ã, chóng (triÕt häc vµ minh triÕt) cã thÓ kh«ng cßn chia c¾t víi nhau n÷a?”. DÞch mét c«ng tr×nh nh− thÕ nµy, rÊt s©u s¾c, míi mÎ trong quan niÖm còng nh− trong c¸ch tiÕp cËn vÊn ®Ò, nh− ta cã thÓ h×nh dung, ng−êi dÞch ®· gÆp rÊt nhiÒu khã kh¨n. Qu¶ thËt, trong tiÕng ViÖt chóng ta, bªn c¹nh nh÷ng mÆt m¹nh rÊt c¬ b¶n vµ ®éc ®¸o cña nã, còng cßn nhiÒu nh−îc ®iÓm, nhÊt lµ trong viÖc diÔn ®¹t nh÷ng kh¸i niÖm triÕt häc tinh vi, vèn kh«ng ph¶i lµ mÆt m¹nh l©u dµi trong nÒn v¨n ho¸ chóng ta. Ch¼ng h¹n, ngay tõ ®Çu, kh¸i niÖm “autre”, “l'autre” (“kh¸c”, “ng−êi kh¸c”, “kÎ kh¸c”, “c¸i kh¸c”), mét trong nh÷ng kh¸i niÖm c¬ b¶n nhÊt cña t− duy (vµ cña c¶ v¨n hãa) ph−¬ng T©y. Kh¸i niÖm nµy cã nguån gèc rÊt s©u xa. Trong quan niÖm C¬-®èc gi¸o, kh¸i niÖm nµy tÊt yÕu liªn quan ®Õn kh¸i niÖm vÒ Chóa, §Êng S¸ng T¹o. Chóa, chÝnh lµ “Ng−êi Kh¸c” cao nhÊt, tù ®ñ víi chÝnh m×nh, nh−ng trong t×nh yªu v« tËn cña Ng−êi, Ng−êi ®· t¹o ra con ng−êi theo h×nh ¶nh cña Ng−êi vµ gièng nh− Ng−êi, b»ng ngay viÖc ®ã t¹o ra C¸i Kh¸c (AltÐritÐ- Alter=kh¸c). Chóa lµ KÎ kh¸c ®èi víi con ng−êi, vµ ng−îc l¹i - Chóa, vèn lµ V« tËn, võa lµ rÊt kh¸c víi võa lµ rÊt gÇn víi con ng−êi. Dùa theo h×nh ¶nh cña mèi quan hÖ ®ã, Ng−êi s¸ng t¹o ra ng−êi §µn «ng vµ ng−êi §µn bµ. Theo truyÒn thuyÕt Kinh Th¸nh, sau khi ®· t¹o ra ng−êi ®µn «ng ®Çu tiªn, Chóa nãi: “Chí nªn ®Ó ng−êi §µn «ng mét m×nh. Ta ph¶i lµm ra mét kÎ gióp h¾n, g¾n víi h¾n”. Tõ x−¬ng s−ên cña Adam, Ng−êi lµm ra Eva, “x−¬ng cña x−¬ng ta, thÞt cña thÞt ta”. Eva lµ gièng víi Adam vµ kh¸c víi Adam. Tõ sù kh¸c nhau gi÷a hä, hä hoµn thiÖn cho nhau ®Ó lµm nªn løa ®«i sinh s«i, nh©n lªn, vµ nh− vËy tham gia vµo sù s¸ng t¹o. §Êy chÝnh lµ nguån gèc cña “mèi Quan hÖ víi KÎ Kh¸c”. KÎ Kh¸c gièng nh− tÊm g−¬ng soi l¹i cho ta chÝnh ta. H¾n khiÕn cho ta cã ý thøc vÒ ta, trong chõng mùc h¾n lµ c¸i h¾n víi sù kh¸c cña h¾n, vµ cho phÐp ta lµ chÝnh ta víi sù kh¸c ta. 3 Nh− vËy kh¸i niÖm “Kh¸c” g¾n víi mèi quan hÖ: Chóa/Con ng−êi. Adam/Eva Ta/Ng−¬i Trong mét cÊp ®é kh¸c, nh− ta biÕt, Cha, vµ Con, vµ Th¸nh thÇn còng ®−îc coi lµ "tam vÞ nhÊt thÓ" hay "tam t¹ng nhÊt thÓ". Vµ còng cã thÓ nãi nh− vËy vÒ mèi quan hÖ gi÷ Minh triÕt, TriÕt häc, vµ T«n gi¸o. Trong mét ý nghÜa xuÊt ph¸t tõ mét quan niÖm s©u xa vµ c¬ b¶n nh− vËy, chóng t«i ®· quyÕt ®Þnh dÞch c©u phô ®Ò gÆp ngay ë ®Çu s¸ch nµy “(La sagesse) ou L'autre de la philosophie” lµ: “(Minh triÕt) hay thÓ t¹ng kh¸c cña TriÕt häc”. Chóng t«i cho r»ng chÝnh t¸c gi¶, khi kh¶o s¸t vÒ minh triÕt, ®· quan niÖm ®óng nh− vËy vÒ nã, ®øng vÒ phÝa triÕt häc: «ng coi ®ã lµ mét thÓ t¹ng kh¸c cña triÕt häc, cã thÓ tõ ®ã soi s¸ng trë l¹i cho chÝnh triÕt häc, còng hÖt nh− “H¾n khiÕn cho Ta cã ý thøc vÒ Ta”. RÊt cã thÓ ®©y chØ lµ mét trong nh÷ng ph−¬ng ¸n hiÓu vµ dÞch cã thÓ chÊp nhËn (hay thËm chÝ kh«ng chÊp nhËn) ®−îc. B¹n ®äc còng cßn cã thÓ gÆp trong c«ng tr×nh nµy nhiÒu tr−êng hîp kh¸c t−¬ng tù. Tªn chÝnh thøc cña cuèn s¸ch nµy lµ "Mét bËc minh triÕt th× v« ý" ("Un sage est sans idÐe"). §Ó cho cã phÇn gÇn gòi víi b¹n ®äc h¬n, trong b¶n dÞch nµy chóng t«i xin ®æi l¹i lµ "Minh triÕt ph−¬ng §«ng vµ TriÕt häc ph−¬ng T© T©yy", còng lµ nãi lªn néi dung chñ yÕu cña t¸c phÈm. Ch¾c ch¾n b¶n dÞch mét c«ng tr×nh hay nh−ng rÊt khã nh− thÕ nµy kh«ng thÓ tr¸nh ®−îc hÕt nh÷ng sai sãt. Ng−êi dÞch rÊt mong ®−îc chØ gi¸o. Ng−êi dÞch 4 Mét BËc minh triÕt th× v« ý hay mét thÓ t¹ng kh¸c cña triÕt häc (Minh triÕt Ph−¬ng §«ng vµ TriÕt häc ph−¬ng T©y) LÇn theo nh÷ng giÊu vÕt mê nh¹t cña minh triÕt, t«i mong t×m l¹i ë ®Êy mét nÒn t¶ng nµo ®ã, cña tr¶i nghiÖm còng nh− cña t− duy, mµ triÕt häc ®· kh«ng nhËn thøc ®−îc: c¸i nÒn t¶ng mµ triÕt häc, m·i ®uæi b¾t ch©n lý, ®· t¸ch m×nh ra xa, vµ råi sau ®ã chÝnh c«ng cô riªng cña nã ®· khiÕn nã kh«ng cßn n¾m b¾t ®−îc n÷a. C¸i mµ triÕt häc ®· ®Ó tuét mÊt −? C¸i qu¸ quen hay c¸i qu¸ th«ng th−êng Êy - tãm l¹i, c¸i qu¸ gÇn gòi Êy - ®Õn møc kh«ng cßn mét kho¶ng c¸ch cÇn thiÕt cho mäi thao t¸c lý thuyÕt. Nh−ng nh− vËy cã ph¶i lµ ®ßi hái qu¸ nhiÒu ë minh triÕt kh«ng? Nãi c¸ch kh¸c, vÞ phu nh©n giµ Êy, cßn cã thÓ giao du víi bµ ta ®−îc ch¨ng? Hay bµ l·o Êy chØ cã thÓ cho ta nh÷ng g×, cã tõ tr−íc triÕt häc, ®· bÞ triÕt häc xãa bá ®i vµ chØ cßn chÞu phËn lµ mét thø h¹-triÕt häc, bëi ch¼ng cã chót Ých dông lý thuyÕt nµo? Dï cã ph¶i xuÊt hiÖn trë l¹i ®©y ®ã, hãa trang sù s¸o mßn cña m×nh trong ®«i ba luËn v¨n thêi th−îng khiÕn ng−êi ta yªn t©m v× tÝnh xu thêi cña chóng, ®Ó lÊp c¸c lç hæng cña hÖ t− t−ëng chóng ta... §Êy lµ nÒn minh triÕt cña c¸c d©n téc, nh− ng−êi ta vÉn b¶o, nh−ng lµm sao tho¸t ®−îc khái sù nh¹t nhÏo cña nã? Lµ t− duy ®· b¹c mµu, nh¹t nhßa, t¾t lÞm, nã ch¼ng cßn khiÕn ta thÝch thó, ch¼ng cßn nãi g× ®−îc víi ta n÷a. Nh− ai còng biÕt, minh triÕt vèn ch¸n ng¾t; chÝnh c¸i ng−îc l¹i víi nã - t− duy m¹o hiÓm, t− duy ®iªn lo¹n - míi lµ c¸i ta canh chê ®«i dÊu hiÖu, ta chê nã vÐn më cho ta: nã phiªu l−u, cùc ®oan; Ýt ra, nã vui. Trong nh÷ng trang sau ®©y, t«i mong muèn chÊp nhËn th¸ch thøc cña c¸i nh¹t nhÏo Êy. Muèn vËy ph¶i tr¶ l¹i uy tÝn cho minh triÕt b»ng c¸ch tr×nh bµy l«-gÝch cña nã. Nh−ng c«ng cuéc nµy thËt khã kh¨n bëi triÕt häc ®· ®em tham väng t− biÖn cña m×nh phñ trïm lªn minh triÕt, vµ d−íi ngän ®Ìn soi cña c¸c kh¸i niÖm triÕt häc, nã ®· trë thµnh ph¼ng l×, ch¼ng cßn nhËn ra ®−îc n÷a, hay cßn tÖ h¬n: nã v« vÞ. Tøc lµ chóng ta ph¶i lµm viÖc trong ®èng ®æ n¸t ®ã cña mét t− duy v« danh tÝnh, gi÷a nh÷ng c«ng thøc ®· bÞ xãi mßn, ë n¬i mÊp mÐ cña v« nghÜa, nh÷ng c«ng thøc cø ®i qua mµ ch¼ng ai hay, hoÆc ng−êi ta nãi ra miÖng mµ ch¼ng hÒ nghÜ ®Õn. Lµm tÊt c¶ nh÷ng ®iÒu ®ã, ®Ó mong thÊy t¸i hiÖn d−íi mét nguån s¸ng kh¸c (mét nguån s¸ng ®−îc lµm dÞu ®i mét nguån s¸ng chiÕu nghiªng) mét kh¶ n¨ng cña t− duy kh¸c c¸i t− duy mµ triÕt häc ®· −u tiªn triÓn khai: tõ con ®−êng kh¸c ®−îc kiªn tr× khai th«ng ®ã, mµ t«i cè g¾ng dùng l¹i chç rÏ lý thuyÕt, t«i dù tÝnh lÇn ng−îc trë l¹i trong c¸c ®iÒu kiÖn kh¶ dÜ cña triÕt häc, Ýt ra lµ cña triÕt häc cæ ®iÓn, bÞ chÝnh triÕt häc xãa ®i mÊt bëi ®· bÞ tiªu t¸n tõ l©u trong lý tÝnh ch©u ¢u mµ chÝnh nã ®· gãp phÇn t¹o nªn, vµ minh triÕt, mét khi l¹i trçi lªn ®èi diÖn víi nã, sÏ cho phÐp t¸i nhËn ra c¸c ®Þnh kiÕn. Bëi ph¶i thó nhËn r»ng triÕt häc cã thÓ ®· h¬i qu¸ dÔ b»ng lßng víi nh÷ng thÓ t¹ng (ses autres) c«ng khai cña nã: víi c¸i thÓ t¹ng kh¸c nhá cña nã lµ khoa ngôy biÖn, bÞ bªu xÊu kh¸ dÔ dµng; hay víi c¸i thÓ t¹ng kh¸c lín cña nã lµ khoa thÇn häc, 5 mµ nã lµ kÎ tßng ph¹m kh¸ l©u. Cßn minh triÕt, d−íi nh÷ng d¸ng vÎ kÝn ®¸o h¬n, qua ph©n tÝch, tá ra lµ mét thÓ t¹ng kh¸c −¬ng ng¹nh h¬n - c¸c lùa chän cña nã, kú thùc, g©y phiÒn phøc h¬n, tÝnh ph¶n-triÕt häc cña nã cay ®éc h¬n. RÊt hê h÷ng, nã b¶o ta r»ng cã thÓ ch¼ng cÇn ®Õn ch©n lý lµm g× (chØ cÇn sù thÝch ®¸ng lµ ®ñ råi); thËm chÝ ch¼ng cã g× ®Ó mµ nãi vÒ c¸c sù vËt c¶ (bëi chÝnh sù nãi ®ã c¶n trë viÖc xem xÐt chóng mét c¸ch ®ång ®Òu); vµ, tr−íc hÕt, chí nªn tin ë c¸c t− t−ëng, bëi, kh«ng nh÷ng chóng ®Æt ta ra xa, mµ, cè ®Þnh vµ ph¸p ®iÓn hãa t− duy, chóng khiÕn cho t− duy lu«n thiªn vÞ vµ t−íc mÊt ®i sù kh«ng v−íng bËn cña trÝ tuÖ. Nh− vËy, chÝnh t− duy “minh triÕt” còng sÏ tá ra lµ cùc ®oan ngay khi