Tài liệu Luận văn yếu tố kỳ ảo trong tiểu thuyết hồ anh thái

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ........................................... NGUYỄN THỊ MƠ YẾU TỐ KÌ ẢO TRONG TIỂU THUYẾT HỒ ANH THÁI LUẬN VĂN THẠC SĨ Chuyên ngành: Văn học Việt Nam Ngƣời hƣớng dẫn: PGS.TS. Lê Quang Hƣng Hà Nội, 12/2013 Yếu tố kì ảo trong tiểu thuyết Hồ Anh Thái MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Trong đời sống văn học nhân loại hiện nay, thể loại tiểu thuyết vẫn giữ vai trò chủ công. Nó thường được xem là cái “máy cái”, là “cột sống của nền văn học hiện đại”, và đặc biệt, thể loại nàycó vai trò “quyết định căn cốt của diện mạo văn học” như một nhà nghiên cứu đã nhận xét: “Trong những khúc ngoặt của đời sống, thường thì truyện ngắn đáp trả nhạy bén hơn trong các thể loại văn xuôi…nhưng tạo nên những chấn động trong cao trào văn học thì phải là tiểu thuyết” [60, tr.182]. Do đó, để xem xét, đánh giá một nền văn học hay một giai đoạn văn học, người ta thường xem xét trước những thành tựu của thể loại tiểu thuyết trong nền văn học, giai đoạn văn học ấy. Sau 1975, đặc biệt là sau 1986, nền văn học Việt Nam đứng trước yêu cầu phải đổi mới và thực sự đã có nhiều chuyển biến tích cực trong đời sống văn học, toàn diện cả về lí luận, phê bình, sáng tác lẫn thói quen tiếp nhận. Cùng với các thể loại văn học khác, tiểu thuyết cũng không ngừng vận động để tự làm mới mình, đáp ứng yêu cầu mới của thời đại, của đời sống văn học và của đông đảo độc giả đương đại. Lúc này, yếu tố kì ảo xuất hiện như một phương tiện quan trọng giúp nhà văn thoát khỏi sự lệ thuộc vào hiện thực giản đơn, phản ánh hiện thực đa chiều, phức tạp, bất khả giải. Yếu tố kì ảo xuất hiện trong nhiều sáng tác của Nguyễn Huy Thiệp, Phạm Thị Hoài, Tạ Duy Anh, Phạm Hải Vân, Ma Văn Kháng, Bảo Ninh, Ngô Tự Lập, Võ Thị Hảo...Điều đó đã góp phần tạo ra xu hướng cách tân trong nền văn xuôi Việt Nam đương đại. Các nhà văn đã mang vào văn học hơi thở của cuộc sống và con người hiện đại. Để làm được điều đó, trước hết họ phải tự làm mới chính mình.Cùng với quan niệm mới mẻ về hiện thực là một văn phong táo bạo, những sáng tác đậm chất kì ảo xuất hiện ngày càng nhiều trong đời sống văn học hiện nay. Yếu tố kì ảo cũng chính là một trong những gam màu chủ đạo làm nên bức tranh đầy mê hoặc và lôi cuốn trong những sáng tác của nhà văn hiện đại. 1 Nguyễn Thị Mơ – Cao học Văn K55 Yếu tố kì ảo trong tiểu thuyết Hồ Anh Thái Là một cây bút của văn học đương đại, Hồ Anh Thái cũng không nằm ngoài quỹ đạo của sự tìm tòi đổi mới trên. Yếu tố kì ảo phủ lên văn chương Hồ Anh Thái một bầu không khí siêu thực, hư ảo, huyền hồ vừa độc đáo vừa quyến rũ. Đây cũng là một yếu tố quan trọng làm nên thành công cho những sáng tác của ông. Xuất phát từ sự ấn tượng trước một văn phong mới lạ, độc đáo của một nhà văn có tài, chúng tôi mạnh dạn lựa chọn đề tài “Yếu tố kì ảo trong tiểu thuyết Hồ Anh Thái” làm đối tượng nghiên cứu với hi vọng đóng góp một phần nhỏ vào việc tìm hiểu các sáng tác của Hồ Anh Thái. Chúng tôi cũng hi vọng qua một hiện tượng cụ thể để có một cái nhìn toàn diện hơn về văn học Việt Nam từ sau 1975 đến nay. 2. Lịch sử vấn đề Hồ Anh Thái sinh ngày 18 tháng 10 năm 1960 tại Hà Nội, nguyên quán Nghệ An, theo học bậc Đại học ngành Quan hệ Quốc tế. Sau khi tốt nghiệp, ông tham gia viết báo và làm công tác ngoại giao ở nhiều quốc gia Âu - Mỹ, đặc biệt là Ấn Độ. Hiện nay, ông là Tiến sĩ ngành Văn hóa phương Đông, công tác tại Bộ Ngoại giao Việt Nam. Hồ Anh Thái thành danh khá sớm. 17 tuổi, bước vào làng văn với truyện ngắn Bụi phấn gây ấn tượng cho những người biên tập bởi sự từng trải, vốn hiểu biết trong tác phẩm; 24 tuổi, đoạt giải thưởng văn xuôi 1983 - 1984 của báo Văn nghệ với truyện ngắn Chàng trai ở bến đợi xe, 26 tuổi, nhận giải thưởng văn xuôi 1986 – 1990 của Hội Nhà văn Việt Nam với tiểu thuyết Người và xe chạy dưới ánh trăng,… Tiểu thuyết Trong sương hồng hiện ra (1987), Người đàn bà trên đảo (1988), tập truyện Mảnh vỡ của đàn ông (1993),… là những tiếng vang ông tạo được tiếp liền sau đó. Từ năm 2000 cho đến nay, Hồ Anh Thái không ngừng làm mới mình bằng phong cách khác so với quãng thời gian trước, và tiếp tục gây dư luận bằng rất nhiềutiểu thuyết, tập truyện ngắn, tản văn: Tự sự 265 ngày (2001), Cõi người rung 2 Nguyễn Thị Mơ – Cao học Văn K55 Yếu tố kì ảo trong tiểu thuyết Hồ Anh Thái chuông tận thế (2002), Bốn lối vào nhà cười (2004), Mười lẻ một đêm (2006), Đức Phật, nàng Sivitri và tôi (2007), Namaskar! Xin chào Ấn Độ (2008), Hướng nào Hà Nội cũng sông (2009), SBC là săn bắt chuột (2011), Dấu về gió xóa (2012), Người bên này trời bên ấy (2013)…Hồ Anh Thái là một cây bút khá “đều tay” và bút lực dồi dào với gần 30tiểu thuyết và tập truyện ngắn đã xuất bản. Tác phẩm của ông, từ rất sớm, đã được dịch