Tài liệu Luận văn truyện ngắn nguyễn quang thiều nhìn từ góc độ thể loại

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ----------------------------------- TĂNG THỊ HOÀN TRUYỆN NGẮN NGUYỄN QUANG THIỀU NHÌN TỪ GÓC ĐỘ THỂ LOẠI LUẬN VĂN THẠC SĨ Chuyên ngành: Văn học Việt Nam Hà Nội - 2012 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ----------------------------------- TĂNG THỊ HOÀN TRUYỆN NGẮN NGUYỄN QUANG THIỀU NHÌN TỪ GÓC ĐỘ THỂ LOẠI LUẬN VĂN THẠC SĨ Chuyên ngành: Văn học Việt Nam Mã số : 60.22.34 Người hướng dẫn khoa học: PGS. TS Nguyễn Thị Bích Thu Hà Nội - 2012 MỤC LỤC PHẦN MỞ ĐẦU ....................................................................................... 3 1. Lí do chọn đề tài ..................................................................................... 3 2. Lịch sử nghiên cứu ................................................................................. 4 4. Phương pháp nghiên cứu ........................................................................ 7 5. Đóng góp của luận văn ........................................................................... 7 6. Cấu trúc của luận văn ............................................................................. 8 PHẦN NỘI DUNG ................................................................................... 9 Chương 1: TRUYỆN NGẮN NGUYỄN QUANG THIỀU TRONG DÒNG MẠCH CỦA TRUYỆN NGẮN VIỆT NAM THỜI KÌ ĐỔI MỚI .................................................................................................. 9 1.1 Khái quát chung về truyện ngắnViệt Nam thời kì đổi mới ........... 9 1.1.1 Giới thuyết truyện ngắn ............................................................... 9 1.1.2 Truyện ngắn thời kì đổi mới ...................................................... 11 1.2 Nguyễn Quang Thiều - khát vọng đổi mới truyện ngắn .............. 15 1.2.1 Quá trình sáng tác của Nguyễn Quang Thiều ............................ 15 1.2.2 Khát vọng sáng tạo trong truyện ngắn Nguyễn Quang Thiều ......... 17 Chương 2: CỐT TRUYỆN VÀ KẾT CẤU TRONG TRUYỆN NGẮN NGUYỄN QUANG THIỀU ................................................................... 22 2.1 Cốt truyện trong truyện ngắn Nguyễn Quang Thiều .................. 22 2.1.1 Khái niệm cốt truyện ................................................................. 22 2.1.2 Nghệ thuật xây dựng cốt truyện ................................................. 22 2.2 Kết cấu trong truyện ngắn Nguyễn Quang Thiều ....................... 32 2.2.1 Khái niệm kết cấu ...................................................................... 32 2.2.2 Nghệ thuật tạo dựng kết cấu trong truyện ngắn Nguyễn Quang Thiều .................................................................................................. 33 1 Chương 3: NGHỆ THUẬT XÂY DỰNG NHÂN VẬT TRONG TRUYỆN NGẮN NGUYỄN QUANG THIỀU ...................... 42 3.1 Một số kiểu nhân vật ..................................................................... 42 3.1.1 Nhân vật với khát vọng kiếm tìm hạnh phúc đời thường. ........... 42 3.1.2 Nhân vật cô đơn, bất hạnh ......................................................... 45 3.1.3 Nhân vật với chiều sâu tâm linh ................................................ 50 3.1.4 Nhân vật với những lỗi lầm, lạc hậu .......................................... 