ta võa t¸i lËp nã - “cùc ®oan” ®èi diÖn víi triÕt häc víi c¸i vÎ ngoµi v« vÞ nh÷ng ®iÒu s¸o mßn cña nã - nh−ng råi tÝnh nèi kÕt (cohÐrence) cña nã l¹i bÞ triÕt häc vïi lÊp ®i. Cho nªn, ®Ó t¸ch gì ®−îc nã ra khái triÕt häc, t«i l¹i ph¶i lµm cuéc du hµnh sang ph−¬ng §«ng. V× ch©u ¢u chØ cßn gi÷ l¹i ®−îc cña minh triÕt nh÷ng ®èng ®æ n¸t hay ®«i m¶ng lín c« lËp: Pyrrhon, Montaigne, c¸c nhµ kh¾c kû chñ nghÜa. ë Trung Quèc, n¬i ng−êi ta kh«ng x©y dùng tßa l©u ®µi b¶n thÓ häc, minh triÕt lµ “®¹o”: ng−êi ta b¶o Khæng Tö nãi r»ng bËc minh triÕt kh«ng thiªn vÞ nªn “v« ý”; vµ do ®ã, nhµ t− t−ëng L·o häc cßn nãi thªm, «ng gi÷ cho trÝ tuÖ kh«ng bÞ v−íng bËn, nªn khiÕn cho m×nh hoµn toµn më víi mäi “c¸i vèn vËy”, bëi «ng n¾m b¾t lÊy nã ®óng nh− nã ®Õn, trong c¸i “tù nã nh− vËy”: vèn vËy, nh− mét ©m thanh ®−îc ph¸t ra. Cho nªn chí cè t×m hiÓu (b»ng c¸ch x¸c ®Þnh nh÷ng ®èi t−îng) còng chí cè nhËn thøc ra c¸i vèn néi giíi (fonds d'immanence) tù miÔn trõ ®i mét c¸ch hiÓn nhiªn ®Õn vËy - khi ta ®Õn gÇn nã - dÉu nã ë ngay d−íi m¾t ta ®Êy, hay ®óng h¬n: chÝnh v× nã ë ngay d−íi m¾t ta ®Êy, mµ ta kh«ng cßn nh×n thÊy nã n÷a- ta kh«ng thÓ nh×n thÊy nã. Witgenstien (1947): CÇu Trßi ban cho nhµ triÕt häc c¸i kh¶ n¨ng thÊu hiÓu ®−îc tÊt c¶ nh÷ng g× mäi ng−êi ®ang cã d−íi m¾t m×nh! Was vor allen Augen kiegt... Tøc còng b»ng nãi r»ng, nÕu t«i muèn t¸i lËp minh triÕt tr−íc mÆt triÕt häc, th× còng chÝnh lµ ®Ó thiÕt lËp nã ®èi mÆt víi triÕt häc: ë ®©y bËc minh triÕt ®ãng vai trß mét nh©n vËt ®¹i diÖn cho mét quan niÖm vµ nhµ triÕt häc v« t×nh còng ®ãng vai trß nh− vËy, vµ råi hä sÏ ph¶i ®èi tho¹i víi nhau. Tõ cuéc ®èi tho¹i ®−îc dùng dÇn lªn nµy, Ýt ra t«i còng muèn kÐo minh triÕt ra khái c¸i ch©n trêi huyÒn bÝ cña nã, mµ th«ng th−êng khi muèn tÈy ®i c¸i v« vÞ cña minh triÕt, b»ng c¸ch phñ lªn nã nh÷ng s¾c mµu cña sù xuÊt thÇn, ng−êi ta chØ s¬n son thÕp vµng l¹i cho nã (®iÒu tÖ h¹i chÝnh lµ c¸i huyÔn t−ëng “ph−¬ng t©y” tù phãng chiÕu m×nh lªn “ph−¬ng ®«ng”- Ph−¬ng §«ng cña §¹o, ®Çy nh÷ng ph¸p s−...). C«ng viÖc cña t«i lµ khai më lý trÝ, chø kh«ng ph¶i chèi bá ®ßi hái cña nã. Ng−îc l¹i lµ kh¸c: bëi ®©y lµ cè g¾ng lµm c«ng viÖc gi¶i kÕt tõ mét c¸i bªn ngoµi nµo ®ã, chø kh«ng ph¶i lµ chuyÖn ®i t×m cña l¹. Ng−êi nµo biÕt ®äc trong chiÒu s©u cña thiªn luËn v¨n nµy sÏ t×m thÊy ë ®©y mét sù ®¶ kÝch chèng l¹i nh÷ng cuéc trèn ch¹y hay nh÷ng thø bï trõ mäi kiÓu Êy vµ c¬n lò lín nh÷ng chñ nghÜa phi lý ®ang ®e däa t−¬ng lai cña chóng ta. 6 I T− t−ëng ®· mÖt nhoµi råi, nã ch¼ng cßn Ých dông g× n÷a [...] Gièng nh− mét miÕng giÊy b¹c, kh«ng cßn thÓ nµo vuèt th¼ng ra ®−îc n÷a mét khi ®· bÞ vß nhµu. Ludwig Wittgenstein Nh÷ng nhËn xÐt lÉn lén, 1931 Minh triÕt th× x¸m xÞt. Cuéc sèng, tr¸i l¹i, vµ t«n gi¸o th× ®Çy mµu s¾c. nt. 1947 7 I Kh«ng ®−a ra tr−íc ®iÒu g× 1. Xin nãi ngay, mét bËc minh triÕt th× v« ý. “V« ý” cã nghÜa lµ «ng gi÷ kh«ng ®−a ra mét t− t−ëng nµo −u tiªn h¬n c¸c t− t−ëng kh¸c, g©y thiÖt cho c¸c t− t−ëng kh¸c: «ng kh«ng cã t− t−ëng ®Þnh s½n trong ®Çu, ®Æt lµm nguyªn lý, dïng lµm nÒn t¶ng, hay chØ ®¬n gi¶n lµm khëi ®iÓm, ®Ó tõ ®ã suy ra hay, chÝ Ýt, triÓn khai t− duy cña m×nh. Nguyªn lý, archÐ1: võa lµ c¸i b¾t ®Çu võa lµ c¸i chØ ®¹o, c¸i tõ ®ã t− duy cã thÓ khëi ®Çu. Khi nã ®· ®−îc ®Æt ra råi, mäi c¸i kh¸c cø theo ®ã mµ ®i. Nh−ng, ®Êy chÝnh lµ c¸i bÉy, bËc minh triÕt sî c¸i ph−¬ng h−íng ®−îc véi chän Êy vµ c¸i b¸ quyÒn mµ nã thiÕt lËp nªn. Bëi t− t−ëng võa ®−îc ®−a ra ®· ®Èy lïi c¸c t− t−ëng kh¸c, dï sau ®ã cã kÕt hîp chóng l¹i, hay ®óng h¬n nã ®· lÐn lót chÆn ®øng chóng l¹i. BËc minh triÕt sî c¸i quyÒn lùc s¾p ®Æt ®ã cña c¸i thø nhÊt... Cho nªn, c¸c “t− t−ëng” Êy, «ng sÏ gi÷ cho chóng cïng ë trªn mét b×nh diÖn vµ ®Êy chÝnh lµ minh triÕt cña «ng: gi÷ cho chóng ®Òu cã kh¶ n¨ng ngang nhau, ®Òu cã thÓ ®−îc tiÕp cËn nh− nhau, kh«ng c¸i nµo do lÊn lªn tr−íc mµ che khuÊt mÊt c¸i kh¸c, phñ bãng xuèng c¸i kh¸c, tãm l¹i kh«ng c¸i nµo ®−îc −u tiªn. “V« ý” cã nghÜa lµ bËc minh triÕt kh«ng së h÷u mét t− t−ëng nµo hÕt, kh«ng bÞ bÊt cø t− t−ëng nµo cÇm tï. Nãi cho chÆt chÞa h¬n, râ rÖt h¬n: «ng kh«ng ®−a ra t− t−ëng nµo hÕt. Nh−ng, chÝnh ®iÒu ®ã, cã thÓ tr¸nh ®−îc kh«ng? Lµm sao cã thÓ t− duy mµ kh«ng ®−a ra tr−íc bÊt cø ®iÒu g×? Tuy nhiªn, minh triÕt d¹y ta r»ng, khi ta võa ®−a ra mét t− t−ëng, th× toµn bé hiÖn thùc (hay toµn bé nh÷ng g× cã thÓ t− duy) lËp tøc lïi l¹i phÝa sau; hay ®óng h¬n, nã biÕn mÊt vµo phÝa sau, vµ tõ nay ph¶i tèn bao nhiªu c«ng søc vµ chiªm nghiÖm ®Ó l¹i tiÕp cËn ®−îc nã. T− t−ëng ®Çu tiªn ®−îc ®−a ra ®ã ®· ph¸ vì c¸i nÒn hiÓn nhiªn bao bäc quanh ta; nh»m vÒ mét phÝa, phÝa nµy chø kh«ng ph¶i phÝa kia, nã ®· ®Éy ta vµo ®éc ®o¸n, nã ®· nÐm ta vµo phÝa bªn nµy, vµ phÝa bªn kia ®· bÞ ®¸nh mÊt, cuéc r¬i nµy thÕ lµ kh«ng cßn cøu v·n ®−îc n÷a: sau ®ã dÉu cã cè thiÕt lËp bao nhiªu chuçi luËn lý cã thÓ cã, ta còng sÏ ch¼ng bao giê tho¸t ra ®−îc n÷a - ta cø ®µo s©u vµo m·i, lón s©u m·i, m¾c m·i trong nh÷ng hang hèc ngo»n ngoÌo vµ nh÷ng cuén rèi cña t− duy vµ kh«ng cßn bao giê tråi lªn trªn mÆt ®−îc n÷a, c¸i mÆt ph¼ng l× cña hiÓn nhiªn. VËy nªn, minh triÕt d¹y r»ng nÕu muèn thÕ giíi tiÕp tôc më ra víi ta, vµ ®Ó ®−îc nh− vËy, nã cÇn v« tËn ®ång ®Òu, tuyÖt ®èi lÆng b»ng, th× ph¶i tõ bá tÝnh ®éc ®o¸n cña mét t− t−ëng ®Çu tiªn (mét ý t−ëng ®−îc ®−a lªn hµng ®Çu; vµ ngay c¶ c¸i t− t−ëng mµ t«i võa b¾t ®Çu ®©y). Bëi mäi t− t−ëng hµng ®Çu ®· lµ bÌ ph¸i råi: nã ®· b¾t ®Çu chiÕm ®o¹t, vµ nh− vËy còng tøc ®· b¾t ®Çu bá qua. BËc minh triÕt kh«ng bá qua bÊt cø c¸i g× hÕt, kh«ng bá r¬i g× hÕt. Mµ «ng hiÓu r»ng, khi ®−a ra mét t− t−ëng, th× dï lµ t¹m thêi, ta còng ®· thiªn vÒ mét phÇn nµo ®ã cña hiÖn thùc: khi chän rót sîi chØ nµy, chø kh«ng ph¶i sîi kh¸c trong cuén chØ c¸c liªn kÕt, lµ ta ®· b¾t ®Çu gÊp t− duy cña m×nh l¹i theo mét chiÒu nµo ®ã. Cho nªn, ®−a ra mét t− t−ëng, tøc lµ mÊt ®i tøc th× c¸i ta muèn lµm s¸ng tá, dÉu ta cã cÈn träng vµ thËm chÝ cã ph−¬ng ph¸p ®Õn ®©u: ta ®· bÞ ®ãng cøng vµo mét gãc nh×n riªng biÖt, TiÕng La-tinh = c¸i b¾t ®Çu, khëi nguyªn, nguyªn lý. (TÊt c¶ c¸c chó thÝch ë cuèi trang trong s¸ch nµy, trõ khi cã ghi chó riªng, ®Òu lµ cña ng−êi dÞch) 1 8 dÉu sau ®ã ta cã cè g¾ng chiÕm lÜnh l¹i c¸i toµn bé ®Õn bao nhiªu; vµ tõ nay ta kh«ng cßn cã thÓ kh«ng phô thuéc vµo c¸i nÕp gÊp ®ã, do t− t−ëng ®−a ra ®Çu tiªn t¹o nªn, kh«ng thÓ kh«ng trë l¹i tõ nã; ta còng kh«ng thÓ kh«ng ngõng trë l¹i ®ã, mong muèn xãa bá nã ®i, vµ ®Ó lµm nh− vËy l¹i lµm nhµu tr−êng t− duy cã thÓ cã theo mét c¸ch kh¸c - ta ®· m·i m·i ®¸nh mÊt ®i tÝnh chÊt kh«ng cã nÕp gÊp cña t− duy. VËy mµ, ®−a ra mét t− t−ëng, chÝnh lÞch sö triÕt häc ®· b¾t ®Çu - vµ kh«ng ngõng - lµ nh− vËy: tõ t− t−ëng ®−a ra ®ã, ng−êi ta biÕn nã thµnh mét nguyªn lý vµ mäi sù cø theo ®ã mµ tiÕp tôc - t− t−ëng tù tæ chøc l¹i thµnh hÖ thèng; tõ c¸i t− t−ëng ®−îc ®−a ra tr−íc ®ã, ng−êi ta lµm nªn mét ®iÓm låi cña t− duy, b¶o vÖ nã, vµ kÎ kh¸c cã ®−îc mét chç n¾m ®Ó mµ ph¶n b¸c l¹i. Tõ c¸i lËp tr−êng ®−îc ®−a ra ®ã, cã thÓ h×nh thµnh mét luËn ®Ò, mét tr−êng ph¸i, mét cuéc tranh luËn - sÏ kh«ng bao giê kÕt thóc. 2. Mét nhµ t− t−ëng Trung Hoa thÕ kû XVII (V−¬ng Phu Chi) ®· chó gi¶i vÒ mét quÎ trong Kinh DÞch theo h−íng ®ã: “H·y nh×n bÇy rång kh«ng cã ®Çu: Êy lµ ®iÒm lµnh.” ThËt vËy, quÎ ®Çu tiªn trong c¸c quÎ lµ XXXX trong ®ã c¸c hµo1 liÒn t−îng tr−ng cho c¸c tr¹ng th¸i kh¸c nhau cña t×nh huèng, còng nh− c¸c thêi ph¸t triÓn kh¸c nhau cña nã, kh«ng cã hµo nµo kh¸c hµo nµo, hay lÊn hµo nµo, kh«ng hµo nµo v−ît lªn; dï vÞ trÝ cña chóng kh«ng t−¬ng ®−¬ng nhau, nh−ng kh«ng hµo nµo ®−îc ®Æt lªn tr−íc, kh«ng hµo nµo ®−îc −u tiªn. Tãm l¹i, kh«ng hµo nµo næi bËt lªn - chóng ë cïng trªn mét b×nh diÖn. Nh− vËy “kh«ng cã ®Çu” cã nghÜa lµ tÊt c¶ nh÷ng con rång Êy “häp l¹i thµnh nhãm”, kh«ng con nµo cã ®Çu v−ît lªn, ®−îc ®−a lªn tr−íc, vµ chóng cã “n¨ng lùc b»ng nhau”; vµ bëi v×, trong c¸c thêi kh¸c nhau, hay c¸c tr¹ng th¸i kh¸c nhau ®ã, kh«ng c¸i nµo ®−îc ®−a lªn tr−íc, kh«ng c¸i nµo “träng” hay “khinh” h¬n so víi nh÷ng c¸i kh¸c, mµ tÊt c¶ ®Òu ®−îc “nh×n lµ kh«ng cã ®Çu”, trªn cïng mét b×nh diÖn, b»ng nhau, mçi phÇn cña hiÖn thùc, còng gièng nh− mçi hµo trªn quÎ ®Òu cã thÓ béc lé nh− nhau, mçi nh©n tè cña nã, nh− mét “con rång”, ®Òu cã thÓ béc lé toµn bé t¸c dông cña nã. Nh− vËy còng cã nghÜa lµ chØ cÇn kh«ng ®Þnh s½n ®iÒu g× trong ®Çu c¶ lµ cã thÓ gi÷ cho hiÖn thùc cßn nguyªn tÊt c¶ c¸c kh¶ n¨ng tiÒm tµng cña nã - ®Ó “kh«ng cã n¬i nµo mµ nã kh«ng thÓ ph¸t huy t¸c dông ®Õn cïng (v« thñ gi¶, v« së bÊt dông kú cùc)”2 (Chu Hy tËp chó, tr.50), nh− nhµ b×nh chó nãi; bëi, nh×n nhËn nh− vËy, ch¼ng cã g× øc chÕ nã hay k×m gi÷ nã, nã ph« bµy toµn vÑn. V× kh«ng mét hµo nµo, trong hiÖn thùc còng nh− trong quÎ, giµnh lÊy −u tiªn mµ che phñ hµo kh¸c, nªn chóng ®Ó cho tÊt c¶ c¸c tr¹ng th¸i, dÇu cã kh¸c nhau ®Õn ®©u, ®Òu cïng tån t¹i hµi hßa; tÊt c¶ c¸c thêi cña sù ph¸t triÓn ®Òu diÔn ra thuËn lîi, dÇu c¸c kú cña chóng tr¸i ng−îc nhau: trong tÊt c¶ nh÷ng thêi c¬ tr×nh ra víi m×nh ®ã, bËc minh triÕt kh«ng vøt bá c¸i nµo hÕt, kh«ng tù t−íc ®i c¸i nµo hÕt, «ng gi÷ cho tÊt c¶ chóng ®Òu réng c¸nh, dµn ra, nh− nh÷ng “con rång”, nh− mét ®µn chim bay. NÕu, tõ ®©y, ta quay trë l¹i víi triÕt häc, ta sÏ thÊy râ h¬n mèi liªn quan mËt thiÕt lµm nÒn t¶ng cho lêi chó gi¶i võa nãi, Èn ngÇm trong chó gi¶i ®ã (vµ, b»ng lèi chuyÓn ngo¹i (extraversion), t«i cã thÓ dÞch ®Çy ®ñ h¬n tõ khu«n khæ t− duy ®ã sang khu«n khæ t− duy cña chóng ta): bËc minh triÕt lu«n gi÷ cho tÊt c¶ ®Òu më bëi v× «ng lu«n gi÷ cho tÊt c¶ ®Òu tËp häp, nh− s¸u hµo trong h×nh quÎ kia ®−îc nh×n thµnh chØ mét bã, b»ng nhau, trªn cïng mét b×nh diÖn. Trong khi, quay l¹i víi c«ng viÖc cña triÕt Mçi hµo trong c¸c quÎ cña Kinh DÞch ®−îc vÎ b»ng b»ng mét ®−êng v¹ch liÒn hay ®øt ®«i. Nh÷ng c©u ch÷ H¸n nµy lµ do t¸c gi¶ chua vµo thªm, vµ ®−îc ®Æt ë cuèi s¸ch. ë ®©y, chóng t«i ®Æt liÒn t¹i chç ®Ó b¹n ®äc cã thÓ dÔ theo dâi. 1 2 9 häc, ta ph¶i c«ng nhËn r»ng mäi ý t−ëng ®−a ra võa më ra th× cïng lóc l¹i ®ãng l¹i; chÝnh x¸c h¬n, lµ nã b¾t ®Çu b»ng c¸ch ®ãng l¹i c¸c quan ®iÓm kh¶ dÜ kh¸c ®Ó xoi ®−êng cho quan ®iÓm cña nã: cho nªn khëi thñy cña triÕt luËn tÊt yÕu ®· mï qu¸ng ®ång thêi ®éc ®o¸n; ®èi víi ph−¬ng diÖn nµy hay ph−¬ng diÖn kh¸c cña tr¶i nghiÖm hay ®èi víi t− duy cña ng−êi kh¸c, mét nhµ triÕt häc bao giê còng b¾t ®Çu b»ng c¸ch t− chäc m¾t m×nh, Ýt ra lµ theo mét c¸ch nh×n nµo ®ã (thËm chÝ cã thÓ nãi: c¸c nhµ triÕt häc cµng thiªn tµi - tù chäc m¾t m×nh cµng s©u - th× sù mï qu¸ng khëi nguyªn cña hä cµng lín: tÇm vÜ ®¹i cña Platon, Kant lµ ë nh÷ng g× c¸c «ng b¾t ®Çu “bá qua”). Vµ vÒ phÝa triÕt häc, c¸i toµn thÓ mµ sau ®ã hÖ thèng cè thiÕt lËp l¹i chØ cã thÓ kh«i phôc l¹i tõng b−íc, thay v× ®−îc n¾m b¾t toµn vÑn nh− ë ®©y, vµ chØ cã thÓ gië ra tõ tõ. Tøc lµ, kh«ng bao giê cã thÓ toµn vÑn: mét t− t−ëng ®· cã mét khëi ®Çu th× kh«ng thÓ cã kÕt thóc. Nhµ kinh ®iÓn x−a nãi tiÕp: kh«ng ®−a ra bÊt cø ®iÒu g× tr−íc, kh«ng cã chç b¾t ®Çu, bËc minh triÕt gièng nh− “Trêi” vËy. Bëi ®Æc tÝnh cña Trêi, vèn “bao gép tÊt c¶", “lµ khëi nguyªn cña tÊt c¶”, lµ Trêi “kh«ng cã ®Þnh s½n g× hÕt”- kh«ng thêi ®iÓm nµo, kh«ng tån t¹i nµo hÕt (Chu Hy TËp chó, tr.58). ChÝnh x¸c h¬n, c¸i “®øc” cña Trêi, vèn ch¼ng cã g× kh¸c h¬n lµ tæng thÓ cña c¸c qu¸ tr×nh ®ang diÔn tiÕn (la totalitÐ des processus en cours) vµ, nh− vËy, lµm nªn c¸i vèn (le fonds) kh«ng cïng cña tù nhiªn, lµ Trêi cã thÓ “kh«ng ®Þnh g× c¶” (sao cho “tÊt c¶ nh÷ng c¸i kh¸c cø thÕ nèi theo”) vµ chÝnh v× vËy Trêi míi lu«n b¶o ®¶m ®−îc cho mäi sù vËn hµnh, mäi c¸i hiÖn tån: “lÊy ®«ng chÝ lµm ®iÓm khëi ®Çu, nhµ b×nh chó nãi, ch¼ng qua lµ mét c¸ch tÝnh cho tiÖn cña con ng−êi”; hay “lÊy mïa xu©n lµm khëi ®Çu lµ chØ tÝnh ®Õn sù n¶y në cña cá c©y” (nh− lµ hiÖn t−îng ®Æc biÖt cña tiÕn hãa). Nãi c¸ch kh¸c, tÊt c¶ nh÷ng sù khëi ®Çu cña chóng ta ®Òu lµ tïy tiÖn hay ®Æc biÖt: còng nh− “Trêi”, nh− b¶n chÊt cña hiÖn thùc, vèn kh«ng cã khëi ®Çu còng ch¼ng cã −u tiªn, con ng−êi còng kh«ng thÓ, “dùa vµo bÊt cø c¸i ®Çu nµo”, mµ hä thÊy næi cém lªn, ®Ó lÊy ®ã lµm c¸i thø nhÊt. 3. §ã lµ chän lùa cña minh triÕt (®èi diÖn víi triÕt häc): gi÷ kh«ng ®Þnh ®iÒu g× hÕt, kh«ng ®−a ra bÊt cø ®iÒu g×. §èi diÖn, nghÜa lµ nh×n tõ minh triÕt, triÕt häc sinh ra tõ chÝnh sù thiªn vÞ khëi nguyªn Êy, nã ®−a ra tr−íc mét t− t−ëng, sau ®ã t− t−ëng Êy kh«ng ngõng ®−îc lÊy l¹i, lµm cho biÕn d¹ng ®i, biÕn ®æi ®i, tõ ®ã triÕt häc kh«ng cßn cã thÓ lµm g× kh¸c h¬n lµ söa chöa mét quan ®iÓm riªng biÖt b»ng mét quan ®iÓm riªng biÖt kh¸c - mçi nÒn triÕt häc, nh− ta biÕt, l¹i phñ nhËn nÒn triÕt häc tr−íc ®ã. Tãm l¹i, nã kh«ng thÓ lµm g× kh¸c h¬n lµ gÊp t− duy cña con ng−êi theo mét c¸ch kh¸c. Nh−ng kh«ng bao giê hoµn toµn tho¸t ra ®−îc khái sù thiªn vÞ mµ nã ®· r¬i vµo lóc khëi ®Çu - khái c¸i nÕp gÊp Êy, hay ®óng h¬n, khái c¸i r·nh Êy, c¸i t− t−ëng ®Çu tiªn ®−îc ®−a ra. Cho nªn, do c¸i lçi nguyªn lai ®ã, vµ ®Ó v−ît qua c¸i lçi Êy, v× nã kh«ng thÓ xãa c¸i lçi ®ã ®i ®−îc, nã cø buéc ph¶i ®i tíi m·i, ph¶i nghÜ kh¸c m·i: tõ ®ã mµ sinh ra lÞch sö triÕt häc (nÕu triÕt häc cã mét lÞch sö, hay ®óng h¬n, chÝnh nã lµ lÞch sö Êy). Cßn minh triÕt th× kh«ng cã lÞch sö (b»ng chøng: ta cã thÓ viÕt mét lÞch sö triÕt häc, nh−ng kh«ng thÓ viÕt lÞch sö cña minh triÕt). Nã kh«ng cã lÞch sö tr−íc hÕt lµ theo nghÜa nã kh«ng ®−îc thiÕt lËp mét c¸ch lÞch sö : kh«ng ®−a ra bÊt cø ®iÒu g×, nªn nã còng ch¼ng thÓ bÞ b¸c bá, trong nã ch¼ng cã vÊn ®Ò g× ®Ó mµ tranh luËn c¶ vµ, do ®ã, ch¼ng thÓ chê ®îi cã tranh chÊp nµo ë ®©y hÕt, còng ch¼ng cã t−¬ng lai nµo ®Ó mµ hi väng. Nh− vËy minh triÕt chÝnh lµ phÇn ph¶n lÞch sö cña t− duy: nã thuéc vÒ tÊt c¶ c¸c thêi, nã ®Õn tõ ®¸y s©u cña thêi gian, cã thÓ t×m thÊy nã trong tÊt c¶ c¸c truyÒn 10 thèng- nh− ng−êi ta vÉn nãi, nã lµ minh triÕt cña c¸c “d©n téc”. Do ®ã, nã nh¹t nhÏo kh«ng cøu ch÷a ®−îc: minh triÕt cßn kh«ng cã lÞch sö theo ý nghÜa nµy n÷a, lµ ®èi víi nã, sÏ ch¼ng x¶y ra chuyÖn g× ®¸ng chó ý, næi cém, mµ lêi nãi cã thÓ b¸m mãc vµo ®Êy - ch¼ng cã g× thó vÞ diÔn ra c¶. Qu¶ vËy: nã b»ng ph¼ng mét c¸ch kh«ng v·n håi ®−îc bëi, chÝnh tù nã nãi ra ®Êy, nã cèt ph¶i gi÷ sao cho mäi thø cïng ë trªn mét mÆt b»ng; vµ chÝnh ®iÒu ®ã lµm cho ta thÊy thËt qu¸ khã nãi vÒ nã. V× triÕt häc ®· chän con ®−êng tiÕn tíi, vµ do ®ã, m¹o hiÓm, v× nã kh«ng ngõng ®µo bíi, theo ®uæi, v−ît lªn, vµ ®Ó lµm vËy th× ph¶i s¸ng t¹o, nªn nã thuéc mét thø l«-gÝch