ra nhiều thứ tiếng và giới thiệu bên ngoài lãnh thổ Việt Nam, cả châu Á, châu Âu, châu Mỹ..., tái hiện nhiều kiếp người, cảnh người trong nhiều thời điểm và tình huống để qua đó nói lên cảm nhận sâu sắc về nhân sinh. Hơn nữa, Hồ Anh Thái là người có nhiều tìm tòi, cách tân thể loại nhằm tạo sự phù hợp, hiệu quả theo cảm quan của mình. Sự xuất hiện của yếu tố kì ảo trong văn học Việt Nam từ sau năm 1975 nói chung và trong những sáng tác của Hồ Anh Thái nói riêng đã thu hút được sự quan tâm của nhiều nhà nghiên cứu, tuy vậy, vẫn chưa có nhiều công trình chuyên khảo nào, mà chủ yếu rải rác trên các bài báo, tạp chí và một số Luận án, Luận văn tốt nghiệp. Phần lớn các công trình đều tập trung chú ý đến vị trí, vai trò của yếu tố kì ảo trong tổ chức nghệ thuật của tác phẩm cũng như hiệu quả nhận thức và sức mạnh thẩm mĩ của nó.Trước hết là loạt ý kiến đề cập về yếu tố kì ảo trong văn xuôi nước ta từ sau năm 1975. Những ý kiến này tuy không trực tiếp nghiên cứu tác phẩm Hồ Anh Thái nhưng ít nhiều có liên quan tới vấn đề mà chúng tôi khảo sát. Trong bài viết Tìm hiểu các dạng truyện kì ảo trong văn học trung đại và cận đại Đông Tây, nhà nghiên cứu Nguyễn Huệ Chi từ việc đi tìm “khái niệm truyện kì ảo” trong văn học phương Tây đến “truyện kì ảo Trung Hoa” (chí quái, truyền kỳ, chí dị), đã đặt ra mục tiêu “xác lập diện mạo “tryện truyền kì trong văn học cổ cận đại Việt Nam” [16, tr.170].Ông đặc biệt chú ý đến văn học Trung Quốc, bởi với tư cách là văn hóa kiến tạo vùng, văn học nói chung 3 Nguyễn Thị Mơ – Cao học Văn K55 Yếu tố kì ảo trong tiểu thuyết Hồ Anh Thái và truyện kì ảo Trung Quốc nói riêng đã để lại dấu ấn sâu đậm trong văn học Viễn Đông và Việt Nam. Ông đã có lý khi cho rằng quan điểm tiếp cận các dòng truyện kì ảo phương Tây sẽ “đóng góp cho ta những kinh nghiệm bổ ích để tiếp cận và phân loại truyện kì ảo Việt Nam” [16, tr.172]. Tuy vậy, dung lượng của một bài nghiên cứu đã không cho phép tác giả đủ điều kiện để hoàn thành trọn vẹn mục tiêu đặt ra bởi trọng tâm của bài viết hầu như dành cho việc vẽ lại lược đồ truyện kì ảo thế giới, truyện kì ảo Việt Nam với Nguyễn Dữ, Thế Lữ, Đỗ Huy Nhiệm chỉ là những nét vẽ phác thảo. Dù sao, bài viết cũng cung cấp cho chúng tôi những cứ liệu đáng quý để dựng lại và chỉ ra những nét tương đồng và dị biệt của yếu tố kì ảo trong văn học Việt nam đương đại đặt trong mối quan hệ với vă học kì ảo truyền thống cũng như truyện kì ảo thế giới. Cũng trong công trình Những vấn đề lý luận và lịch sử văn học[16], TS.Vũ Thanh có bài Dư ba truyện truyền kỳ, chí dị trong văn học Việt Nam hiện đại. Tác giả đã tìm ra “dấu vết” của yếu tố “kì” trong văn học Việt Nam đầu thế kỷ XX đến từ sự hợp lưu của hai dòng truyền thống và hiện đại, Đông và Tây, và sự trở lại của nó sau năm 1975 ở các tác phẩm của Nguyễn Huy Thiệp, Phạm Thị Hoài. Nhà nghiên cứu đã tập trung tái hiện diện mạo truyện kì ảo giai đoạn đầu thế kỉ còn giai đoạn sau này chưa được đầu tư tương xứng. Trong bài viết khác, Những biến đổi của yếu tố kỳ và thực trong truyện ngắn truyền kỳ Việt Nam, Vũ Thanh đã cho rằng: “Cái kì vốn là một phạm trù của mỹ học Trung Hoa cổ, là đặc thù tư duy một giai đoạn lịch sử. Những tác phẩm nổi tiếng nhất của văn học Viễn Đông đều chứa đựng trong nó những yếu tố kì lạ” [72, tr.13]. Tác giả khẳng định yếu tố “kì” trong vai trò một phương thức nghệ thuật: “Trong truyện truyền kì các tác giả sử dụng yếu tố kì không phải chỉ với chức năng là vỏ bọc, che đậy dụng ý sâu xa của nhà văn mà còn với tư cách là một bút pháp nghệ thuật mang tính đặc trưng của thể 4 Nguyễn Thị Mơ – Cao học Văn K55 Yếu tố kì ảo trong tiểu thuyết Hồ Anh Thái loại. Các tác giả phản ánh hiện thực qua cái kì lạ” [72, tr.14]. Như vậy, chỉ qua truyện truyền kỳ, một hình thức tự sự của văn học trung đại, tác giả đã nhận ra khả năng to lớn của cái kì trong việc phản ánh, mô tả hiện thực một cách có ý thức, đầy chủ động. Trong những năm gần đây, vấn đề huyền thoại được đặt ra và thu hút sự quan tâm của các nhà nghiên cứu trong và ngoài nước. Nhiều nhà nghiên cứu đã khẳng định sự tương đồng giữa “kì ảo” và “huyền thoại” trong văn học hiện đại. Từ tháng 10/1994 đến hết năm 1995, trên tuần báo Văn nghệ đã diễn ra cuộc tranh luận học thuật sôi nổi và thú vị xung quanh mối quan hệ giữa văn học và lịch sử, văn học và huyền thoại, huyền thoại và vô thức...với những tên tuổi như Đỗ Minh Tuấn, Lại Nguyên Ân, Trần Duy Châu, Nguyễn Thanh Hùng, Nguyễn Hào Hải, Vương Trí Nhàn, Nguyễn Tri Nguyên...Ngoài ra, rải rác trên Tạp chí văn học và nhiều công trình nghiên cứu khác cũng có các ý kiến về vấn đề này của Hoàng Trinh, Nguyễn Đăng Mạnh, Nguyễn Trung Đức, Trần Đình Sử, Đỗ Đức Hiểu, Đặng Anh Đào, Trần Lê Bảo, Lê Nguyên Cẩn, Bùi Việt Thắng, Trần Thị Mai Nhi...Các tác giả có những quan điểm khác