52 3.2 Nghệ thuật xây dựng nhân vật...................................................... 57 3.2.1 Nghệ thuật miêu tả ngoại hình ................................................... 57 3.2.2 Nghệ thuật phân tích tâm lý nhân vật ........................................ 59 Chương 4: NGHỆ THUẬT TRẦN THUẬT TRONG TRUYỆN NGẮN NGUYỄN QUANG THIỀU ................................................................... 65 4.1 Ngôn ngữ ........................................................................................ 65 4.1.1 Ngôn ngữ đa nghĩa, giàu hình ảnh ............................................ 65 4.1.2 Ngôn ngữ giàu chất thơ ............................................................. 70 4.2 Giọng điệu ...................................................................................... 73 4.2.1 Giọng tâm tình, sẻ chia.............................................................. 74 4.2.2 Giọng cảm thương trước nỗi đau và thân phận con người......... 76 4.3 Không – thời gian nghệ thuật ....................................................... 79 4.3.1 Không gian nghệ thuật .............................................................. 79 4.3.2 Thời gian nghệ thuật ................................................................. 86 PHẦN KẾT LUẬN ................................................................................ 91 TÀI LIỆU THAM KHẢO .................................................................... 94 2 PHẦN MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài 1.1 Nguyễn Quang Thiều là một gương mặt nổi bật trong nền văn học Việt Nam đương đại. Với một hành trình sáng tạo không mệt mỏi, một ý thức cách tân mạnh mẽ, ông đã có những đóng góp nhất định trên nhiều thể loại: Thơ, trường ca, tiểu thuyết, truyện ngắn, truyện thiếu nhi, dịch thuật, tiểu luận và tản văn. Hiện nay, ông đã xuất bản 10 tập thơ, 16 tập văn xuôi, 3 tập sách dịch. Ở thể loại nào ông cũng để lại ấn tượng tốt đẹp, đặc biệt ở thơ và truyện ngắn. Với thơ, Nguyễn Quang Thiều đã làm mất ngủ những người yêu thơ và đánh thức đời sống phê bình vă n học bấy lâu vốn trầm lặng và buồn tẻ. Bên cạnh đó, mảng truyện ngắn của ông cũng đọng lại nhiều dư âm trong lòng độc giả với nhiều giải thưởng có uy tín. 1.2 Sáng tác của Nguyễn Quang Thiều đã trở thành tâm điểm của các cuộc tranh luận. Dù tán thành hay phản đối người ta không thể phủ nhận truyện ngắn của ông góp phần làm mới thể loại. Trong bối cảnh xã hội hiện nay, xu hướng dân chủ hóa tạo điều kiện cho các giới nghiên cứu, phê bình có cái nhìn cởi mở hơn, khách quan hơn khi đánh giá về một hiện tượng văn học. Tìm hiểu truyện ngắn Nguyễn Quang Thiều, chúng tôi mong muốn có cái nhìn khoa học và toàn diện hơn về cuộc đời và sự nghiệp văn học của ông. 1.3 Thời kì đổi mới có thể coi là thời kỳ hoàng kim của truyện ngắn. Nhiều tác phẩm đã được đưa vào giảng dạy ở bậc trung học phổ thông và đại học. Do vậy, qua hiện tượng Nguyễn Quang Thiều, chúng tôi muốn góp phần tìm hiểu thêm về diện mạo văn học giai đoạn này. Đề tài này sẽ là sự gợi mở để chúng tôi nghiên cứu sâu hơn dòng mạch vận động của văn học Việt Nam đương đại nói chung và truyện ngắn nói 3 riêng. Đó chính là những lý do để chúng tôi tiếp cận và triển khai đề tài Truyện ngắn Nguyễn