cña ham muèn, nã thùc sù lµ khoa häc - “cña ham muèn”1: nã tháa m·n ham muèn cña chóng ta bëi v× nã kh«ng ngõng cÊt cao lêi khiªu khÝch muèn tr¶ lêi sù th¸ch thøc cña mét thÕ giíi ®−îc quan niÖm nh− mét c©u ®è. Ham muèn phiªu l−u (®i t×m ch©n lý) vµ thÝch hiÓm nguy (nh− lµ c¸i gi¸ cña gi¶ thuyÕt ®−a ra). Cßn bËc minh triÕt th× kh«ng th¸m hiÓm còng ch¼ng kh¸m ph¸ g× hÕt, lêi nãi cña «ng ch¼ng v−íng bËn chót ham muèn nµo (vµ ë ®©y cã sù t−íc ®o¹t nµo cña nhµ H¸n häc ch¨ng?). T«i thËm chÝ thËt bÊt ngê khi thÊy trong minh triÕt Trung Hoa, nhµ t− t−ëng cã thÓ kh«ng hÒ biÕt ®Õn sù ng¹c nhiªn - lµ c¸i, nh− ta biÕt, lµ khëi ®Çu cña hµnh vi triÕt luËn (thaumazein) - «ng thËm chÝ ch¼ng hÒ cã ý coi träng sù hoµi nghi, viÖc tra vÊn. ¤ng kh«ng hÒ nghi ngê c¸i hçn mang, «ng ch¼ng bao giê gÆp con Nh©n s− : cho nªn, thay v× kh¸m ph¸ bÝ Èn, «ng mêi ta lµm s¸ng tá c¸i hiÓn nhiªn - “nhËn ra” nã, nh− ng−êi ta nãi, nhËn ch©n nã. Mét c¸i hiÓn nhiªn kh«ng ngõng ®Õn víi ta trªn mét b×nh diÖn ngang b»ng, biÓu hiÖn trong c¸i quÎ Kinh DÞch ta ®· thÊy, vµ nh÷ng ng−êi Trung Quèc x−a quan niÖm ch¼ng hÒ lµ mét ®iÒu bÝ Èn cña thÇn th¸nh, mµ lµ “Trêi”. Nh−ng kh«ng g× khã h¬n viÖc n¾m b¾t c¸i b×nh diÖn ®ång ®Òu cña t− duy Êy, nhÊt lµ ph¶i tõ tÊt c¶ c¸c phÝa cïng mét lóc (vµ l¹i cßn kh«ng hÒ cã tiÕng gäi cña −u t− vµ ham muèn). VËy nªn, ®Ó tr¸nh bít khã kh¨n, c¸i khã kh¨n do sù ph¼ng l× cña minh triÕt (ng−îc víi c¸i gå ghÒ cña triÕt häc) còng nh− sù nh¹t nhÎo kh«ng thÓ cøu v·n cña nã (khiÕn mäi lêi nãi vÒ nã ®Òu r¬i tâm vµo v« nghÜa), t«i ®· chän ®Ò cËp ®Õn minh triÕt ngay tõ ®Çu b»ng c¸ch kÐo nã ®Õn ranh giíi cña nã: nh− vËy sÏ soi chiÕu nã d−íi mét nguån s¸ng cùc ®oan, ®ét kÝch vµo ®iÓm c¨n b¶n cña nã - ®iÓm v« ý cña nã. Nh−ng, liÒn ®ã, t«i ®· tù chÆn ®−êng m×nh, võa b¾t ®Çu t«i ®· kh«ng thÓ tiÕn lªn ®−îc n÷a: t− duy cña minh triÕt bÞ buéc ®øng im mét chç. Vµ, trªn thùc tÕ, ng−îc víi triÕt häc, minh triÕt kh«ng g©y ra sù tiÕn triÕn, mµ lµ biÕn dÞ (variation). Do vËy ta sÏ kh«ng ngõng c¾t ngang l¹i c¸c ®−êng ®i cña m×nh vµ quay l¹i chç cò: ®Ó nhËn râ tÝnh hiÓn nhiªn (cña néi giíi), t«i chØ cã thÓ lÆp ®i lÆp l¹i m·i ®Õn khiÕn b¹n ch¸n chª. Ng−êi Trung Quèc cã mét c¸ch nãi kh¸c: kh«ng thÓ c¾t nghÜa ®−îc minh triÕt (nã kh«ng ph¶i lµ c¸i ®Ó mµ hiÓu) - nã lµ c¸i ®Ó mµ chiªm nghiÖm hay, cßn h¬n thÕ n÷a, cø ®Ó cho nã cuén më ra, nh− mét sù thÈm thÊu, “th−ëng thøc” nã. Tõ Philosophie (triÕt häc) gåm hai thµnh tè ghÐp l¹i: Philo (gèc tõ tõ Hy L¹p philos= b¹n, hay philein= yªu mÕn, ham muèn; vµ sophia= minh triÕt, khoa häc 1 11 II V« ý, V« ng· 1. §Ó xuyªn thÊu ®−îc vµo c¸c biÕn dÞ Êy cña minh triÕt, t«i sÏ b¾t ®Çu b»ng ®¹i diÖn tiªu biÓu nhÊt cña minh triÕt ë Trung Quèc, lµ Khæng Tö. Lêi nãi ng¾n gän sau ®©y trong LuËn Ng÷ nãi râ v× sao bËc minh triÕt th× “v« ý”: “§øc Khæng Tö kh«ng cã bèn ®iÒu lçi: kh«ng cã ý (−u tiªn), kh«ng cã ®iÒu tÊt yÕu (®−îc suy tÝnh tr−íc), kh«ng cã lËp tr−êng (®−îc kh¼ng ®Þnh), kh«ng cã c¸i t«i (riªng). 1 C©u nµy ph¶i ®−îc hiÓu thËt s¸t (v« ý): ®iÒu §øc Khæng kh«ng m¾c lçi kh«ng ph¶i lµ nh÷ng t− t−ëng ®· cã s½n, hay t− t−ëng vu v¬, hay t− t−ëng kh«ng cã c¬ së, nh− ng−êi ta th−êng dÞch - ch¼ng cÇn ph¶i lµ Khæng Tö ®Ó ®−îc nh− vËy - mµ chØ ®¬n gi¶n lµ kh«ng cã ý riªng. Theo c¸i nghÜa nh− khi ta nãi “mçi ng−êi ®Òu cã ý riªng cña m×nh”, hay, ng−îc l¹i “®iÒu ®ã kh«ng ®óng nh− ý riªng cña t«i”, hoÆc n÷a, ta ph¶i suy xÐt vµ hµnh ®éng “theo ý riªng cña m×nh”: bËc minh triÕt lµ v« ý bëi «ng kh«ng giµnh −u tiªn cho ý nµo hÕt (vµ do ®ã còng ch¼ng lo¹i bá ý nµo hÕt) vµ «ng tiÕp cËn thÕ giíi mµ kh«ng phãng chiÕu lªn ®ã mét ý niÖm ®−îc suy tÝnh tr−íc nµo c¶; do vËy «ng kh«ng thu nhá bít thÕ giíi chót nµo b»ng c¸ch ®−a vµo ®ã quan ®iÓm riªng cña m×nh, mµ lu«n më réng nã cho tÊt c¶ c¸c kh¶ n¨ng. V× «ng kh«ng ®¸nh gi¸ cao bÊt cø ®iÒu g×, nªn ch¼ng cã c¸i “cÇn ph¶i” nµo ¸p ®Æt ®−îc lªn «ng vµ quy ®Þnh tr−íc ®−îc hµnh xö cña «ng; ch¼ng cã “tÊt yÕu” nµo quy t¾c hãa tr−íc ®−îc hµnh xö Êy, dï lµ nh÷ng ch©m ng«n tù m×nh ®Þnh cho m×nh hay nh÷ng quy t¾c do x· héi ¸p ®Æt. Ta ®Æc biÖt thÊy «ng kh¸c víi mét ®å ®Ö cña «ng, ng−êi chñ tr−¬ng cã nh÷ng nguyªn t¾c, vµ Khæng Tö kh«ng ®ång t×nh víi tÝnh kh«ng khoan nh−îng cña ng−êi ®å ®Ö nµy (Tö Lé, x. XVII, 5 vµ 7): gi÷ mét mèi quan hÖ hoµn toµn më ®èi víi thÕ giíi, «ng cã thÓ theo khÝt mäi sù kh¸c nhau cña nã vµ thÝch øng víi tõng hoµn c¶nh cña nã mµ ch¼ng gÆp trë ng¹i nµo. H¬n n÷a, kh«ng cè ®Þnh ë mét quan ®iÓm riªng nµo, nªn «ng cã thÓ cïng tiÕn triÓn hßa nhÞp víi dßng vËn ®éng cña sù vËt; vµ chÝnh v× vËy nªn sau ®ã bËc minh triÕt míi cã thÓ nãi lµ “v« cè” (kh«ng cã lËp tr−êng cè ®Þnh, cè chÊp). HiÖn thùc biÕn ®æi liªn tôc, hµnh xö cña bËc minh triÕt còng vËy, nã còng kh«ng “dõng l¹i”. Kh«ng dù tÝnh tr−íc mét tÊt yÕu nµo hÕt, «ng còng gi÷ cho m×nh kh«ng rµng buéc sau ®ã vµo lËp tr−êng ®· chÊp nhËn - kh«ng cè ®Þnh vµo ®ã, kh«ng sa lÇy vµo ®ã. Khi Khæng Tö nãi r»ng “ta ghÐt ®øa cè chÊp” (XIV - 34), chí nªn nghÜ ®ã chØ lµ mét nÐt c¸ tÝnh cña «ng - ®©y kh«ng ph¶i chç ®Ó nãi ®¹o ®øc hay t©m lý (lµ ®iÒu ng−êi ta hay qu¸ l¹m dông ®èi víi LuËn Ng÷) -, ®©y lµ mét vÊn ®Ò chung h¬n nãi râ r»ng «ng kh«ng chÞu ®Ó cho Nguyªn v¨n cña LuËn Ng÷: “Tö tuyÖt tø: v« ý, Hãa - 1996), §oµn Trung Cßn dÞch c©u nµy nh− sau: “§øc Khæng Tö kh«ng cã bèn ®iÒu lçi nµy: 1 v« tÊt, v« cè, v« ng·”. Trong Tø Th¬ (Nxb. ThuËn a- V« ý: ngµi kh«ng cã ý riªng, kh«ng cã lßng t− dôc. b- V« tÊt: ngµi kh«ng cã kú tÊt, tøc ngµi tïy c¶nh mµ söa ®æi. c- V« cè: ngµi kh«ng cè chÊp, tøc ngµi cã l−îng dung thø. d- V« ng·: ngµi ch¼ng cã lßng Ých kû, v× m×nh mµ bá ng−êi” 12 ph¸n xÐt, råi hµnh xö cña m×nh bÞ x¬ cøng. Nãi mét c¸ch chÆt chÏ, thËm chÝ ë ®©y còng kh«ng cã chuyÖn thiÖn ¸c cña con ng−êi (t− duy Trung Hoa, nh− ta biÕt, kh«ng hÒ lÖ thuéc vµo chuyÖn ma quû): c¸i tiªu cùc ë ®©y chñ yÕu lµ ë chç chóng ta tù kÌm chÆt m×nh trong mét t− thÕ riªng biÖt kh«ng cßn ph¸t triÓn ®−îc n÷a; hay, ®óng h¬n, trªn ph−¬ng diÖn t− t−ëng, ë chç chóng ta tù ®Ó m×nh bÞ nhèt chÆt vµo trong mét ý niÖm nhÊt ®Þnh vÒ sù vËt kh«ng thÓ tho¸t ra vµ c¶i ®æi ®−îc n÷a. C¸i tiªu cùc lµ sù t¾c nghÏn (dßng vËn hµnh - vËn hµnh cña mäi hiÖn thùc) vµ c¸i dë cña sù cè ®Þnh. Bëi c¸i thÝch ®¸ng trong mét tr−êng hîp nµy l¹i kh«ng cßn thÝch ®¸ng trong tr−êng hîp kh¸c, vµ l«-gÝch cña hiÖn thùc (®Ó cho nã lµ hiÖn thùc) lu«n ®Æt vÊn ®Ò: c¸i dë, c¸i lçi lµ ë c¸i ng−ng ®äng kia, biÕn sù tæng gi¸c cña ta thµnh r·nh mßn vµ ng¨n ta tù ®æi míi, khiÕn ta chÖch khái ®ßi hái ®ã. Cuèi cïng, Khæng Tö nãi cho thËt ®óng lµ “v« ng·”, chø kh«ng chØ lµ “kh«ng quy ng·”, hay “kh«ng cã c¸i T«i” nh− ng−êi ta dÞch (ë ®©y n÷a, cÇn tr¸nh lèi hiÓu ®¹o ®øc häc hay t©m lý häc, nã lµm tæn th−¬ng tÝnh triÖt ®Ó cña lêi nãi). BËc minh triÕt thùc sù lµ v« ng· bëi v×, do kh«ng ®Ò cao bÊt cø ®iÒu g× víi t− c¸ch lµ ý t−ëng ®−îc ®−a ra(1), còng kh«ng dù tÝnh bÊt cø ®iÒu g× víi danh nghÜa lµ ®ßi hái ph¶i tu©n thñ(2), còng kh«ng tØnh t¹i trong bÊt cø mét lËp tr−êng cho tr−íc nµo (3), nªn ch¼ng cã g× cã thÓ c¸ thÓ hãa nh©n c¸ch cña «ng(4). SÏ ch¼ng cßn cã c¸i t«i - v× sÏ lµ qu¸ chËt chéi - khi tÇm nh×n cña ta hoµn toµn më réng vµ trïng hîp víi toµn bé tiÕn