nhau nhưng đều đồng nhất khi xem huyền thoại hiện đại không phải là một thể loại văn học. Bởi những phẩm chất kế thừa từ thần thoại, huyền thoại hiện đại không phải do tập thể quần chúng xây dựng nên hoặc do trí tưởng tượng của nhân dân sáng tạo ra mà là con đẻ tinh thần của nhà văn. Từ đó, huyền thoại được coi là thủ pháp nghệ thuật tích cực của các nhà văn thế kỉ XX. Theo các tác giả, “huyền thoại với tư cách là những câu chuyện về điều huyền bí thì nó không chỉ có ở trong quá khứ, trong thần thoại mà còn có mặt trong đời sống hiện tại và tương lai, khi nào còn có nhà văn lấy cái “kì dị” làm mục tiêu sáng tác” [6, tr.55]. Bản thân huyền thoại hiện đại bao giờ cũng là “một hệ thống kí hiệu thẩm mĩ đặc biệt”, ở đó cái huyền hoặc, hư ảo không còn là những yếu tố gây hoang mang cho người tiếp nhận mà lại càng 5 Nguyễn Thị Mơ – Cao học Văn K55 Yếu tố kì ảo trong tiểu thuyết Hồ Anh Thái kích thích trí tưởng tượng bay bổng của người đọc, tạo ra sự đa dạng, mới mẻ trong văn xuôi hôm nay. Về mặt lí luận, “huyền thoại là một hệ thống tín hiệu dùng thủ pháp kết hợp hư thực để nhận thức, phản ánh cuộc sống...Đan xen cái không thực và không thể xảy ra vào cái có thực và có thể xảy ra tạo thành một hệ thống sự việc vừa lạ lùng, vừa chân thực” [35, tr.44]. Với huyền thoại hiện đại, “cái có tính huyễn hoặc là cần thiết để tiếp cận hiện thực” [39, tr.35]. Với bài viết Huyền thoại và sức sống của huyền thoại trong văn chương xưa và nay, Nguyễn Trường Lịch sau khi lược thuật một số yếu tố huyền thoại trong văn học thế giới và Việt Nam trước đây như một hình thức nghệ thuật phổ biến đã nhận xét: “Thời gian gần đây, trên văn đàn đã xuất hiện ngày càng nhiều những tác phẩm sử dụng yếu tố huyền thoại. Nằm trong số những sáng tác được giải ở các cuộc thi truyện ngắn, tiểu thuyết hàng năm đã thấp thoáng một vài tác phẩm chứa đựng những nét kì ảo hoang đường của dân gian và đã đem lại cho người đọc nhiều điều mới mẻ, thú vị. Có lẽ phải kể đến Nguyễn Huy Thiệp, Tạ Duy Anh, Phạm Hải Vân cùng một số cây bút trẻ khác đã tỏ ra có ít nhiều thành công trên lĩnh vực này” [47, tr.22]. Đồng thời, ông cũng khẳng định: “Hiện thực cuộc sống luôn hiện hữu sinh động với muôn hình nghìn vẻ, không thể dùng hình thức đơn điệu để phản ánh. Cái kì ảo là một trong những yếu tố góp phần làm phong phú thêm cách tiếp cận hiện thực” [47, tr.22]. Cũng như tác giả Vũ Thanh, Nguyễn Trường Lịch tiếp cận cái kì ảo, huyền thoại ở phương diện thủ pháp nghệ thuật: “Đối với nhà văn, huyền thoại không tồn tại tự nó, họ dùng chúng như những hình tượng hoang đường để khắc hoạ quan niệm của con người về cái thế giới mà nhà văn mô tả chứ không phải để giải thích những hiện tượng nào đó cũng như diễn biến của chúng” [47, tr.23]. Tìm hiểu sâu về nhân vật huyền ảo, trong bài viết Nhân vật huyền ảo trong truyện ngắn đương đại, tác giả Lê Thị Hường sau khi khẳng định nhân vật huyền ảo là sản phẩm của kiểu sáng tác huyền 6 Nguyễn Thị Mơ – Cao học Văn K55 Yếu tố kì ảo trong tiểu thuyết Hồ Anh Thái thoại – một thủ pháp nghệ thuật đặc trưng, đã nhận xét: “Nhân vật huyền ảo xuất hiện trong truyện ngắn hôm nay với tần số cao. Loại nhân vật này mang rõ đặc điểm của quan niệm con người thần thoại – nghĩa là nhân vật thường không có chân dung, không ngôn ngữ, tồn tại phụ thuộc vào thời gian, không gian, không già, không chết. Nhân vật thường mang một năng lực và sức mạnh khác thường có thể làm được mọi việc” [33, tr.24]. Nhìn chung, các nhà nghiên cứu đã “đánh đồng” khái niệm huyền thoại và kì ảo. Thực chất, giữa hai khái niệm này có mối quan hệ tương đồng, nhưng vẫn có những sự khác biệt. Chúng tôi sẽ làm rõ hơn mối quan hệ giữa khái niệm cái kì ảo với huyền thoại trong chương I của Luận văn khi đi sâu tìm hiểu khái niệm cái kì ảo. Trong những năm qua, một số Luận án, Luận văn tốt nghiệp đã tìm đến yếu tố kì ảo – huyền thoại như mảnh đất còn mới mẻ và nhiều hứa hẹn: Yếu tố kì ảo trong truyện ngắn Việt Nam hiện đại giai đoạn từ sau 1975 đến nay (Phùng Hữu Hải), Yếu tố kì ảo trong tác phẩm văn xuôi sau 1975 (Đỗ Hải Ninh), Phương thức huyền thoại hoá và sự biểu hiện đời sống tâm linh trong văn xuôi Việt Nam sau 1975 (Đỗ Thu Hương), Chất huyền thoại trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp (Bùi Thị Hồng Lê), Bút pháp huyền thoại hóa trong sáng tác của Phạm Thị Hoài (Nguyễn Tuấn Anh). Trong số đó, nổi bật là công trình Luận án Tiến sĩ của Bùi Thanh Truyền với đề tài: Yếu tố kì ảo trong văn xuôi đương đại Việt Nam [101]. Với công trình dày 215 trang, Bùi Thanh Truyền đã khảo sát tương đối toàn diện và tổng quan về yếu tố kì ảo trong văn xuôi đương đại Việt Nam trên các khía cạnh: Sự đổi mới quan niệm văn học, sự đổi mới thế giới hình tượng (nhân vật, thời gian, không gian) và sự đổi mới phương thức tự sự (cốt truyện, kết cấu, ngôn ngữ). Từ đó ông đã khẳng định sự hiện diện của yếu tố kì ảo trong văn học hôm nay như là một trong những thủ pháp quan trọng và độc đáo tạo nên sự thành công của văn 7 Nguyễn Thị Mơ – Cao học Văn K55 Yếu tố kì ảo trong tiểu thuyết Hồ Anh Thái học. Bùi Thanh Truyền đã nỗ lực tìm lời giải đáp cho những câu hỏi: “Văn xuôi có yếu tố kì ảo sau đổi mới, cuộc tái sinh hay hồi sinh? Và đâu là nguyên nhân của nó? Đặc trưng của văn xuôi đương đại có sự hiện diện và chi phối của yế tố kì ảo? Ý nghĩa của nó đối với văn hó, văn học dân tộc? Dự kiến tương lai của bộ phận văn học này?”