Quang Thiều nhìn từ góc độ thể loại. 2. Lịch sử nghiên cứu Cho đến nay, có rất nhiều bài báo, tạp chí viết về Nguyễn Quang Thiều trên mảng thơ như: Nguyễn Quang Thiều – nơi con sông trăng vật vã (Quỳnh Nhi – Báo thể thao văn hóa số 23/1998); Trốn lo âu về lại cánh đồng (Đỗ Minh Tuấn, Báo văn nghệ, 1996), Những thể nghiệm trong thơ Nguyễn Quang Thiều của Vũ Văn Sỹ. Có thể kể thêm một số công trình nghiên cứu như: Tư duy thơ Nguyễn Quang Thiều qua các tập thơ từ 1990 đến 2000 của Lê Thị Bích Hợp, Nguyễn Quang Thiều trong tiến trình đổi mới thơ Việt Nam sau 1975 của Nguyễn Thị Hiền. Trong bài viết Nguyễn Quang Thiều - Người đi qua cơn khát của sa mạc thơ ngày 17/10/2009, Nguyễn Việt Chiến nhận định: “Từ những năm 1990, thơ Việt Nam đương đại bắt đầu có sự chuyển đổi lớn về mặt thi pháp và có thể nói, Nguyễn Quang Thiều là nhà thơ đầu tiên, bằng những nỗ lực vượt bậc và tài năng xuất sắc của mình, đã xác lập một giọng điệu mới trong thơ Việt”. Gần đây nhất nhân dịp Châu thổ, tập thơ tuyển lần thứ nhất của Nguyễn Quang Thiều được nhà xuất bản Hội nhà văn ấn hành, ngày 28 6 - 2012, Viện văn học tổ chức tọa đàm khoa học: Thơ Việt Nam hiện đại và Nguyễn Quang Thiều. Trong lời mở sách, tập kỷ yếu được hình thành từ những tham luận dự hội thảo, nhà phê bình Nguyễn Đăng Điệp đã nhận xét: “Trong những cây bút xuất hiện sau 1975, Nguyễn Quang Thiều là một hiện tượng nổi bật với những cách tân mạnh mẽ, táo bạo”. Nhìn chung 30 bản tham luận đã tập trung vào ba chủ đề chính: Nhận định về Châu thổ và hành trình thơ Nguyễn Quang Thiều; Những vấn đề thi pháp thơ Nguyễn Quang Thiều như một đại diện của thế hệ các nhà 4 thơ Việt Nam sau 1975; Quá trình hiện đại hóa thơ Việt Nam đương đại nhìn từ trường hợp Nguyễn Quang Thiều... Không chỉ đạt được thành tựu ở thể loại thơ, ở truyện ngắn, phong cách Nguyễn Quang Thiều đã được định hình qua một số bài viết mang tính tổng quát. Trong bài Ra mắt tuyển thơ Nguyễn Quang Thiều in trong Tác phẩm và dư luận ngày 26 - 1 - 2011, tác giả Hoài Khánh đã khẳng định: “Nguyễn Quang Thiều không chỉ là nhà thơ tiên phong với trào lưu hiện đại mà còn là cây viết văn xuôi giàu cảm xúc. Trong anh không chỉ có con người bay bổng, ưu tư với những phiền muộn thi ca, mà còn có một nhà báo linh hoạt và nhạy bén”. Nhà phê bình Bùi Việt Thắng trong Truyện ngắn - Những vấn đề lý thuyết và thực tiễn thể loại đã từng nhận định: “Về khía cạnh thi pháp, truyện ngắn 1986 - 2000 đã trở nên phong phú về hình thức, phong cách và bút pháp… Hình thức đa dạng có truyền kỳ hiện đại: “Bến trần gian” của Lưu Sơn Minh, “Hai người đàn bà xóm Trại” của Nguyễn Quang Thiều”. Trong bài Những thành tựu của truyện ngắn sau 1975 (TCVH số 9, 1996), nhà nghiên cứu Nguyễn Bích Thu cũng khẳng định “Nguyễn Quang Thiều cùng với nhiều nhà văn khác như Tạ Duy Anh, Y Ban, Nguyễn Quang Thân, Nguyễn Thị Thu Huệ… đã tạo nên một diện mạo mới cho truyện ngắn thời kì đổi mới”. Khi nghiên cứu: Các kiểu kết thúc của truyện ngắn hôm nay (TCVH số 4 - 1995), Lê Thị Hường cũng đã khảo sát và đánh giá kết thúc của truyện ngắn Mùa hoa cải bên sông của Nguyễn Quang Thiều: “cách kết thúc của Nguyễn Quang Thiều tiêu biểu cho kiểu kết thúc của truyện ngắn hôm nay và là mô hình kết thúc phổ biến”. Học giả Nguyễn Khắc Viện cũng đã đọc và phân tích rất kỹ truyện ngắn Gió dại trong tập truyện Người đàn bà tóc trắng của Nguyễn 5 Quang Thiều và ông đưa ra kết luận: “Chỉ qua một truyện ngắn mà tác giả đã nêu lên bao nhiêu vấn đề tâm lý đi sâu vào những manh mối thầm kín nhất của tâm tư con người. Nguyễn Quang Thiều quả là nhà tâm lý học xuất sắc” (Báo Văn nghệ, số 19, ra ngày 12.5.2007) Trong bài: Hộp đen - Nguyễn Quang Thiều in trên báo Văn nghệ số 17 +18 (24 - 8 - 2012), tác giả Thiên Sơn nhận định: “Truyện ngắn của Nguyễn Quang Thiều hấp dẫn bởi chất thơ, bởi những chi tiết độc đáo và cả sắc màu kỳ ảo, chiều sâu nhân văn và triết lý. Anh thường tạo ra những chi tiết đầy bất ngờ cuối mỗi truyện, gây được ấn tượng sau mỗi cái kết”. Có thể thấy qua những bài viết trên, những ý kiến đánh giá về truyện ngắn Nguyễn Quang Thiều đã nói lên phần nào phong cách của nhà văn nhưng chỉ được thể hiện ở một phương diện nào đó và chưa thật sự đi sâu vào nội dung cũng như nghệ thuật trong truyện ngắn của ông. Qua những bài nghiên cứu, phê bình truyện ngắn thời kỳ đổi mới nói chung và truyện ngắn Nguyễn Quang Thiều nói riêng, chúng tôi thấy những ý kiến đánh giá về truyện ngắn Nguyễn Quang Thiều còn mang tính khái quát chứ chưa đi vào cụ thể, chi tiết và hệ thống. Đó là những gợi dẫn cho chúng tôi lựa chọn truyện ngắn Nguyễn Quang Thiều làm đối tượng nghiên cứu. Đến với đề tài này, chúng tôi sẽ cố gắng đưa ra những kiến giải riêng về truyện ngắn của ông trên tinh thần tiếp thu ý kiến của các nhà nghiên cứu, các nhà phê bình đi trước. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 3.1 Đối tượng nghiên cứu Chúng tôi tiến hành nghiên cứu truyện ngắn Nguyễn Quang Thiều nhìn từ góc độ thể loại, cụ thể trên các phương diện sau: Cốt truyện và kết cấu; Nghệ thuật xây dựng nhân vật; Nghệ thuật trần thuật (ngôn ngữ, giọng điệu và không – thời gian nghệ thuật). 6 3.2 Phạm vi nghiên cứu Chúng tôi tiến hành tập trung khảo sát 29 truyện trong Truyện ngắn Nguyễn Quang Thiều (Nxb Văn học, 1997). Ngoài ra, truyện ngắn của Nguyễn Quang Thiều cũng nằm trong tiến trình đổi mới truyện ngắn Việt Nam nên chúng tôi sẽ tiến hành tìm hiểu truyện ngắn của một số tác giả có xu hướng cách tân như Y Ban, Nguyễn Thị Thu Huệ, Nguyễn Ngọc Tư, Lê Minh Khuê, Nguyễn Huy Thiệp để so sánh. Bên cạnh đó, các công trình nghiên cứu lí luận văn học, các chuyên luận, các tạp chí chuyên ngành có liên quan, các sách, báo của thư viện trường Đại học Quốc gia Hà Nội, Thư viện Quốc gia Hà Nội, các bản in trên trang web, tài liệu do tác giả cung cấp... được chúng tôi sử dụng như là tài liệu để tham khảo. 4. Phương pháp nghiên cứu 4.1 Phương pháp xã hội học 4.2 Phương pháp tiếp cận thi pháp học 4.3 Một số thao tác hỗ trợ khác: phân tích, tổng hợp, đánh giá, so sánh 5. Đóng góp của luận văn 5.1 Về mặt lịch sử văn học: Cung cấp một cái nhìn khách quan, khoa học, hệ thống và toàn diện về một hiện tượng văn học. Nguyễn Quang Thiều không chỉ thành công trên lĩnh vực thơ ca mà còn là một cây bút văn xuôi tài hoa, một tác giả của những truyện ngắn có giá trị nghệ thuật mang ý nghĩa nhân văn. 5.2 Về mặt lí luận văn học: Giúp người đọc định hình rõ hơn về cách tiếp cận tác phẩm văn học từ góc độ thể loại, nhất là thể loại truyện ngắn. 7 5.3 Về mặt thực tiễn: Ghi nhận đóng góp của truyện ngắn Nguyễn Quang Thiều với văn xuôi Việt Nam thời kỳ đổi mới. 6. Cấu trúc của luận văn Ngoài Phần mở đầu, phần kết luận và tài liệu tham khảo, nội dung chính của luận văn gồm 4 chương: Chương 1: Truyện ngắn Nguyễn Quang Thiều trong dòng mạch của truyện ngắn Việt Nam thời kì đổi mới. Chương 2: Cốt truyện và kết cấu trong truyện ngắn Nguyễn Quang Thiều Chương 3: Nghệ thuật xây dựng nhân vật trong truyện ngắn Nguyễn Quang Thiều Chương 4: Nghệ thuật trần thuật trong truyện ngắn Nguyễn Quang Thiều 8 PHẦN NỘI DUNG Chương 1: TRUYỆN NGẮN NGUYỄN QUANG THIỀU TRONG DÒNG MẠCH CỦA TRUYỆN NGẮN VIỆT NAM THỜI KÌ ĐỔI MỚI 1.1 Khái quát chung về truyện ngắnViệt Nam thời kì đổi mới 1.1.1 Giới thuyết truyện ngắn Trong Từ điển thuật ngữ văn học, truyện ngắn được định nghĩa: “Truyện ngắn là tác phẩm tự sự cỡ nhỏ. Nội dung của thể loại truyện ngắn bao trùm hầu hết các phương diện của đời sống: đời tư, thế sự, hay sử thi, nhưng cái độc đáo của nó là ngắn. Truyện ngắn được viết ra để tiếp thu liền một mạch, đọc một hơi không nghỉ” [21, tr. 162]. Theo 150 thuật ngữ văn học, truyện ngắn là “một thể loại của tác phẩm tự sự cỡ nhỏ, thường được viết bằng văn xuôi, đề cập đến các phương diện của đời sống con người và xã hội. Nét nổi bật của truyện ngắn là sự giới hạn về dung lượng, tác phẩm truyện ngắn thích hợp với người tiếp nhận đọc nó liền mạch không nghỉ” [2, tr. 142]. Mức độ dài ngắn không phải là đặc điểm chủ yếu để phân biệt truyện ngắn với các tác phẩm tự sự khác. Trong văn học hiện đại có nhiều tác phẩm rất ngắn nhưng thực chất là những truyện dài viết ngắn lại. Thời trung đại thì truyện ngắn cũng ngắn nhưng rất gần với truyện vừa. Các hình thức kể chuyện dân gian rất ngắn gọn như truyện cổ tích, truyện cười… không phải là truyện ngắn. Truyện ngắn hiện đại là một kiểu tư duy mới, một cách chiếm lĩnh cuộc sống rất riêng, mang tính chất thể loại. Vì vậy, truyện ngắn xuất hiện tương đối muộn trong lịch sử văn học. Tiểu thuyết là thể loại chiếm lĩnh đời sống trong toàn bộ sự đầy đủ và toàn vẹn của nó, còn truyện ngắn thường hướng tới việc khắc họa hiện 9 tượng, phát hiện một nét bản chất trong quan hệ nhân sinh hay thế giới nội tâm của con người. Cho nên truyện ngắn thường có ít nhân vật, ít sự kiện phức tạp. Mỗi nhân vật của tiểu thuyết là một thế giới thì nhân vật của truyện ngắn là một mảnh nhỏ của thế giới đó. Truyện ngắn thường không nhằm tới việc khắc họa những tính cách điển hình đầy đặn, nhiều mặt trong tương quan với hoàn cảnh. Cốt truyện của truyện ngắn thường tự giới hạn về thời gian, không gian, có chức năng nhận ra một điều gì đó sâu sắc về cuộc đời, con người. Kết cấu của truyện ngắn không chia làm nhiều tầng, nhiều tuyến mà thường được xây dựng theo nguyên tắc tương phản hoặc liên tưởng. Bút pháp tường thuật của truyện ngắn thường là chấm phá. Yếu tố quan trọng bậc nhất của truyện ngắn là những chi tiết đặc sắc và lối hành văn chứa nhiều ẩn ý làm nên tác phẩm những chiều sâu chưa khám phá hết. Truyện ngắn là thể loại gần gũi với đời sống hàng ngày, hàm súc, dễ đọc, thường gắn liền với hoạt động báo chí, do đó có tác dụng ảnh hưởng kịp thời trong đời sống. Từ những định nghĩa và phân tích trên, chúng tôi rút ra những đặc điểm chính của thể loại truyện ngắn như sau: Thứ nhất, truyện ngắn là một thể tài tự sự cỡ nhỏ. Nhỏ có nghĩa là từ vài trang