tr×nh (nã “réng lín” nh− Trêi; x. VIII, 19). Cho nªn ch¼ng cã g× ®Ó mµ nãi vÒ bËc minh triÕt c¶ (VII, 18), ch¼ng cã g× ®Ó khen (IX, 12), «ng kh«ng cã tÝnh c¸ch vµ kh«ng cã ®øc. T«i ®· nãi tr−íc vÒ c¸i vÎ trßn trÞa, nÕu kh«ng nãi lµ quÈn quanh, cña lêi nãi minh triÕt vµ chiÕn l−îc biÕn dÞ cña nã. Ta ®· thÊy ®iÒu ®ã trong khi dâi theo nh÷ng chØ dÉn cña nhµ b×nh chó: “t− t−ëng” ®−a ra(1), v× nã lµ chuyªn nhÊt, nªn sinh ra nh÷ng “®ßi hái”(2) ; råi nh÷ng ®ßi hái nµy, do c¸i ®Þnh h−íng mµ nã gãp phÇn cè ®Þnh, khiÕn ta nhËn lÊy mét “lËp tr−êng”(3) nµo ®ã; vµ cuèi cïng lËp tr−êng nµy, do t¸c dông thu hÑp cña nã, ®−a ®Õn chç h×nh thµnh “c¸i t«i”(4) riªng cña ta. Song, c¸i t«i ®ã chÝnh nã l¹i trë thµnh khëi ®iÓm cña nh÷ng ý t−ëng ®−a ra (theo c¸i nghÜa, th«ng th−êng, mçi ng−êi ®Òu cã ý kiÕn riªng cña m×nh) mµ ta ®· thÊy ë ®Çu cña lêi b×nh nµy. Qu¶ vËy, tõ ®Æc ®iÓm vèn lµ ®Æc thï cña c¸i t«i dÉn ®Õn tÝnh thiªn vÞ lµ ®Æc thï cña t− t−ëng; c¸i t«i ®−îc thu l¹i thµnh quan ®iÓm, dÉn ®Õn “tÝnh phiÕn diÖn” cña tÇm nh×n vµ sù chËt hÑp cña c¸i nh×n: kÕt thóc b»ng sù ®ãng l¹i cña c¸i “t«i”, lêi b×nh quay l¹i khëi ®iÓm cña nã (tøc sù xuÊt hiÖn cña “t− t−ëng”), vµ nh− vËy t¹o thµnh mét c¸i vßng lÈn quÈn cña c¸ nh©n. 2- Nh÷ng lêi kh¸c chØ lµm biÕn dÞ chñ ®Ò ®ã: “Ng−êi qu©n tö th× ®Çy ®ñ [toµn vÑn] vµ kh«ng nghiªng vÒ phÝa nµo c¶; kÎ tiÓu nh©n th× ng−îc l¹i”1 (LuËn Ng÷, II, 14); nãi c¸ch kh¸c, bËc qu©n tö kh«ng theo mét bÒ c¸i g× hÕt, kh«ng cã tiªn nghiÖm, vµ c¸i ®øc ®Çu tiªn, khiÕn «ng kh¸c ng−êi, lµ «ng kh«ng t− vÞ. Chø kh«ng ph¶i kh«ng thiªn vÞ: bëi v× kh¸i niÖm cña chóng ta bã hÑp trong ý t−ëng vÒ mét sù c«ng b»ng trong ph¸n xÐt, gi÷a bªn nµy ®èi diÖn víi bªn kia, gi÷a hai phÝa, (mµ c¸i ®−îc thua lµ c«ng lý hay ch©n lý), cßn ®èi víi ng−êi Trung Quèc th× c¸i ng−îc l¹i víi t− vÞ lµ th¸i ®é më Nguyªn v¨n LuËn Ng÷: “Qu©n tö ch©u nhi bÊt tû; tiÓu nh©n tû nhi bÊt ch©u”. §oµn Trung Cßn dÞch: “Bùc qu©n tö xö ®−îc víi tÊt c¶ mäi ng−êi, v× ch¼ng cã lßng t− vÞ. KÎ tiÓu nh©n v× t− vÞ, cho nªn ch¼ng xö ®−îc víi mäi ng−êi” (S®d.) 1 13 tung tÊt c¶ c¸c kh¶ n¨ng kh«ng ®Ó thu vÒ mét phÝa nµo hÕt; cho nªn ®Êy ®óng h¬n lµ kh«ng t− vÞ, ng−îc l¹i víi c¸i t− vÞ nµy lµ sù toµn vÑn: qu¶ vËy, bËc minh triÕt lµ ng−êi, do kh«ng coi ®iÒu g× lµ −u tiªn, nªn cã thÓ bao gép tÊt c¶; vµ, ®Ó lµm ®iÒu ®ã, lu«n biÕt ®Æt b»ng l¹i hÕt mäi thø, nh− ng−êi ta vÉn nãi. Nh− vËy kh«ng cã nghÜa lµ «ng ta kh«ng nhËp cuéc, nh−ng tù trong chÝnh «ng kh«ng cã g× buéc ph¶i lµm sù nhËp cuéc ®ã (bëi v× «ng lµ “v« ng·”; nãi c¸ch kh¸c, «ng quyÕt ®o¸n mµ kh«ng thiªn kiÕn. C©u sau ®©y bæ sung vµ kh¼ng ®Þnh ®iÒu ®ã: “Trong thÕ gian, ng−êi qu©n tö kh«ng nãi cã còng ch¼ng nãi kh«ng, mµ chØ nghiªng vÒ phÝa t×nh thÕ ®ßi hái” (IV,10)1. ¤ng gi÷ kh«ng lo¹i bá bÊt cø ®iÒu g×, theo h−íng nµy hay h−íng kh¸c, ch¼ng cã viÖc g× «ng mÆc nhiªn tham gia, còng ch¼ng cã viÖc g× «ng vøt bá v× nguyªn t¾c. “Khi nªn giµu, th× «ng giµu - nhµ b×nh chó bµn - khi nªn nghÌo, th× «ng nghÌo; khi nªn sèng, th× «ng sèng, vµ khi nªn chÕt, th× «ng chÕt”. Ta thÊy nh− vËy ë ®©y l¹i trë l¹i kh¸i niÖm khuynh h−íng cña c©u trªn, nh−ng lµ ®Þnh h−íng nã mét c¸ch tÝch cùc; bËc minh triÕt kh«ng tù m×nh thiªn vÒ bªn nµo (còng kh«ng do c¸i “t«i” cña nh÷ng ng−êi kh¸c), mµ tïy theo ®iÒu g× thÝch hîp víi t×nh thÕ (nghÜa cæ cña ch÷ nghÜa), tøc lµ, nh− t− duy Trung Hoa kh«ng ngõng quan niÖm, theo ®ßi hái cña sù ®iÒu tiÕt. Cho nªn, do lu«n nghiªng theo sù ®iÒu tiÕt, nh− nhµ b×nh chó (Hå Qu¶ng) ®· nãi rÊt hay, “dï tr«ng chõng nh− bËc qu©n tö cã nghiªng vÒ mét phÝa, kú thùc «ng kh«ng nghiªng vÒ phÝa nµo c¶”. 3- Nh÷ng bËc minh triÕt kh¸c (Ýt minh triÕt h¬n), cã thÓ xÕp thµnh hai h¹ng: nh÷ng ng−êi kh«ng chÞu nhôc th©n m×nh mµ kh«ng bao giê chÞu tõ bá chÝ cña m×nh; hay ng−îc l¹i, nh÷ng ng−êi chÞu tõ bá chÝ cña m×nh vµ chÞu nhôc th©n m×nh, nh−ng lµ ®Ó t«n träng c¸c tËp tôc vµ ®¸p l¹i nçi lo cña mäi ng−êi; hay, nh÷ng ng−êi rót lui khái thÕ gian, ®Ó cã thÓ tù do ph¸t ng«n, vµ cã thÓ kh«ng chÞu nhôc mµ vÉn tÝnh ®Õn c¸c ®iÒu kiÖn cña thêi thÕ (LuËn Ng÷, XVIII, 8). Song, Khæng Tö kh«ng tù xÕp m×nh vµo phÝa nµo trong hai phÝa Êy: “Ta kh¸c tÊt c¶ bän hä”, «ng kÕt luËn ng¾n gän, bëi v× “ch¼ng cã g× ta cã thÓ, còng ch¼ng cã g× ta kh«ng thÓ (v« kh¶ v« bÊt kh¶)”2- ch¼ng cã g× hîp víi ta hay kh«ng hîp víi ta. Tøc còng cã nghÜa lµ Khæng Tö kh«ng ®øng vÒ phÝa nh÷ng ng−êi kh¨ng kh¨ng tõ chèi chÞu nhôc th©n m×nh v× lîi Ých cña thiªn h¹, còng ch¼ng ®øng vÒ phÝa nh÷ng ng−êi, ng−îc l¹i, chÞu hy sinh nh÷ng c¸i Êy mét c¸ch qu¸ nhÑ nhµng; «ng còng kh«ng muèn hßa gi¶i hai phÝa, nh− nh÷ng ng−êi thuéc Nguyªn v¨n LuËn Ng÷: “Qu©n tö chi − thiªn h¹ gi·, v« thÝch gi·, v« mÞch gi·, nghÜa chi d÷ tû" - §oµn Trung Cßn dÞch: “Bùc qu©n tö lµm viÖc cho ®êi, kh«ng cã viÖc g× mµ ng−êi cè ý lµm, kh«ng cã viÖc g× ng−êi 1 cè ý bá, hÔ h¹p nghÜa th× lµm”. Nguyªn v¨n LuËn Ng÷: “DËt d©n B¸ Di, Thóc TÒ, Ngu Träng, Di DËt. Ch©u, LiÔu H¹ HuÖ, ThiÕu Liªn. Tö viÕt: “BÊt gi¸ng kú chÝ, bÊt nhôc kú th©n, B¸ Di, Thóc TÒ d−?" VÞ LiÔu H¹ HuÖ, ThiÕu Liªn: gi¸ng chÝ, nhôc th©n hü? Ng«n tróng lu©n, h¹nh tróng lù; kú t− nhi dÜ hü. VÞ Ngu Träng, Di DËt: Èn c−, phãng ng«n; th©n tróng thanh, phÕ tróng quyÒn. “Ng· t¾c dÞ − thÞ. V« kh¶, v« bÊt kh¶.” - §oµn Trung Cßn dÞch: “§êi x−a, nh÷ng ng−êi bá c«ng danh phó quý mµ ®i Èn dËt, vµo triÒu ®¹i nhµ ¢n, cã bèn ng−êi: B¸ Di, Thóc TÒ, Ngu Träng, Di DËt; vµo triÒu ®¹i nhµ Ch©u, cã ba ng−êi: Ch©u Tr−¬ng, LiÔu H¹ HuÖ vµ ThiÕu Liªn. VÒ nh÷ng nhµ dËt sÜ Êy, ®øc Khæng Tö luËn r»ng: “Ch¼ng khuÊt chÝ m×nh, ch¼ng nhôc th©n m×nh, chØ cã hai «ng B¸ Di, Thóc TÒ chí ai? ¤ng LiÔu H¹ HuÖ vµ «ng ThiÕu Liªn kÐm h¬n, ph¶i khuÊt chÝ m×nh, ph¶i nhôc th©n m×nh. Tuy vËy, lêi nãi cña hai «ng h¹p lu©n lý, viÖc lµm cña hai «ng h¹p lßng mong nghÜ cña d©n; chØ cã hai ®iÒu ®ã lµ ®¸ng khen th«i. ¤ng Ngu Träng vµ «ng Di DËt tuy ë Èn n¬i xa v¾ng vµ ¨n nãi rÊt tù do phãng tóng, nh−ng gi÷ m×nh ®óng lÏ thanh khiÕt vµ biÕt bá phÕ ®óng lÏ quyÒn biÕn. VÒ phÇn ta, ta kh¸c mÊy «ng Êy. Ch¼ng cã viÖc g× mµ ta quyÕt ®Þnh ph¶i lµm, ch¼ng cã viÖc g× mµ ta quyÕt ®Þnh ph¶i bá.” (S®d). 2 14 nhãm thø ba t×m mét con ®−êng trung dung võa gi÷ ®−îc thanh khiÕt võa träng ®−îc ng−êi cã quyÒn. Khæng Tö cã thÓ thÕ nµy còng nh− thÕ kia, tïy theo t×nh thÕ, «ng cã thÓ ë c¶ hai cùc. Nªn ng−êi ta ch¼ng cã thÓ nãi g× vÒ «ng c¶ vµ, kh¸c víi nh÷ng ng−êi kh¸c, kh«ng thÓ ®¸nh gi¸ «ng thÕ nµo c¶: «ng kh«ng kh«ng khoan nh−îng còng kh«ng khoan nh−îng; v× «ng cã thÓ kh«ng khoan nh−îng nh− nh÷ng ng−êi kh«ng khoan nh−îng nhÊt, vµ tõ chèi mäi tháa hiÖp, còng nh− cã thÓ lµm nhôc th©n m×nh v× mäi ng−êi, nÕu cã triÓn väng cã thÓ c¶i biÕn ®−îc hä. VÒ sù xung ®ét gi¸ trÞ, gi÷a kh«ng khoan nh−îng vµ tháa hiÖp, Khæng Tö v« ý. §−¬ng nhiªn kh«ng ph¶i v× «ng kh«ng quan t©m ®Õn nh÷ng c¸i Êy, mµ v× mäi quan ®iÓm riªng vÒ vÊn ®Ò nµy sÏ ®æ g¸nh nÆng lªn c¸c kh¶ n¨ng, khiÕn cho diÖn thao t¸c bÞ thu hÑp l¹i mét c¸ch tïy tiÖn vµ cÇm cè sù øng xö cña «ng: nÕu «ng tõ chèi cã ý vÒ vÊn ®Ò ®ã, lµ ®Ó ®−îc hoµn toµn tù do tr−íc mäi ®ßi hái cña t×nh thÕ. GÇn mét thÕ kû sau, khi b¾t ®Çu cuéc tranh luËn gi÷a c¸c tr−êng ph¸i, vµo thÕ kû thø IV tr−íc c«ng nguyªn, M¹nh Tö ®· thiÕt lËp