[101, tr.5].Do đối tượng khảo sát rộng, và dung lượng của một Luận án có giới hạn, công trình của ông đã khắc họa được bức tranh diện rộng về yếu tố kì ảo trong văn xuôi đương đại Việt Nam mà chưa có sự chuyên sâu và hệ thống ở một số tác giả cụ thể. Điều đó đã giúp chúng tôi có thêm nhiều gợi ý quý báu khi nghiên cứu, tìm hiểu yếu tố kì ảo trong trường hợp: tiểu thuyết của Hồ Anh Thái. Những sáng tác của Hồ Anh Thái đã thu hút sự chú ý của đông đảo giới nghiên cứu, phê bình. Mỗi tác phẩm của ông ra đời lại tạo được dư luận xôn xao, nhưng chưa có một công trình nghiên cứu công phu nào mà chỉ là những bài viết xoay quanh các tác phẩm như là sự phản hồi nhẹ nhàng, đầy yêu mến của độc giả, của các nhà phê bình “anh chị” với một “cậu em”. Cái kì ảo đặt trong tương quan với các khía cạnh khác của văn chương Hồ Anh Thái lại chưa có nhiều nhiều ý kiến. Ở đây, chúng tôi điểm qua những bài viết tiêu biểu về yếu tố kì ảo trong sáng tác Hồ Anh Thái, như một nguồn tư liệu quý giúp chúng tôi thực hiện Luận văn. Theo dõi sự phát triển ngòi bút Hồ Anh Thái, trong bài viết Hồ Anh Thái – Người mê chơi cấu trúc, Nguyễn Đăng Điệp đã nhận xét rất tinh: “Khi bắt đầu bước vào nghiệp văn, ngòi bút Hồ Anh Thái khá giàu chất trữ tình. Nhưng nếu tinh mắt người đọc sẽ nhận thấy đã xuất hiện một phẩm chất sau này trở thành nét trội trong ngòi bút của anh: khả năng chiếm lĩnh hiện thực ở tầng sâu và màu sắc tượng trưng trong tác phẩm” [81,tr.357].Màu sắc tượng trưng hay cái kỳ ảo đúng như sự tiên đoán của Nguyễn Đăng Điệp đã trở thành đặc trưng của văn chương Hồ Anh Thái. Nguyễn Đăng Điệp tiếp tục khẳng định: 8 Nguyễn Thị Mơ – Cao học Văn K55 Yếu tố kì ảo trong tiểu thuyết Hồ Anh Thái “Tôi cứ nghĩ, văn Hồ Anh Thái hấp dẫn được người đọc bởi lẽ anh đã nhúng tư tưởng vào một thế giới đầy biểu tượng. Hay nói một cách khá đơn giản, nhà văn đã trộn hoà cái thực và cái ảo nhuần nhuyễn khiến cho ý tưởng ẩn chìm vào mê trận ngôn từ” [81,tr.358]. Theo Nguyễn Đăng Điệp yếu tố “biểu tượng” đã tạo nên sức lôi cuốn, men say của văn chương Hồ Anh Thái. Còn Đỗ Hải Ninh lại nhìn kỳ ảo, huyền thoại ở khía cạnh một thủ pháp nghệ thuật: “Thủ pháp nghệ thuật thường được Hồ Anh Thái sử dụng là xây dựng huyền thoại. Mỗi câu chuyện có nguồn gốc từ một huyền thoại”[75, tr.340]. Tiếp xúc với văn phẩm Hồ Anh Thái , người đọc dễ dàng nhận ra cái kì ảo như một đặc trưng của văn chương ông. Nguyễn Thị Minh Thái trong bài viết Giọng tiểu thuyết đa thanh, cũng khẳng định sự xuất hiện của yếu tố kì ảo trong tác phẩm Cõi người rung chuông tận thế: “Quả là một câu chuyện huyền hoặc, nhưng tuyệt nhiên không phải là kết quả vay mượn kiểu viết tiểu thuyết huyền ảo Mỹ La Tinh như có người nhận xét. Thực ra, câu chuyện trong Cõi người rung chuông tận thế phảng phất sắc màu huyền thoại kiểu tâm linh phương Đông, và đặc biệt thuần Việt, khi tác giả tinh tế phát hiện cái thông điệp truyền thống: ác giả ác báo”[89, tr.47]. Bài viết nhỏ đã khiến tác giả chủ yếu đi sâu vào tìm hiểu giọng điệu trữ tình trong tiểu thuyết “gây hấn” của Hồ Anh Thái mà chưa làm sáng rõ yếu tố kì ảo trong tác phẩm này. Tác giả Vân Long trong bài viết Cái ảo trên nền thực cũng cho rằng: “Hồ Anh Thái sử dụng yếu tố huyền hoặc khá đắc dụng. Cái ảo trong văn học thường chứa đựng mơ ước của nhà văn. Nhưng nếu nó thành một thuộc tính bất biến gắn vào tính cách một nhân vật thì lại như con dao hai lưỡi. Nó bảo vệ Mai Trừng trước kẻ xấu thì chính nó lại ngăn Mai Trừng đến với hạnh phúc. Buộc tác giả phải giải quyết bằng một trong hai cách: cô gái trong trắng như thiên thần của Gabriel Garcia Marquez trong Trăm năm cô đơn, cuối 9 Nguyễn Thị Mơ – Cao học Văn K55 Yếu tố kì ảo trong tiểu thuyết Hồ Anh Thái cùng phải bay lên khỏi Trái Đất cùng những chiếc khăn trắng, không thể ở lại cõi đời ô trọc này”[81, tr.288]. Mặc dù nhan đề của bài viết là Cái ảo trên nền thực, nhưng Vân Long lại không tìm hiểu sâu về cái ảo mà sa đà vào tìm hiểu giọng điệu Hồ Anh Thái, nên vấn đề “cái ảo” mà tác giả đặt ra cũng chưa được giải quyết thấu đáo. Điều đáng nói là một số nhà nghiên cứu nước ngoài rất nhạy cảm với yếu tố huyền ảo trong văn Hồ Anh Thái. Họ nhận ra trong các tác phẩm của ông những dư ba của chủ nghĩa hiện thực huyền ảo.Waynekarlin đã có những nhận định giá trị. “Với lòng kính trọng và tình yêu, anh chấp nhận điểm xuất phát của mình trong lịch sử và văn học nước nhà nhưng cũng mở hướng ra cho những ảnh hưởng khác nổi bật là chủ nghĩa hiện thực huyền ảo Mỹ La tinh và tác phẩm của nhà văn Pháp gốc Czech Milankiendera và anh đã để cho tác phẩm của mình đưa văn học Việt Nam đương đại đi theo những hướng mới” [79, tr.540]. Ông cho rằng: “Việc sử dụng những nhân vật rất thực trong những tình huống giả tưởng kỳ ảo nhằm lay động nhận thức mà gạn lọc lấy sự thật thường in dấu trong nhiều tác phẩm của Hồ Anh Thái” [79, tr.542]. Ngoài ra còn có ý kiến của Tuần báo Nhà xuất bản (PublisherWeekly): “Những yếu tố siêu thực tràn đầy trong cuốn hợp tuyển. Giọng điệu chuyển từ châm biếm sang xúc động thấm thía, từ hài hước sang đau xót. Việc sử dụng tinh tế các huyền thoại và sự phản ánh hấp dẫn đời sống Việt Nam sau chiến tranh của Hồ Anh Thái đã mang đến những tác phẩm tao nhã và đầy sức lay động” [79, tr.542]. Các tác giả chỉ ra yếu tố kì ảo trong những tác phẩm cụ thể, như Michael Harris nói về tiểu thuyết Người đàn bà trên đảo: “Phần mở đầu của câu chuyện chính là sử dụng ảnh hưởng của chủ nghĩa hiện thực kỳ ảo Mỹ La Tinh….” hay Wayne Karlin: “Cuốn Trong sương hồnghiện ra cũng như tiểu thuyết và truyện ngắn khác ở đó chất hài hước, chất lạ quện với chất Kafka dường như gây bất ngờ cho người phương Tây khi họ tìm hiểu Việt Nam” [79, tr.543]. 10 Nguyễn Thị Mơ – Cao học Văn K55 Yếu tố kì ảo trong tiểu thuyết Hồ Anh Thái Như vậy, qua các bài viết của mình, các nhà nghiên cứu đều khẳng định sự trở lại của yếu tố kì ảo trong văn học từ sau 1975 đến nay là một dấu hiệu đáng mừng, cho thấy sự cách tân nghệ thuật trong quá trình chiếm lĩnh thực tại. Đây là sự đổi mới nằm trong xu thế chung của sự vận động văn học thế giới.Việc sử dụng yếu tố kì ảo với tư cách là “thủ pháp nghệ thuật mới ra đời” đã giúp người viết tạo được sự đa dạng trong văn phong và những đặc trưng về phong cách nghệ thuật. Đồng thời, dù có những cách định danh khác nhau (siêu thực, biểu tượng, huyền thoại, kì ảo…) nhưng nhìn chung các tác giả đều khẳng định và trân trọng giá trị của cái “ảo” trong văn chương Hồ Anh Thái. Hầu hết các ý kiến về cái kì ảo trong văn chương Hồ Anh Thái mới chỉ dừng lại những phát hiện, những cảm nhận về các tác phẩm của ông một cách tản mạn. Đó cũng là những định hướng và gợi mở cho chúng tôi tiếp cận sâu hơn vào vấn đề Yếu tố kì ảo trong tiểu thuyết Hồ Anh Thái. 3. Phạm vi nghiên cứu Với đề tài Yếu tố kì ảo trong tiểu thuyết Hồ Anh Thái, chúng tôi không có ý định khảo sát toàn bộ những tiểu thuyết đã xuất bản của ông mà chỉ giới hạn phạm vi nghiên cứu chủ yếu trong ba cuốn tiểu thuyết Cõi người rung chuông tận thế, Đức Phật, nàng Savitri và tôi và SBC là săn bắt chuột với mong muốn tìm hiểu vấn đề được tập trung và sâu sắc hơn. Ngoài ra là một số tác phẩm khác của nhà văn như Trong sương hồng hiện ra, Người và xe chạy dưới ánh trăng…Có thể nói đây là những tiểu thuyết đã gây được tiếng vang lớn cho độc giả đến nay. Mặt khác, chúng tôi cũng có liên hệ tới một số tác phẩm tiểu thuyết, truyện ngắn khác của Hồ Anh Thái nhằm làm cho vấn đề nghiên cứu có được sự khái quát và mang tính chất tổng quan hơn. Đồng thời, chúng tôi cũng muốn mở rộng phạm vi nghiên cứu của đề tài thông qua việc liên hệ, so sánh với những sáng tác có yếu tố kì ảo của một số nhà văn đương đại để thấy được mạch vận động chung, có tính tất yếu của yếu tố kì ảo trong văn học Việt Nam từ sau 1975. 11 Nguyễn Thị Mơ – Cao học Văn K55 Yếu tố kì ảo trong tiểu thuyết Hồ Anh Thái 4. Phƣơng pháp nghiên cứu Luận văn sử dụng phương pháp nghiên cứu chính để tìm hiểu tiểu thuyết Hồ Anh Thái là phương pháp thi pháp học kết hợp với lý thuyết tự sự học. Với phương pháp này, Luận văn sẽ chú trọng những phương diện hình thức mang tính nội dung của yếu tố kì ảo. Từ đó, chúng tôi sẽ nỗ lực tiếp cận tác phẩm văn học dưới một góc độ mới, không quá thiên về chức năng phản ánh xã hội, về đánh giá lập trường tư tưởng nhà văn mà qua đó, có được những đánh giá khách quan về vai trò, vị trí của yếu tố kì ảo trong văn xuôi đương đại. Do yếu tố kì ảo đặt trong chiều lịch đại, nên phương pháp so sánh cùng những thao tác thống kê, phân tích, tổng hợp được chúng tôi vận dụng để khảo sát những bước chuyển của văn học Việt Nam từ truyền thống đến hiện đại, đặt trong mối giao lưu, tương tác với văn học có yếu tố kì ảo của Việt Nam và thế giới. Từ đó, thấy được tính kế thừa, cách ttaan cũng như hạn chế của yếu tố kì ảo trong văn xuôi sau đổi mới. 5. Cấu trúc luận văn Ngoài phần Mở đầu, Kết luận và Tài liệu tham khảo, phần Nội dung của Luận văn gồm ba chương: Chương 1: Khái niệm cái kì ảo và những tiền đề xuất hiện yếu tố kì ảotrong tiểu thuyết Hồ Anh Thái. Chương 2: Yếu tố kì ảo trong thế giới hình tượng tiểu thuyết Hồ Anh Thái Chương 3: Yếu tố kì ảo trong kết cấu và ngôn ngữ tiểu thuyết Hồ Anh Thái 12 Nguyễn Thị Mơ – Cao học Văn K55 Yếu tố kì ảo trong tiểu thuyết Hồ Anh Thái CHƢƠNG 1. KHÁI NIỆM CÁI KÌ ẢO VÀ TIỀN ĐỀ XUẤT HIỆN YẾU TỐ KÌ ẢO TRONG TIỂU THUYẾT HỒ ANH THÁI 1.1. Khái niệm cái kì ảo Từ xa xưa, khi con người gắn bó và hòa mình vào thế giới tự nhiên, yếu tố kỳ ảo đã xuất hiện và “ẩn náu” trong những mối quan hệ tương tác. Từ những sáng tác thuở bình minh thể hiện niềm tin ngây thơ vào vào sự linh thiêng, huyền bí của vũ trụ, vào sức mạnh của những thế lực siêu nhiên, các vị thần…hay những sùng tín trên con đường hành hương về miền đất thánh, sự sợ hãi trước ác quỷ, yêu ma…con người đã dần có ý thức hơn về cái kì ảo trong cuộc sống và trong văn học. Yếu tố kì ảo đã trở thành một công cụ quyền năng, có lúc đã trở thành thủ pháp, hay niềm tin giúp con người giải quyết những hữu hạn về nhận thức, về cái bất khả giải. Trải qua thời gian, cho đến hôm nay, khi con người có khả năng tri nhận hầu hết nhiều sự vật, hiện tượng, yếu tố kì ảo vẫn không mất đi, nó luôn tồn tại trong các tác phẩm văn học như là cứu cánh cho khát vọng khám phá nhận thức thế giới, cho sự hoang mang trước cuộc sống hiện đại bộn bề. Vậy cái kì ảo là gì?Đây vẫn là một khái niệm được giải thích khá nhiều trong các loại Từ điển cũng như đặc biệt hấp dẫn giới nghiên cứu phê bình văn học. Năm 1963, Hiệp hội “Những người nghiên cứu văn học” đã được thành lập tại Bruxenlles (Bỉ), với mục đích hợp tác nghiên cứu và công bố các phát hiện liên quan đến vấn đề này. Vì thế các công trình nghiên cứu về cái kì ảo cũng đã ra đời. Việc chuyển dịch thuật ngữ “Le Fantastique” (tiếng Pháp) sang tiếng Việt có nhiều cách gọi khác nhau, điều này cũng cho thấy sự đa dạng và phong phú trong cách nhìn nhận một vấn đề. Trong đề tài này, chúng tôi dựa trên cách gọi và dịch của Lê Nguyên Cẩn là “cái kì ảo”. Khái niệm về cái kì ảo được trình bày trong nhiều Từ điển thuật ngữ và thu hút sự quan tâm của nhiều nhà nghiên cứu. Từ điển Tiếng Việt cho rằng kì ảo 13 Nguyễn Thị Mơ – Cao học Văn K55 Yếu tố kì ảo trong tiểu thuyết Hồ Anh Thái là “kì lạ, tựa như không có thật mà chỉ có trong tưởng tượng” [57, tr.78]. Khái niệm này mới dừng lại ở việc định nghĩa cái kì ảo một cách chung chung, chưa lột tả hết bản chất của cái kì ảo. Từ điển Hán Việt từ nguyên chiết tự từng chữ một cách khá chi tiết: “Kì”: (8 nét) có nghĩa là lạ lùng khác thường, bất ngờ. “Ảo”: Không thực. Sự kết hợp của hai yếu tố trên thành từ “kì ảo” mang ý nghĩa “có một vẻ lạ lùng, không thực, bí ẩn” [37, tr.146]. Còn Lê Nguyên Cẩn trong cuốn chuyên luận “Cái kì ảo trong tác phẩm của Balzac” đã đưa ra nhận định dựa trên sự tổng hợp các ý kiến trên, tác giả đã đưa ra kết luận rất xác đáng về khái niệm cái kì ảo: “Cái kì ảo là một phạm trù tư duy nghệ thuật. Nó được tạo ra nhờ trí tưởng tượng và được biểu hiện bằng các yếu tố siêu nhiên khác lạ, phi thường, độc đáo… Nó có mặt trong văn học dân gian, văn học viết qua các thời đại. Nó tồn tại trên trục thực - ảo, và tồn tại độc lập, không hòa tan vào các dạng thức khác của trí tưởng tượng” [9, tr.16]. Ngoài ra đáng chú ý là sự quan tâm của nhà văn Ngô Tự Lập về sự xuất hiện trở lại của “thể loại” truyện ma, truyện kỳ ảo trong văn học sau 1975. Tác giả đã khá dụng công trong quá trình phân biệt “ truyện ma, truyện kỳ ảo và truyện truyền kỳ” để cuối cùng đọng lại ở một quan niệm về cái kỳ ảo trong chuyên luận “Những đường bay của mê lộ”: “Kì ảo đó chính là mê lộ nghệ thuật và cũng như trong lĩnh vực khác, nó xuất hiện ở mọi nơi khi trật tự đã trở nên bó buộc vừa đáng ghét vừa đáng sợ và tính hợp lý của trật tự ấy đã trở thành câu hỏi. Tuy nhiên những thiết chế văn minh càng chặt chẽ, càng ráo riết thì sự xuất hiện của nó cùng kịch tính như những gì chứng kiến ở phương Tây” [44, tr.26]. Tất nhiên đây là “cái kì ảo” trong “văn học bác học” còn kì ảo của văn học dân gian là sản phẩm của trí tưởng tượng hồn nhiên ngây thơ của nhân dân lao động trước những điều bất khả tri, bất khả giải của đời sống tự nhiên và xã hội. Cái kì ảo theo quan niệm của Ngô Tự Lập là sự 14 Nguyễn Thị Mơ – Cao học Văn K55 Yếu tố kì ảo trong tiểu thuyết Hồ Anh Thái “vô tận, hỗn loạn và vĩnh cửu” của nghệ thuật, được xem xét trong quan hệ đối nghịch với quy luật tự nhiên, thông thường của xã hội. Lê Nguyên Long cũng là học giả quan tâm nhiều tới khái niệm cái kì ảo.Theo nhà nghiên cứu này: “Về mặt từ nguyên học, chữ “fantastic” (tiếng Pháp “fantastique”, tiếng Latin “fantasticus”), xuất hiện trong tiếng Anh trung cổ thế kỷ XIV, vốn có nguồn gốc từ tiếng Hy Lạp phantastikos có nghĩa là “tạo ra những hình ảnh thuộc về tinh thần”, chữ phantazein có nghĩa là “xuất hiện trong tâm