đến vài chục trang, một câu chuyện được kể nghệ thuật nhưng không được phép kể dài dòng, câu chuyện có sức ám ảnh, tạo ấn tượng duy nhất mạnh mẽ đồng thời tạo liên tưởng cho độc giả. Thứ hai, dung lượng và cốt truyện của truyện ngắn tập trung vào một vài biến cố, mặt nào đó của đời sống, các sự kiện tập trung trong một không gian nhất định. Thứ ba, nhân vật truyện ngắn thường được làm sáng tỏ, thể hiện một trạng thái tâm thế con người thời đại. 10 Thứ tư, chi tiết và lời văn là những yếu tố đóng vai trò quan trọng, đặc biệt ở chi tiết của nó có tính chất biểu tượng. 1.1.2 Truyện ngắn thời kì đổi mới Từ sau Đại hội Đảng lần VI (1986), Đổi mới như một nhu cầu tất yếu của văn chương để phù hợp với đời sống xã hội, với nhận thức và tiếp nhận của người đọc hiện đại. Tuy nhiên, viết cho mới không là mục đích. Viết cho hay mới là mục đích. Đổi mới được coi như phương tiện, bút pháp để làm hay văn chương. Đổi mới không đơn thuần chỉ để đổi mới thiên về mặt hình thức mà cần đổi mới về tư duy nghệ thuật, đổi mới quan niệm nghệ thuật về con người, đổi mới về nghệ thuật trần thuật. Quan niệm như vậy khác hẳn với quan niệm thời kỳ trước. Sau khi cách mạng tháng 8 thành công, đất nước bước vào cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp. Phần lớn nhà văn lên chiến khu theo cách mạng. Với quan điểm văn nghệ phục vụ công nông binh, phục vụ kháng chiến, văn chương nói riêng và văn học nghệ thuật nói chung lấy nhiệm vụ phục vụ chính trị làm mục tiêu hàng đầu nên đã không tránh khỏi chính trị hóa, báo chí hóa, đơn giản hóa, quần chúng hóa; tác phẩm mang tính nghệ thuật đích thực có, nhưng không thật nhiều. Kết thúc cuộc kháng chiến chống Pháp, chúng ta chưa có thời gian định lại những giá trị đích thực của văn chương, đã phải bước vào cuộc kháng chiến mới, trong đó văn học có nhiệm vụ phục vụ lợi ích dân tộc, cụ thể là phục vụ lợi ích cuộc kháng chiến chống Mỹ cứu nước. Với quan niệm về văn chương như vậy tất yếu sẽ dẫn đến có nhiều tác phẩm ra đời nhưng lại đơn giản, tẻ nhạt, một chiều. Xã hội thay đổi, nhận thức con người đã thay đổi, quan niệm thẩm mỹ đã khác nhưng quan niệm đối với văn chương gần như không có gì thay đổi, vẫn bảo thủ trì trệ. Bởi vậy một giai đoạn khá dài sau cuộc 11 kháng chiến chống Mỹ cứu nước, văn học nước nhà rơi vào trạng huống bế tắc, người đọc quay lưng lại với văn chương. May thay, vào những năm giữa của thập niên 80 thế kỷ trước, sau đại hội VI của Đảng, đất nước bước vào thời kỳ đổi mới. Cùng với sự đổi mới tư duy chính trị, tư duy kinh tế là đổi mới tư duy nghệ thuật, đổi mới quan niệm về văn chương, về nhà văn, về hiện thực và con người. Thời tiết chính trị thay đổi, không khí dân chủ hóa của đời sống và văn chương là tiền đề cho sự xuất hiện một loạt tác phẩm viết theo phương cách "cởi trói", không đơn điệu, một chiều, dám đối mặt với thực tế đời sống. Hay nói cách khác, đã viết như đời sống vốn thế, tức là văn chương thật sự đã phản ánh đúng thực trạng tâm lý phức tạp của con người, qua đó can dự trực tiếp vào đời sống xã hội... Truyện ngắn thời kì đổi mới được mùa nở rộ và thực sự là niềm tự hào của văn xuôi nước nhà. Sau Nguyễn Huy Thiệp, hoàn toàn không thiên cưỡng để nói rằng, một diện mạo mới của truyện ngắn Việt Nam đã hình thành. Diện mạo này trước hết là sự phong