hÖ thèng lo¹i h×nh nµy d−íi d¹ng song ®Ò: hoÆc cã nh÷ng ng−êi “kh«ng khoan nh−îng” chØ chÊp nhËn thê chóa cña m×nh, vµ chØ khi thiªn h¹ yªn b×nh; hoÆc cã nh÷ng ng−êi “thuËn thêi”, v× lîi Ých cña thiªn h¹, s½n sµng thê bÊt cø chóa nµo vµ trong bÊt kú t×nh h×nh nµo. Nh−ng Khæng Tö tho¸t ra khái thÕ l−ìng nan ®ã. ChØ cã thÓ nãi vÒ «ng nh− sau: “Lóc nªn lµm quan th× lµm quan; lóc nªn bá chøc th× bá chøc; cÇn lµm quan l©u th× lµm quan l©u, cÇn ra ®i gÊp th× ra ®i gÊp. §ã lµ h¹nh cña ®øc Khæng Tö vËy”1(M¹nh Tö, II, A, 2). VËy nªn chØ cã thÓ nãi chÝnh x¸c vÒ Khæng Tö lµ «ng “cã thÓ”. Nh−ng cã thÓ ë ®©y lµ n−íc ®«i - nã còng cã nghÜa lµ “thÝch ®¸ng”, vµ ®iÒu ®ã bao hµm c¶ ®¹o ®øc lÉn thÕ gian. Hay, nãi chÝnh x¸c h¬n, cã thÓ ë ®©y nghÜa lµ c¸i cã thÓ thùc hiÖn ®−îc (cã thÓ ®i ®Õn ®©u, khi ta khai th¸c tèi ®a c¬ héi: nhËn mét tr¸ch nhiÖm2, ë l¹i3) ®ång thêi víi c¸i chÝnh ®¸ng (dõng l¹i khi kh«ng thÓ chÊp nhËn ®−îc n÷a, rót lui nhanh); c¸i cã thÓ Êy nh− vËy võa lµ cïng kiÖt võa lµ h¹n chÕ: ta cã hiÖn thùc hoµn toµn më ®ång thêi ®ßi hái ®¹o ®øc th−êng xuyªn hiÖn diÖn. Song, v× ®ßi hái ®¹o ®øc g¾n liÒn víi t×nh thÕ, phô thuéc mét c¸ch néi t¹i vµo t×nh thÕ, nªn kh«ng thÓ n©ng nã lªn thµnh nguyªn lý: tõ ®ã mµ kh«ng cßn cã c¸c “quy t¾c”, bao giê còng lµ ®éc ®o¸n v× bao giê còng g¾n chÆt vµo t×nh thÕ, mµ chØ cã c¸i tèi −u liªn tôc cña sù ®iÒu tiÕt, sinh ra tõ chÝnh t×nh thÕ; kh«ng thÓ lÊy c¸i ®ßi hái duy nhÊt ®ã lµm mét c¸i ®øc ®Æc thï. Trong khi c¸c vÞ kh¸c lµ hiÖn th©n nh÷ng ph−¬ng diÖn kh¸c nhau cña minh triÕt, vÞ nµy lµ “«ng th¸nh cã ®øc thanh khiÕt”, vÞ kh¸c lµ “«ng th¸nh cã ®øc träng nhiÖm”, mét vÞ kh¸c n÷a lµ “«ng th¸nh cã ®øc «n hßa”, th× Khæng Tö ®¬n gi¶n lµ “bËc th¸nh cña ®øc thêi trung”4. Nh− vËy ta trë l¹i víi ph−¬ng tr×nh nµy: C¸i “cã thÓ” lµ c¸i “thêi”; Khæng Tö kh«ng ph¶i lµ biÓu hiÖn cña ph−¬ng diÖn nµy hay ph−¬ng diÖn nä cña minh triÕt, mµ «ng lµ minh triÕt nh− nã cã thÓ biÓu hiÖn trong tõng lóc, vµ d−íi nh÷ng d¸ng vÎ rÊt kh¸c nhau, chuyÓn ®æi tõ cùc nµy sang cùc kia - tõ tháa hiÖp ®Õn kh«ng khoan nh−îng - tøc bao gép toµn bé c¸c s¾c th¸i. ChÝnh v× thÕ, ta cµng hiÓu v× sao Kh«ng Tö lµ “v« ý”: kh«ng chØ v× mét t− t−ëng lµ qu¸ − c¸ nh©n (do tõ mét quan ®iÓm riªng), mµ v× mét t− t−ëng th× qu¸ chung: nã v−ît lªn mét c¸ch qu¸ ®¸ng sù kh¸c biÖt cña c¸c “thêi”. Mét t− t−¬ng th× bÞ háng mét c¸ch ng−îc ®êi ë c¶ hai phÝa: võa lµ bé phËn qu¸, nªn thiªn vÞ qu¸ (“mét” t− t−ëng, t− 1 2 M¹nh Tö - §oµn Trung Cßn dÞch (S®d) §oµn Trung Cßn dÞch lµ “lµm quan” - S®d. ë l¹i lµm quan. 4 Theo b¶n dÞch cña §oµn Trung Cßn. - S®d. 3 15 t−ëng “cña t«i”) l¹i võa trõu t−îng qu¸; võa thu hÑp qu¸ (bëi c¸i mµ nã −u tiªn) l¹i võa më réng qu¸ (nã bao gép nh÷ng tr−êng hîp qu¸ − kh¸c nhau). Trong khi ®ã, thuËn theo kh¶ n¨ng cña thêi, ®Õn møc xãa ®i hÕt mäi c¸i t«i riªng, Khæng Tö ®· cã thÓ gi÷ ®−îc mét tÝnh chuÈn mùc, nh−ng kh«ng ph¶i lµ chuÈn mùc cè chÊp vµ nhÊt quyÕt; vµ b»ng c¸ch chuyÓn dÞch tõ ®Çu nµy sang ®Çu kia, tõ cùc nµy sang cùc kia, «ng liªn tôc gi÷ ®−îc c¸i trung dung cña chuyÓn dÞch. Còng cÇn ph¶i nãi vÒ c¸i gäi lµ “Trung dung”. Ph¶i thó nhËn r»ng ta vÉn ngì kh¸i niÖm ®ã thËt quen thuéc, th«ng th−êng, mßn vÑt - ®Õn møc ch¼ng cã thÓ chê ®îi g× ë nã n÷a. Tõ l©u triÕt häc ®· tuyÖt väng ch¼ng t×m thÊy ®−îc ë ®ã chót lîi Ých lý thuyÕt nµo, vµ ®· quay l−ng ®i, bá r¬i nã cho nh÷ng bµn luËn s¸o mßn. Cã thÓ lµ thËt d¹i dét. Bëi c¸i trung dung Êy vËy mµ thËt ng−îc ®êi h¬n lµ ta t−ëng rÊt nhiÒu vµ chøa ®ùng nh÷ng kh¶ n¨ng triÕt häc kh«ng thÓ ngê. 16 III Trung dung lµ ë chç c¸c th¸i cùc cã kh¶ tÝnh ngang nhau 1- DÉu cè t×nh che giÊu ®Õn ®©u, triÕt häc vÉn cã mét vÊn ®Ò víi minh triÕt. Tuy nhiªn, vµo lóc khëi ®Çu, sù ph©n chia d−êng nh− ®· ®−îc tháa thuËn, t«n ti ®· ®−îc thiÕt lËp rµnh m¹ch: minh triÕt lµ c¸i lý t−ëng, vµ triÕt häc xin ®øng xa ra víi mét sù thÑn thïng ®¸ng kÝnh. Minh triÕt lµ phÇn cña c¸c thÇn, Platon ®· thõa nhËn c«ng khai nh− vËy, cßn chóng ta, con ng−êi, chóng ta chØ cã thÓ khao kh¸t nã, chØ cã thÓ “yªu mÕn” nã - cho nªn chóng ta lµ nh÷ng ng−êi “yªu mÕn - minh triÕt”1. TriÕt häc khiªm nh−êng... Hay, ®óng h¬n, ©m m−u cña triÕt häc: Nietzsche b¶o chóng ta: bao nhiªu ý tø nh− thÕ chØ lµ ®Ó che giÊu nh÷ng tham väng cña triÕt häc võa míi ra ®êi trong khi nã ®· s½n sµng, vµ s½n sµng tõ ngay Platon, xÕp xã minh triÕt vµo c¸i mí bïng nhïng nh÷ng g× kh«ng ph¶i lµ tri thøc ®−îc chøng minh (hay biÓu lé); vµ sù khinh miÖt nµy chØ ngµy cµng t¨ng lªn cïng víi sù ph¸t triÓn cña triÕt häc. Bëi triÕt häc lín lªn, cã thÓ tù v¹ch cho m×nh mét lÞch sö, cßn minh triÕt th× kh«ng. HÖ qu¶ lµ minh triÕt bÞ ®èi xö tr¸i ng−îc l¹i, kh«ng cßn nh− th−îng-triÕt häc mµ lµ h¹-triÕt häc: nã lµ mét thø t− duy kh«ng d¸m m¹o hiÓm (®Ó ®¹t tíi c¸i tuyÖt ®èi, ch©n lý), hay ®óng h¬n ®· tõ bá - lµ t− duy mÒm, kh«ng cã c¹nh, ®· bÞ mµi cïn, «n hßa. Tãm l¹i, lµ t− duy b»ng ph¼ng, vµ thuÇn tóy ®ãng cÆn (s¸o mßn), ng−ng ®äng xa l¾c sù bõng në mª hån cña c¸c t− t−ëng: nã lµ t− duy cña ham muèn ®ang giµ cçi ®i - mµ nã cã cßn t− duy kh«ng? may l¾m th× lµ mét t− duy cam chÞu. Mäi viÖc t−ëng thÕ lµ ®· nhÊt trÝ, vµ minh triÕt bÞ tr¶ vÒ kh«ng th−¬ng tiÕc cho thêi th¬ Êu cña t− duy. Sù vô ®· døt ®iÓm, ®· ®−îc kÕt luËn, triÕt häc cho lµ vËy. Minh triÕt vÆn l¹i: “ChØ lµ gi¶ dèi, chÝnh c¸c anh còng kh«ng tin nh− vËy. Vµ thËm chÝ, c¸c anh còng kh«ng muèn”: ch¼ng qua lµ triÕt häc qu¸ cÇn minh triÕt ®Ó tù v−¬n cao lªn ®Ó tù lµm ra mÆt chÕ nh¹o; còng nh− ®Ó chuåi lÐn cho minh triÕt c¸i vai trß (“tÇm th−êng”) mµ nã kh«ng muèn ®¶m tr¸ch. Bëi v× trong khi triÕt häc c«ng khai ra mÆt khinh miÖt minh triÕt, th× ng−êi ta vÉn kh«ng ngõng gäi mäi t− duy “®em l¹i lÏ sèng cho con ng−êi” lµ minh triÕt, nh− ng−êi Hy L¹p ngµy tr−íc ®· gäi vµ ngµy nay chóng ta vÉn kh«ng nãi kh¸c ®−îc, bÊt chÊp mäi sù ®Ò phßng tõ thuë Êy cña triÕt häc. VÉn cßn tr»n träc ®©u ®ã trong ta h×nh ¶nh x−a cò cña mét bËc minh triÕt kh¾c kû chñ nghÜa (hay kho¸i l¹c chñ nghÜa, hay hoµi nghi chñ nghÜa) thùc hµnh t− t−ëng cña m×nh - ®Æt c−îc víi nã v× “h¹nh phóc” cña con ng−êi; nçi kh¾c kho¶i ®ã cµng nãng báng tõ khi triÕt häc kh«ng cßn dùa ®−îc vµo t«n gi¸o n÷a, hay vµo nh÷ng thÕ phÈm tuyÖt ®èi cña t«n gi¸o, lµ c¸c ¶o t−ëng cña khoa häc hay cña chÝnh trÞ, mµ dÉu muèn dÉu kh«ng, nã lµ kÎ ®ång lâa: vÞ trÝ cña nh÷ng thø Êy tõ nay ®· bÞ bá trèng, vµ ®iÒu ®ã khiÕn cho t×nh tr¹ng qu¸ − nghÌo nµn trong kh¸i niÖm vÒ minh triÕt cña ch©u ¢u chóng ta cµng trë nªn hiÓn nhiªn. Qu¶ cã mét vµi nh©n c¸ch ngo¹i lÖ trong chuyÖn nµy (Montaigne, t«i sÏ xin trë l¹i), song l¹i ngo¹i lÖ mét c¸ch qu¸ ®Æc biÖt ®Ó kh«ng khiÕn cho ngay c¶ kh¶ n¨ng ngo¹i lÖ Êy bÞ l©m nguy; bëi v×, tõ lêi thó nhËn quanh co cña mét “®èi t−îng”, võa kÝn mËt võa x¶o quyÖt ®Õn thÕ, triÕt häc cã bÞ kÝch thÝch, 1 Xem chó thÝch ë trang 11. 