trí” [49, tr.28]. Tiếp đó, tác giả dẫn ý kiến của Allienne Backer trong bài giới thiệu tuyển tập nghiên cứu về cái kì ảo trong hội nghị thường niên lần thứ 15 tổ chức tại Florida của Hiệp hội cái kỳ ảo nghệ thuật quốc tế thì lý thuyết về cái kì ảo phải đến tận thế kỷ XIX mới hình thành do người Pháp dịch tác phẩm của nhà văn Đức Hoffmann vào năm 1828. Trong khi Hoffmann cho rằng tác phẩm của mình là hoàn toàn hư ảo: fantasy, thì do các dịch của Contes: fantastique, đã định hình một thể loại văn học. Trước đó, Joseph Addison (1672 - 1791) trên tờ Spectactor năm 1712 đã cho đăng Những khoái cảm của sự tưởng tượng đề cập đến “lối viết theo kiểu truyện cổ tích thần kì, tức là những sáng tác hiện đại viết theo cách thức bắt chước những câu chuyện cổ tích và những khúc ballad có tính chất siêu nhiên cổ xưa” đã giúp cho thuật ngữ fantastic “tạo ra một loại khoái cảm về nỗi sợ hãi trong tâm trí độc giả và làm thỏa mãn trí tưởng tượng của độc giả bởi cái lạ lùng và tính chất khác thường của những con người được miêu tả trong đó” [49, tr.29]. Như vậy, cái kì ảo là một sản phẩm của trí tưởng tượng được biểu hiện theo một logic riêng, khác thường trong văn học từ cổ chí kim. Điều này hẳn không tránh khỏi cảm nhận thuật ngữ này quá rộng và nằm vào hướng tứ nhất trong chỉ trích của Lê Nguyên Long khi phê phán Marshall B. Tymm, tác giả công trình Fantasy literature: A core Collection and refernce guide đã chia 15 Nguyễn Thị Mơ – Cao học Văn K55 Yếu tố kì ảo trong tiểu thuyết Hồ Anh Thái thể loại này thành fantasy cấp cao và fantasy cấp thấp. Fantasy cấp thấp là sự cùng tồn tại của cái lý tính và phi lý tính; fantasy cấp cao bao gồm kiểu huyền thoại và truyện thần tiênHóa thân (Kafka) và Kinh thánh. Nhà nghiên cứu cho rằng: “Thực ra những hình thức mà Marshall B. Tymm gọi là fantasy cao cấp đó chỉ có tư cách như là cội nguồn và tiêu đề cho một sự thay đổi về chất dẫn đến sự ra đời của cái kì ảo thực thụ trong kỷ nguyên hiện đại khi có sự vươn lên thống trị của lý tính và các tiến bộ khoa học kỹ thuật cho phép con người thôi tin vào các phép màu huyền diệu, còn các nhà văn thì sáng tạo nên những chuyện thần kì quái đản chỉ vì những mục tiêu thuần túy nghệ thuật của mình” [49,tr.44]. Xung quanh khái niệm kì ảo của các học giả trong nước, khái niệm cái kì ảo được các học giả nước ngoài thảo luận nhiều, nhưng tập trung nhất vẫn là thông qua ý kiến của Todorov từ những năm 1970 trong công trình Dẫn luận về văn chương kì ảo. Theo ông, cái kì ảo là “sự kiện không thể giải thích được bằng những quy luật của chính cái thế giới quen thuộc này (…) người cảm nhận sự kiện phải lựa chọn một trong hai giải pháp: hoặc đây chỉ là ảo ảnh của giác quan, một sản phẩm của trí tưởng tượng và những quy luật của thế giới vẫn vậy; hoặc quả thật sự kiện đã diễn ra, nó là một bộ phận củ toàn bộ thực tế, nhưng bây giờ thực tế ấy lại được điều hành bởi những quy luật mà chúng ta không biết...Cái kì ảo chiếm lĩnh thời gian của sự mơ hồ ấy: tới khi chọn lấy một trong hai giải đáp, ta đã rời bỏ cái kì ảo để đi vào một thể loại cận kề, cái lạ hoặc cái thần tiên. Cái kì ảo đó là sự lưỡng lự cảm nhận bởi một con người chỉ biết có các quy luật tự nhiên, đối diện với một hiện tượng bên ngoài mang tính siêu nhiên” [95, tr.34]. Todorov xác định sự lưỡng lự của độc giả là điều kiện thứ nhất của cái kì ảo, sau đó thứ hai là độc giả hóa thân và đồng nhất với nhân vật lưỡng lự, cuối cùng là phải tồn tại một lối đọc không theo lối thơ hoặc ngụ ngôn. Như 16 Nguyễn Thị Mơ – Cao học Văn K55 Yếu tố kì ảo trong tiểu thuyết Hồ Anh Thái vậy, văn học kì ảo hay cái kì ảo muốn đạt chân giá trị của nó thì phải được duy trì để không thoái hóa thành chuyện đời thường hay thần thoại, ngụ ngôn. Điều đó có nghĩa là cái kì ảo nằm trong một độ căng nhất định mà vị thế của nó không phải không bấp bênh, nhưng Todorov chấp nhận điều đó. Có thể thấy ý kiến của Todorov khá hẹp, chủ yếu trong văn học cận đại, chính xác hơn là khi ý thức về cái kì ảo đã được định hình và người ta buộc phải chấp nhận yêu cầu khá kiêu kì của cái kì ảo đặt ra cho sự tồn tại của mình. Bởi lẽ, cái kì ảo sẽ mất đi nếu được giải thích, có nghĩa là trong khi bản thân đòi hỏi một quyết định luận tự thân thì nó lại chối từ một quyết định dù là khiêm tốn nhất từ phía người đọc. Dù diễn đạt bằng cách này hay cách khác, khái quát hay cụ thể các định nghĩa trên đều tìm đến một điểm đồng quy: cái kì ảo là sản phẩm của trí tưởng tượng, không tồn tại trong thực tế vì vậy mà nó mang tính kì lạ, khác thường.Trên cơ sở những quan điểm đã nêu trên, chúng tôi xin được tổng kết lại cách hiểu của mình về cái kì ảo: Cái kì ảo là sản phẩm của trí tưởng tượng bay bổng và kỳ diệu của nhà văn. Nó có mầm mống, cơ sở từ hiện thực nhưng tồn tại dưới dạng các yếu tố phi thực mang màu sắc hoang đường, kì