phú, đa dạng trong phương cách thể hiện. Đọc truyện ngắn thời kỳ đổi mới dễ dàng nhận ra rằng thể loại này đã bắt được nhịp, theo kịp và cùng song hành với cuộc sống. Nó không mòn cũ, công thức ở lối viết, không một chiều, nhẵn lỳ trong cảm xúc, không dập khuôn với lối viết đã định sẵn. Trân trọng những thành tựu trước đó, song không thoả mãn, luôn tìm tòi, luôn đổi mới trong cách cảm, cách nghĩ, cách viết là đặc trưng nhân cách nhà văn. Nền kinh tế thị trường tất yếu dẫn đến việc hình thành lối sống đa chiều, nó không còn thuần khiết, giản đơn, trong trẻo như thời kỳ trước đây. Nó phức tạp, nhiêu khê và rối rắm. Phản ánh hiện thực ấy đòi hỏi truyện ngắn cũng như các thể loại văn học khác phải gồ ghề, góc cạnh, 12 phải bung nở, đa chiều. Truyện ngắn giai đoạn đổi mới đã làm được điều ấy. Bên cạnh những tác giả đã có sự đằm lắng trong tư duy, và trong phong cách thể hiện, đã làm nên nền truyện ngắn Việt Nam sáng giá một thời như Bùi Hiển, Vũ Tú Nam, Nguyên Ngọc, Nguyễn Quang Sáng, Anh Đức, Nguyễn Khải, Ma Văn Kháng, Lê Lựu, Đỗ Chu, Chu Lai, Nguyễn Quang Thân, Lý Biên Cương, Nguyễn Bản, Lê Minh Khuê... là một thế hệ hết sức đa dạng và hùng hậu: Nguyễn Quang Thiều, Nguyễn Quang Lập, Hồ Anh Thái, Tạ Duy Anh, Phan Thị Vàng Anh, Võ Thị Hảo, Nguyễn Thị Thu Huệ, Y Ban, Võ Thị Xuân Hà, Bão Vũ, Nguyễn Thị Phước, Lý Lan, Phạm Ngọc Tiến, Trần Đức Tiến, Văn Cầm Hải và mới đây là Nguyễn Ngọc Tư. Mỗi người tạo nên một phong cách làm cho truyện ngắn giống một nguồn mạch có nhiều dòng chảy, bởi vậy truyện ngắn đa chiều và phong phú, không đơn điệu tẻ nhạt. Các tác giả viết truyện ngắn trong thời kỳ đổi mới đã thổi vào truyện ngắn một luồng gió mới, trần trụi hơn, thật hơn, đời hơn. Cấu trúc truyện ngắn của họ không chỉ là mặt phẳng, mà đã có cái gì như thể không gian đa chiều. Đọc truyện ngắn thời kỳ đổi mới ít nhiều đã thấy các tác giả đang có xu hướng không còn quá lệ thuộc vào những điều mà thế hệ đi trước, bằng nhiều nguyên do, phải gánh, đã thấy được sự bứt phá khỏi những ràng níu của một thời. Bởi vậy truyện ngắn đã có sự khoáng đạt, hồn nhiên, cởi mở và trí tuệ. Đã có những xoay trở nhằm kéo truyện ngắn về với phong cách mới, gần với đời thường, trong ý thức rạch ròi, gọi đúng tên các hiện tượng của đời sống, chỉ đích danh sự vật. Phương cách thể hiện cũng nhiều chiều, thậm chí mượn sự không có thật, phi lý như phương tiện dẫn giải để đạt được điều muốn nói nhằm tỏ thái độ với cái xấu, cổ xuý cho cái tốt, qua đó gợi mở, đánh thức tư duy người đọc. Điều này 13 không mới, song so với những gì đã có trước đây, trong xu hướng thiên về sự phẳng lặng, rành mạch, có hậu thì có thể coi lối thể hiện này như một đột phá. Có thể nói truyện ngắn thời kỳ này mang đậm ý thức cảnh báo, dự báo. Đó không gì khác hơn chính là ý thức phản tỉnh, phản tư - một trong những thuộc tính cần có của văn chương. Ý thức phản tỉnh trong tác phẩm văn học làm nên tính nhân bản của nó. Tính phản tỉnh trong văn học là yếu tố cần thiết và là nguyên cớ để văn học tồn tại, có chỗ đứng, có vị thế trong đời sống xã hội. Tinh thần phản tỉnh trong tác phẩm văn học không gì khác hơn là sự không hài lòng với thực tại, nhìn nhận và đánh giá lại những sai lầm, là ý thức vươn tới cái đẹp, cái cao cả, góp phần thúc đẩy tiến trình lành mạnh xã hội, giúp con