17 còng cã thÓ bÞ quÊy rÇy, nh−ng råi còng ch¼ng ®−îc lîi Ých g× (thËm chÝ h¼n nã cßn ph¶i c¶m thÊy c¹n kiÖt h¬n); vµ vÊn ®Ò h«m nay ®ang ngÊm s©u vµo nã, còng cã thÓ ®ang gÆm mßn nã: lµm thÕ nµo n¹p l¹i kh¸i niÖm cña chóng ta vÒ minh triÕt? - Cã thÓ lµm viÖc ®ã ®−îc kh«ng? - §−¬ng nhiªn, lµm viÖc ®ã mµ vÉn kh«ng tõ bá thao t¸c cña lý trÝ, thµnh tùu cña triÕt häc, vµ còng kh«ng ph¶i vËn ®Õn c¸c ph¸p s−... B»ng chøng lµ c¸i lý t−ëng “trung dung” mµ triÕt häc ®· quan niÖm, song ®· trë nªn nh¹t nhÏo ®i, vµ råi t− duy ®· bÞ hãa th¹ch trong ®ã. Socrate ®· vËn ®Õn chÝnh nã, khi nã võa tho¸t ra khái líp vá to¸n häc (tû lÖ) vµ cßn cøng ®ê, ®Ó d¹y vÒ vÊn ®Ò møc ®é: Hìi CalliclÌs, nÕu ng−¬i t−ëng r»ng ng−¬i ph¶i lµm viÖc lµ ®Ó h¬n ng−êi, th× Êy lµ v× ng−¬i ®· coi th−êng h×nh häc... §Êy lµ con ng−êi cña nh÷ng tham väng ®Çy dÉy s½n sµng r¬i vµo nh÷ng c¹m bÉy cña phÐp biÖn chøng, do c¶ khoa häc vµ thãi mØa mai gi¨ng ra; ta ngì thËm chÝ cã mét thêi gian anh ta ®· ph¶i chÞu im. Nh−ng ®Ó thiÕt lËp nªn ®øc h¹nh th× nh− thÕ ch−a ®ñ, cßn ph¶i ®Þnh nghÜa n÷a. Aristote ®· ra c«ng lµm viÖc ®ã khi ph©n biÖt gi÷a c¸i “trung b×nh” trong sù vËt vµ c¸i trung b×nh liªn quan ®Õn chóng ta: ®øc h¹nh lµ c¸i kho¶ng c¸ch “b»ng nhau” ®−îc coi lµ trung dung gi÷a c¸i th¸i qu¸ vµ c¸i thiÕu sãt (nh−, ®óng gi÷a sî sÖt vµ t¸o b¹o lµ “dòng c¶m”, gi÷a hoang phÝ vµ dÌ sÎn lµ “hµo phãng”, v.v.). ë Aristote, ph−¬ng ph¸p nµy cßn cã mét quy chÕ lý thuyÕt, g¾n liÒn víi b¶n chÊt cña “tÝnh liªn tôc”, vµ do ®ã cã thÓ chia ra, vµ cã th«ng liªn vÒ cÊu tróc víi toµn bé t− t−ëng cña «ng, lµ c¸i mÊu chèt trong luËn lý l«-gÝch häc lÉn c¸i hçn hîp trong vËt lý häc. Nh−ng, vÒ sau, víi qu¸ tr×nh phæ cËp hãa häc thuyÕt Aristote, kh¸i niÖm nµy mÊt ®i tÝnh chÆt chÏ cña nã vµ suy sót ®i, dÑt xuèng thµnh lêi khuyªn nhñ thËn träng kiÓu “mét võa hai ph¶i” th«ng dông. Trung dung trë thµnh mét nöa. B»ng chøng: Horace trong Ch©m biÕm, “est modus in rebus”1, v.v. §Êy lµ Horace tÕ nhÞ cßn ch−a thu m×nh l¹i trong c¸i trung dung rôt rÌ, trong «ng cßn qu¸ nhiÒu chÊt kho¸i l¹c chñ nghÜa. Nh−ng truyÒn thèng dùa vµo «ng ®· kh«ng ngõng khen ngîi c¸i minh triÕt trung dung Êy - c¸i aurea mediocrita 2(ng−êi La Tinh cã ®Çu ãc “cô thÓ”) - ch¹y trèn c¸i cùc ®oan, sî sa vµo “th¸i qu¸”. C¸i “Trung dung” sî sÖt ®Õn lén möa - c¸i thø “minh triÕt” vøt ®i. 2- Song, tõ nh÷ng g× ta võa b¾t ®Çu thÊy ë Khæng Tö, t«i muèn chØ ra r»ng minh triÕt vÒ trung dung cã thÓ ®Ých x¸c lµ ®iÒu ng−îc l¹i: kh«ng ph¶i lµ mét t− duy, rôt rÌ hay nhÉn nhôc, sî c¸c cùc vµ, tháa m·n víi c¸i nöa chõng, dÉn ®Õn chØ cßn sèng nöa vêi; mµ lµ mét t− duy chñ tr−¬ng c¸c cùc, b»ng c¸ch chuyÓn dÞch tõ cùc nµy sang cùc kia, v× nã kh«ng chÊp nhËn bÊt cø mét sù thiªn vÞ nµo, nªn kh«ng tù ®ãng m×nh trong bÊt cø mét t− t−ëng nµo, cho phÐp cã thÓ triÓn khai hiÖn thùc trong tÊt c¶ c¸c kh¶ n¨ng cña nã. Ta sÏ chøng minh ®iÒu ®ã trong c¸ch ®äc h×nh quÎ ®· nãi trªn XXXX , hay mäi h×nh quÎ kh¸c cña Kinh DÞch. Nh−ng tr−íc hÕt cÇn nhí lµ h×nh quÎ cã s¸u hµo ®−îc coi nh− lµ ph¸t triÓn cña mét h×nh s¬ ®¼ng h¬n gåm cã ba hµo ≡ biÕn thµnh h×nh s¸u hµo b»ng sù “chia” vµ triÓn khai cña tõng hµo. Tõ ®ã, ta nhËn thÊy g× trªn h×nh nµy? Gi÷a hµo thø 3 vµ hµo thø 4, kh«ng cã chç cho mét hµo trung gian, nh− vËy h×nh nµy “kh«ng cã ®iÓm gi÷a” hay kh«ng cã trung t©m; ®ång thêi, mçi nhãm ba hµo hîp thµnh quÎ s¸u hµo, bªn trªn còng nh− bªn d−íi, mçi nhãm ®Òu cã mét hµo trung gian, nh− vËy h×nh quÎ nµy cã hai trung t©m (hµo thø 2 vµ hµo thø 5, h×nh quÎ ®−îc ®äc tõ 1 2 TiÕng La-tinh: Cã mét con s©u trong c¸i qu¶ TiÕng La-tinh: C¸i ®óng gi÷a, c¸ch xa c¸c cùc 18 d−íi lªn XXXX . Nhµ b×nh chó nhËn xÐt: th«ng th−êng, ®Ó cho mét cÊu tróc ®−îc v÷ng ch·i, ta cho r»ng nã ph¶i cã mét trung t©m vµ chØ mét mµ th«i (mét trung t©m ®Ó khái bÞ ph©n t¸n, chØ mét ®Ó tr¸nh sù bÊt ®ång); song, ë ®©y ®Ých x¸c lµ tr¸i ng−îc l¹i, võa kh«ng cã trung t©m vµ võa cã hai trung t©m: do ®©u mµ cã thÓ cã sù liªn kÕt nµy? Ýt nhÊt vÒ mÆt cÊu tróc th× ®· râ: cã trung t©m lµ v× sè lÎ (sè v¹ch trong mçi nhãm), kh«ng cã trung t©m lµ v× sè ch½n (sè s¸u hµo cña h×nh quÎ). Mµ h×nh quÎ võa cã thÓ ®äc ë cÊp s¬ ®¼ng, nh− mét h×nh gåm ba hµo, võa cã thÓ ®äc theo lèi më réng, nh− mét h×nh gåm s¸u hµo. Tõ ®©y cÇn theo râi tØ mØ hÖ thuËt ng÷ Trung Hoa trong ®ã ph¶i chó ý r»ng ®èi víi hÖ thuËt ng÷ nµy hiÖn thùc lu«n ë trong tiÕn tr×nh (tØ mØ: rÊt cÇn tØ mØ ®Ó n¾m b¾t ®−îc sù kh¸c biÖt b¾t ®Çu ®Õn tõ ®©u). ë cÊp h×nh ba hµo, cÊu tróc (nµy) n¾m b¾t sù ph¸t triÓn ®ang diÔn ra (vµ ®Æc biÖt sù ph¸t triÓn bªn trong chóng ta) ë giai ®o¹n nã cßn ch−a triÓn khai: nhµ b×nh chó l−u ý, ë giai ®o¹n nµy ch¼ng cã g× kh«ng ph¶i lµ t©m ®iÓm, hay trung t©m, bëi v× ë giai ®o¹n c¨n cèt nµy cña sù vËt, kh«ng khuynh h−íng nµo lo¹i trõ khuynh h−íng kh¸c, mäi sù cßn thèng nhÊt vµ ®Òu cã thÓ lµ mét trung t©m; trong khi ë tr×nh ®é ph¸t triÓn cña h×nh s¸u hµo, cÊu tróc cña cïng h×nh ®ã n¾m b¾t sù tiÕn hãa khi nã ®· triÓn khai toµn vÑn vµ nh÷ng g× thùc t¹i hãa mét c¸ch c¸ thÓ ®· ph¸t huy sù cè kÕt cña nã: ë giai ®o¹n nµy, chØ cßn nh÷ng “con ®−êng” kh¸c nhau vµ ta “kh«ng thÊy cã trung t©m n÷a”; hay, chÝnh x¸c h¬n, v× kh«ng thÓ ®−a vµo ®©y mét sù ph©n biÖt t«n ti, vµ tÊt c¶ nh÷ng g× ë vÞ trÝ cña nã ®Òu cã hiÖu lùc, nªn “kh«ng thÓ thiÕt lËp trung t©m ®−îc”. Nãi c¸ch kh¸c, vÒ nguyªn t¾c, mäi thø ®Òu cã thÓ lµ trung t©m; v¶ ch¨ng, khi “c¸i Êy” ®· hiÖn thùc hãa, th× kh«ng cßn cã thÓ ®o c¸i trung t©m, kh¸i niÖm trung t©m tan vµo trong ®ã vµ ta chØ cßn thÊy sù sèng ®éng cña c¸c hiÖn t−îng, tøc lµ c¸i mµ nã ®· tr¶ gi¸ ®Ó hiÖn thùc hãa. Nh− vËy, nhµ b×nh chó kÕt luËn, nhê sù “tinh tÕ” kh«ng cã trung t©m (duy nhÊt), Kinh DÞch cã kh¶ n¨ng soi s¸ng c¸i l«-gÝch thèng nhÊt lu«n ho¹t ®éng trong lßng hiÖn thùc (xem h×nh ba hµo) ®ång thêi tÊt c¶ c¸c vÞ thÕ cã thÓ ®Òu ®−îc “nÐn Ðp” ®Õn cïng - tøc lµ triÓn khai toµn vÑn - tÊt c¶ c¸c vÞ trÝ ®Òu lµ cã thÓ (xem ë tr×nh ®é h×nh s¸u hµo). Cßn ph¶i xem mét cÊu tróc cã hai t©m ®iÓm hay hai trung t©m cã thÓ soi s¸ng cho chóng ta nh÷ng g×. Khi chØ cã mét trung t©m, nhµ b×nh chó nãi, hiÖn thùc ng−ng ®äng l¹i trong chÝnh nã, ®øng im, vµ kh«ng thÓ thay ®æi n÷a; chØ khi cã hai t©m ®iÓm hay hai trung t©m, th×, b»ng c¸ch chuyÓn dÞch gi÷a chóng víi nhau, sù “biÕn ®æi”, lµ sù thËt cña hiÖn thùc, míi cã thÓ thùc hiÖn. Nh− vËy, tr¸i víi t×nh tr¹ng cè ®Þnh b¾t nguån tõ mäi sù ®éc quyÒn v× chØ cã mét trung t©m duy nhÊt, l«gÝch cña mäi hiÖn thùc lµ sù chuyÓn dÞch, tõ cùc nµy sang cùc kia, nh− gi÷a hai t©m ®iÓm trong h×nh s¸u hµo ë ®©y, cho phÐp hiÖn thùc mçi lÇn l¹i ®i ®Õn tËn cïng con ®−êng cña m×nh. Trong hµnh xö cña con ng−êi còng vËy. Khi Khæng Tö tõ chèi mäi lËp tr−êng kh¼ng ®Þnh, chÝnh lµ «ng chèng l¹i t×nh tr¹ng kh«ng cã kh¶ n¨ng ph¸t triÓn ®ã, t×nh tr¹ng cè ®Þnh vèn ®· bao hµm trong sù ®éc quyÒn do mét t− t−ëng lËp nªn; ng−îc l¹i ®iÒu «ng khuyªn lµ cã thÓ thÕ nµy còng cã thÓ thÕ kia, nghÜa lµ, nh− ®· nãi, cã thÓ “ra lµm quan” mµ còng cã thÓ “rót lui”, cã thÓ “nhanh ngay” mµ còng cã thÓ “chËm l©u”, vµ do ®ã mçi lÇn l¹i ®i ®Õn cïng “c¸i cã thÓ”, mçi lÇn l¹i khai th¸c mçi “thêi” riªng. ë ®©y ta gÆp l¹i kh¸i niÖm “trung dung”, nh−ng cÇn ph¶i suy nghÜ l¹i vÒ kh¸i niÖm Êy. C¸i “trung dung” nµy qu¶ lµ “®óng gi÷a” v× nã ®−îc ®iÒu tiÕt: ta kh«ng ®øng im, hay kh«ng “ngoan cè”, trong bÊt cø vÞ thÕ nµo, vµ ta kh«ng ngõng tiÕn hãa ®Ó thÝch øng víi t×nh thÕ; còng nh−, cã “trung ®iÓm”, nh−ng trung ®iÓm nµy ®−îc nh©n ®«i lªn: nã 19 n»m c¶ ë cùc bªn nµy lÉn ë cùc bªn kia, c¶ c¸i nµy lÉn c¸i kia tù nã ®Òu hîp ph¸p, nh− hai