bí tạo cho người đọc cảm giác về một thế giới khác thế giới hiện thực, hoặc gần gũi nhưng không hoàn toàn là hiện thực thuần túy.Cái kì ảo tồn tại với tư cách là một kiểu tư duy, hoặc một thủ pháp nghệ thuật thể hiện tài năng và sự sáng tạo của nhà văn trong quá trình phản ánh, chiếm lĩnh hiện thực. Cái kì ảo gắn liền với nỗi sợ hãi của con người trước những sự việc khó lý giải của cuộc sống: khát vọng của con người nhằm phản ứng lại những trật tự gò bó và mặt trái của xã hội, niềm tin, mơ ước của con người về cuộc sống, đồng thời cắt nghĩa, lý giải và bộc lộ quan điểm về những vấn đề đời thường. Gần với kì ảo, có thể thấy khái niệm liên quan như huyền thoại.Giữa cái kì ảo và cái huyền thoại (myth) có mối quan hệ gắn bó nhưng không trùng khít. 17 Nguyễn Thị Mơ – Cao học Văn K55 Yếu tố kì ảo trong tiểu thuyết Hồ Anh Thái Khái niệm huyền thoại có nội hàm rộng hơn kì ảo, huyền thoại được sáng tạo trên cơ sở những yếu tố nghệ thuật có tính công cụ là cái kỳ và cái ảo. Khi đạt đến tầm khái quát rộng lớn, lung linh, đa nghĩa thì kì ảo cũng sẽ trở thành huyền thoại. Nếu huyền thoại là một kiểu tư duy nghệ thuật đặc thù thì kì ảo thiên về thủ pháp, phương tiện thể hiện gắn với nhiều kiểu tư duy khác nhau: tư duy huyền thoại, tư duy hiện thực. Kì ảo được sử dụng nhằm khám phá thực tại ở bề sâu, trong tính khái quát rộng lớn. Một khái niệm khác cũng rất gần với yếu tố kì ảo đó là chủ nghĩa hiện thực huyền ảo trong văn học.“Magic” thường được dịch là huyền ảo, vốn là một tính từ tiếng Latin: magicus, về sau phát triển ở dạng danh từ là magica; bắt nguồn từ tiếng Hy Lạp là magike` (tekhne`) nghĩa là nghệ thuật của thầy phù thủy. Đó là một sức mạnh bí ẩn có khả năng làm những điều không thực thành có thực (thường gắn với nét nghĩa tiêu cực – black magic – phép thuật ma quỷ). Tuy nhiên, từ huyền ảo hay chủ nghĩa hiện thực huyền ảo được sử dụng rộng rãi trong nền văn học hiện đại để chỉ những điều kì lạ, huyền diệu xảy ra trong cuộc đời thực. Đó là việc con người biến thành bọ trong Hóa thân của Kafka; là mê cung cuộc đời mà Borges đề cập theo kiểu xác xuất trong Những công viên có lối đi rẽ hai ngã, là những con người ăn đất, mất ngủ vì tiếng các vì sao chuyển động, người hóa nhện của Marquez...Yếu tố kì ảo có vai trò xác lập một khuynh hướng cho trào lưu chủ nghĩa hiện thực huyền ảo. Cái kì ảo đóng vai trò định ngữ cho hiện thực (magic realism) nên quy định cả tính chất của hiện thực. Một hiện thực phát triển theo hường kì ảo đến một cấp độ nào đó thì mới thành hiện thực huyền ảo. Yếu tố kì ảo phải mang một nồng độ nhất định thì mới khu biệt được hiện thực huyền ảo với những dạng hiện thực đời sống và văn học khác. Yếu tố kì ảo trong chủ nghĩa hiện thực huyền ảo đã góp phần đổi mới quan niệm về thế giới quan, nhân 18 Nguyễn Thị Mơ – Cao học Văn K55 Yếu tố kì ảo trong tiểu thuyết Hồ Anh Thái sinh quan. Đây là sự kế thừa và phát triển từ mô hình quan niệm đã được hình thành từ gai đoạn cổ đại theo kiểu giữ lại khung cơ cấu và đẩy yếu tố kì ảo lên một cấp độ mới về chất, nhờ đó hiện thực hiện lên không còn như nó đã là mà đang là, sẽ là. Nói cách khác, đó là một thứ hiện thực cao hơn hiện thực cuộc sống đang có, được soi chiếu bằng một hệ thống quan niệm mới. Văn học là một hình thái ý thức xã hội, tư tưởng cũng không thể tách rời khỏi hiện thực. Thế kỉ XX và những năm đầu thế kỉ XXI đã cung cấp một hiện thực ngoại cỡ tác động sâu sắc đến tâm tư và nhận thức của nhân loại. Đến giai đoạn này, tự hiện thực bộc lộ hết mọi khả năng kì ảo của nó, đó là những cuộc đại chiến thế giới khủng khiếp hơn cả cuộc chiến giữa các vị thần, có là những thảm họa không do Thượng đế gửi đến mà do con người đang hàng ngày hủy diệt thế giới; đó là song đề tư duy về bản chất sóng hay hạt của vật chất mà con người phải chấp nhận thế xác suất...Những nhân tố này được hút vào mô hình quan niệm sẵn có bằng một lực bất khả kháng như độ lún của lưới không – thời gian mà Einstein đã nói. Hiện tượng chạy xung quanh mô hình, hòa nhập với mô hình cổ xưa; ngược lại, bản thân mô hình lần lượt phản chiếu ánh sáng của mình lên từng mặt của hiện tượng, từng phút mở ra những khía cánh của một thứ hiện thực mới. Thứ hiện thực này thể hiện một cách cực độ ở khu vực Mỹ La Tinh – nơi phát triển rầm rộ chủ nghĩa hiện thực huyền ảo trong văn học. Như vậy, có thể thấy, yếu tố kì ảo đóng một vai trò đặc biệt quan trọng trong chủ nghĩa hiện thực huyền ảo. Định danh các khái niệm này, chính là cơ sở lý luận vững chắc để chúng tôi đi vào nhận diện yếu tố kì ảo trong tiểu thuyết của Hồ Anh Thái. Tìm hiểu khái niệm, bản chất cái kì ảo, phân biệt cái kì ảo với các khái niệm liên quan, chúng tôi muốn tạo một cơ sở lý luận vững chắc để đi vào nhận diện cái kì ảo trong văn chương Hồ Anh Thái. 19 Nguyễn Thị Mơ – Cao học Văn K55