t©m ®iÓm ®èi nghÞch nhau trªn h×nh s¸u hµo. Nh− vËy trung dung nµy thËt sù lµ tr¸i ng−îc víi c¸i nöa chõng cña mét thø minh triÕt rôt rÌ; Kh«ng Tö cÈn thËn nãi r»ng: khi ng−êi ta khãc ba n¨m v× mét c¸i tang, ®iÒu ®ã lµ ph¶i lÏ, ®Êy lµ mét “trung dung” kh¶ dÜ; vµ khi ng−êi ta uèng bÝ tØ trong mét b÷a tiÖc, th× c¸i vui trµn trÒ ®ã còng lµ ph¶i lÏ, ®Êy còng lµ mét trung dung. Trong chÝnh trÞ còng vËy: khi ph¶i tháa m·n nhu cÇu cña d©n chóng, lßng tõ thiÖn cña vÞ chóa lµ mét trung dung; khi ph¶i hy sinh hay trõng ph¹t, sù nghiªm kh¾c cña «ng ta còng lµ mét trung dung. Cho nªn ng−êi ta cã thÓ hµnh xö theo hai c¸ch tuyÖt ®èi tr¸i ng−îc nhau, mµ c¶ hai ®Òu lµ nh÷ng trung dung, ®Òu thÝch ®¸ng; nãi c¸ch kh¸c, tÊt c¶ c¸c tr¶i nghiÖm ®ã ®Òu cã thÓ “ph¸t triÓn ®Õn tËn cïng cña chóng” vµ ®Òu lµ bÊy nhiªu trung dung. Cã thÓ dÞch ra nh− sau: t«i cã thÓ lµ ng−êi ®am mª nhÊt, mµ còng cã thÓ lµ ng−êi th¶n nhiªn nhÊt; cã thÓ lao hÕt m×nh vµo cuéc ch¬i, mµ còng cã thÓ lui vÒ chèn ®¬n ®éc, cã thÓ h«m nay chuyªn t©m vµo c«ng viÖc mµ ngµy mai m·i mª l¹c thó - t«i sÏ lÇn l−ît sèng c¶ hai kiÓu cho ®Õn tËn cïng, kiÓu nµy cµng hay th× kiÓu kia cµng tèt, vµ kh«ng qu¸ l¹m vÒ bÊt cø mét phÝa nµo (song, vÒ “t«i”, ®−¬ng nhiªn, ch¼ng ai cã thÓ nãi ®−îc ®iÒu g×, t«i sÏ kh«ng cã tÝnh c¸ch...). Bëi v×, cÇn ph¶i hiÓu tõ ®©u mµ cã c¸i trung dung: kh«ng ph¶i lµ dõng l¹i ë gi÷a chõng; mµ lµ cã thÓ chuyÓn mét c¸ch b»ng nhau tõ c¸i nµy sang c¸i kia, cã thÓ nh− thÕ nµy còng hoµn toµn cã thÓ nh− thÕ kia, mµ kh«ng sa lÇy vµo bÊt cø bªn nµo, chÝnh ®iÒu ®ã t¹o nªn “kh¶ n¨ng” trung dung. Bëi v×, nÕu kh«ng, ta sÏ sèng nçi ®au cña m×nh nöa chõng vµ niÒm vui cña m×nh còng thÕ, ta sÏ kh«ng thÓ toµn t©m tõ thiÖn còng nh− kh«ng thÓ ®Çy ®ñ nghiªm kh¾c, vµ ta sÏ m·i m·i ë trong c¸i c¶nh dë chõng (“gi÷a c¸i cã thÓ sèng vµ c¸i cã thÓ chÕt”, nhµ minh triÕt nãi ®Ých x¸c nh− vËy). Song, trung dung ch©n chÝnh cÇn ph¶i ®−îc hiÓu mét c¸ch tÝch cùc, lµ cã kh¶ n¨ng ngang b»ng nhau lµm nh− thÕ nµy lÉn nh− thÕ kia, chø kh«ng ph¶i mét c¸ch tiªu cùc, lµ kh«ng d¸m c¸i nµy mµ còng ch¼ng d¸m c¸i kia. Nhµ b×nh chó nãi tiÕp: b¸m lÊy c¸i nöa vêi, ng−êi ta t−ëng cã thÓ tr¸nh ®−îc chª tr¸ch; nh−ng thay v× cã thÓ c¶ c¸i nµy lÉn c¸i kia ®Õn tËn cïng nh− Khæng Tö, hä chØ lu«n lu«n cã thÓ mét c¸ch cè chÊp vµ ti tiÖn: mét c¸ch quÌ quÆt (bëi kh«ng bao giê hä “sèng” cho tËn cïng) ®ång thêi l¹i thiªn vÞ (bëi hä quªn mÊt kh¶ n¨ng ng−îc l¹i) thay v× “cã thÓ” mét c¸ch “trän vÑn”, b»ng sù chuyÓn dÞch tõ cùc nµy sang cùc kia, tõ trung t©m nµy sang trung t©m kia. 3- Trung dung Êy kh«ng chØ chèng l¹i lèi nöa vêi cña mét thø minh triÕt rôt rÌ, nã còng kh¸c víi c¸i mét nöa cña Aristote (x. ®¹o ®øc häc tÆng Nicomade., II, 5); thËm chÝ, c¶ ®èi víi bªn nµy lÉn bªn kia, ®Òu liªn quan ®Õn toµn bé hËu c¶nh kh¸i niÖm, cho nªn cÇn xem xÐt chç kh¸c nhau: 1. trong khi, ®èi víi ng−êi Hy L¹p, trung ®iÓm ®Æc thï cña ®øc h¹nh ®−îc xem xÐt trong bèi c¶nh cña hµnh ®éng (ergon1), ®−îc quan miÖm mét c¸ch kü thuËt vµ theo mét h×nh mÉu ®−îc ®Æt lªn nh− mét môc ®Ých (thuéc d¹ng to¸n häc: b»ng tÝnh chia ®−îc, b»ng nhau, tØ lÖ - nã lµ “mét”, cßn sai lÖch th× lµ “nhiÒu”; ë hËu c¶nh ®óng lµ c¸i cosmos2, nh− ngay trong Gorgias, 504a), th× quan niÖm Trung Hoa n»m trong l«gÝch cña mét tiÕn tr×nh, hiÖn thùc ®−îc quan niÖm tïy theo bËc h¹ng cña diÔn tiÕn; c¸i trung t©m Êy lµ trung t©m bëi v×, cã thÓ chuyÓn 1 2 TiÕng La-tinh: Hµnh ®éng TiÕng La-tinh: Sù hµi hßa, trËt tù cña thÕ giíi, thÕ giíi 20 dÞch tõ cùc nµy sang cùc kia, sù ®iÒu tiÕt lµ liªn tôc; 2. qu¶ lµ Aristote cã ý t−ëng vÒ mét trung ®iÓm cã thÓ chuyÓn dÞch, kh«ng chØ ®¬n thuÇn to¸n häc (nh− 6 ë gi÷a 2 vµ 10), mµ liªn quan ®Õn tõng ng−êi (mét l−îng thøc ¨n nµo ®ã ®èi víi ng−êi nµy lµ nhiÒu, ®èi víi ng−êi kia l¹i lµ Ýt), vµ tiÕn hµnh b»ng c¸ch vËn dông theo hoµn c¶nh (“vµo lóc thÝch hîp”, v.v.), nh−ng «ng kh«ng cã ý t−ëng vÒ mét sù chuyÓn dÞch tõ cùc nµy sang cùc kia, ®Òu lµ cã thÓ, nh− trong quan niÖm Trung Hoa vÒ hai trung t©m; 3. c¸i trung dung cña Aristote chØ bao hµm ®øc h¹nh ®¹o ®øc (vµ l¹i cßn kh«ng cã c¸i trung dung cña sù ®iÒu ®é), trong khi trung dung Trung Hoa øng víi l«gÝch cña mäi diÔn tiÕn (mµ diÔn tiÕn muèn liªn tôc th× ph¶i ®−îc ®iÒu tiÕt). ë Trung Hoa, kh«ng cã vÊn ®Ò bªn nµy lµ hiÖn thùc, bªn kia lµ c¸i thiÖn; c¸i mµ hiÖn thùc b¾t nguån, vµ lµ ®iÒu kiÖn ®¨ng quang cña nã, lµ trung dung cña sù ®iÒu tiÕt, th× còng lµ chuÈn mùc cña c¸i thiÖn. Hay, ®óng h¬n, ®Êy kh«ng ph¶i lµ mét chuÈn mùc, mµ chØ lµ mét “con ®−êng” cho hiÖn thùc cã thÓ ®øng v÷ng ®−îc (viable), lµ §¹o. 4- Ta kh«ng dõng l¹i, kh«ng “cè chÊp” trong bÊt cø mét vÞ thÕ nµo, vµ ®Ó lµm ®−îc ®iÒu ®ã, ta tiÕn tõ bê bªn nµy sang bê bªn kia cña c¸c kh¶ n¨ng: ®iÒu ®ã cã ®óng khi bao gép c¶ c¸c lËp tr−êng lý thuyÕt cña chóng ta kh«ng? Nh−ng ®iÒu ®ã cã nghÜa lµ chØ cã mét “lËp tr−êng” lý thuyÕt cã thÓ ®øng ®−îc lµ kh«ng cè ®Þnh vµo lËp tr−êng nµo c¶, vµ hoµn toµn xa l¹ víi viÖc ®øng im l¹i ë nöa ®−êng gi÷a c¸c cùc, lËp tr−êng ®óng, còng nh− c¸ch hµnh xö ®óng, tïy thuéc hoµn toµn vµo hoµn c¶nh gÆp ph¶i: ë ®©y thËm chÝ tan biÕn c¶ kh¶ n¨ng cã mét ch©n lý. Nhµ b×nh chó (Chu Hy) nãi: kh«ng ph¶i lµ ta ph¶i nghi ngê ch©n lý, hay ta ph¶i t−¬ng ®èi hãa nã, mµ chØ ®¬n gi¶n lµ “d¸n chÆt m×nh” vµo mét lËp tr−êng x¸c ®Þnh “kh«ng cßn biÕt tiÕn lªn n÷a”, th×, bÞ thu chÆt l¹i trong mét chuÈn mùc chung vµ bÞ c¸i chuÈn mùc ®ã lµm cho cøng ®ê l¹i, ta sÏ bá lì mÊt kh¶ n¨ng chuyÓn dÞch ®Õn cïng cùc vèn lµm nªn tÇm réng lín cña hiÖn thùc. Tãm t¾t mét cuéc tranh luËn gi÷a c¸c tr−êng ph¸i, M¹nh Tö nãi: mét bªn cã nh÷ng kÎ ca ngîi thuyÕt “tÊt c¶ v× m×nh (D−¬ng Tö): “dÉu nhæ mét m¶y l«ng trªn m×nh mµ lîi Ých cho c¶ thiªn h¹, «ng Êy còng kh«ng chÞu lµm”; bªn kia lµ nh÷ng ng−êi “thi hµnh chñ nghÜa kiªm ¸i” (MÆc Tö): “dÉu mßn n¸t tÊm th©n tõ ®Ønh ®Çu cho chÝ gãt ch©n, mµ cã lîi Ých cho thiªn h¹, «ng Êy còng vui lßng hy sinh”... L¹i cã nh÷ng ng−êi thø ba (T− M¹c) “b¶o thñ chñ nghÜa chÊp trung”, ë gi÷a nh÷ng lËp tr−êng tr¸i ng−îc nhau trªn kia, “gÇn víi ®¹o lý”, “nh−ng... chÊp trung mµ ch¼ng biÕt quyÒn biÕn”, cø “kh− kh− c©u nÖ mét bÒ vËy th«i”. Vµ M¹nh Tö kÕt luËn: “Ta së dÜ ch¸n ghÐt kÎ chÊp nhÊt, lµ v× kÎ Êy cè gi÷ ý kiÕn thiªn lÖch lµm h¹i ®¹o lý. KÎ cö ®éng theo mét bÒ th× lµm háng c¶ tr¨m bÒ.”1 ë ®©y n÷a, c¸i trung dung ®óng kh«ng thÓ lµ ®¬n nhÊt, nã kh«ng ph¶i ë nöa chõng cña nh÷ng lËp tr−êng ®èi nghÞch nhau (ë ®©y lµ c¸ch ®ång ®Òu tÝnh hßa hiÖp vµ tÝnh Ých kû), còng kh«ng ph¶i lµ dung hßa hai thø ®ã: ch¼ng h¹n, nh− mét nhµ b×nh chó gîi ý, lµm lîi cho thiªn h¹ mµ m×nh kh«ng gÆp hiÓm nguy g×. Bëi v×, nÕu c¸c lËp tr−êng ®èi nghÞch vÞ tha vµ Ých kû mçi khi ®· trë thµnh døt kho¸t (khi chóng trë thµnh lËp tr−êng) th× ®Òu qu¸ ®¸ng, th× còng cã thÓ lµ cÇn ph¶i hy sinh tÊt c¶, nh− sù vÞ tha cïng cùc ®ßi hái (nh− «ng Vò, ®i cøu lôt, bao nhiªu n¨m kh«ng vÒ nhµ); còng nh− t¸ch m×nh ra khái mäi lo toan ®èi víi thÕ gian, nh− tÝnh Ých kû cïng cùc ca ngîi (nh− Nhan Håi c« ®¬n vµ thanh th¶n trong ngâ hÑp cña m×nh). Mäi sù kh¸c biÖt ë ®©y lµ ë tÝnh n−íc ®«i cña tõ “chÊp”, nhµ b×nh chó nãi: chÊp trung lµ ®óng, nh−ng chí cè chÊp 1 M¹nh Tö - §oµn Trung Cßn dÞch. S®d.