người ngày một hoàn thiện nhân cách, sống nhân văn hơn, biết yêu quý nhau hơn, từ đó góp sức đẩy lùi cái ác, cái xấu, cái thấp hèn, hướng con người vào chân, thiện, mỹ... Không phải ngẫu nhiên nhà văn Nguyên Ngọc nhận xét trong bài Văn xuôi Việt Nam hôm nay, lô-gích quanh co của các thể loại, những vấn đề đang đặt ra, và triển vọng, thời kì đổi mới “có thể coi là một thời kỳ có nhiều truyện ngắn hay trong văn học Việt Nam, tiếp theo “vụ được mùa truyện ngắn” những năm 1960 và một vụ mùa khác, trong chiến tranh. Tuy nhiên, truyện ngắn lần này có những khác biệt rõ rệt. Những năm 1960 từng để lại nhiều truyện ngắn đẹp như thơ, trong veo, trữ tình. Truyện ngắn thời chiến tranh thì vạm vỡ, chắc chắn. Đặc điểm nổi bật lần này là cầm cái truyện ngắn trong tay có thể cảm thấy cái dung lượng của nó nặng trĩu. Có những truyện ngắn, chỉ mươi mười trang thôi, mà sức nặng có vẻ còn hơn cả một cuốn tiểu thuyết trường thiên” [52, tr. 254]. 14 1.2. Nguyễn Quang Thiều - khát vọng đổi mới truyện ngắn 1.2.1 Quá trình sáng tác của Nguyễn Quang Thiều Nguyễn Quang Thiều sinh ra và lớn lên bên dòng sông Đáy hiền hòa, thơ mộng - nơi nuôi dưỡng tâm hồn nhà văn từ tuổi ấu thơ. Làng quê buồn nghèo nơi chứa đầy những huyền thoại, những nghi lễ, những tù túng và huyễn hoặc với những con người nồng hậu giàu văn hóa là nguồn cảm hứng sáng tác vô tận đối với nhà văn. Trong ký ức của mình, tuổi thơ Nguyễn Quang Thiều gắn liền với hình ảnh người bà nội phải nằm bất động trong một góc nhà. Bà nằm đó mà kể cho ông nghe những câu chuyện tưởng tượng, những ký ức huyền hoặc nhuốm màu ma quái... Và chính những điều đó, đã gieo vào trong ông những cảm thức khác lạ, trở thành một hành trang trong tư duy sáng tạo sau này. Như chính nhà văn trong Châu thổ, thơ tuyển lần thứ nhất đã từng nói: “bà tôi - một người nông dân không biết chữ là nhà văn đầu tiên và vĩ đại của tuổi thơ tôi” [74, tr. 16]. Vào những năm đầu thập kỷ 80 của thế kỷ trước, khi mới ngoài 20 tuổi, Nguyễn Quang Thiều yêu thơ đến kỳ lạ và với sự đòi hỏi của vô thức, của bản năng, ông đã cho ra đời những bài thơ với những cảm xúc đẹp đẽ, trong sáng buổi ban đầu mà sau này được tập hợp trong tập thơ Ngôi nhà 17 tuổi. Không dừng lại ở đó, Nguyễn Quang Thiều luôn trăn trở ngày đêm trên từng trang viết của mình, từ thằm sâu réo gọi đã thôi thúc ông cầm bút và tập thơ Sự mất ngủ của lửa ra đời. Với tập thơ này Nguyễn Quang Thiều lần đầu tiên mang đến một thứ thơ khác, một thứ thơ khởi phát từ nội lực mạnh mẽ chất chứa những trầm tích bí mật, những huyền thoại bị vùi lấp, những gấp khúc của tư duy và sự hoang thẳm của những cơn mơ... Tựa như một cảnh giới kỳ dị, vừa ảo huyền, sương 15 khói, vừa mộng mị lại vừa trần trụi, bộn bừa, không màu mè; vừa đơn sơ, vừa quen thuộc lại vừa ẩn chứa vẻ xa lạ…Với ông, làm thơ lúc ấy thật hồn nhiên và nó như một nhu cầu tự thân nhằm giải thoát chính mình. Sau khi rời Cu Ba về nước, Nguyễn Quang Thiều công tác tại Bộ công an và bắt đầu với sự nghiệp báo chí. Khi thì ông phụ trách báo Văn nghệ, khi thì ở An ninh thế giới do chính ông sáng lập, đặc biệt việc ông thực hiện tờ báo Cảnh sát toàn cầu đã được đông đảo bạn đọc quan tâm. Tiếp sau đó, Nguyễn Quang Thiều còn tham gia sáng lập tờ Nghệ thuật mới, một tờ báo ngay từ buổi đầu đã có lượng ấn bản ấn tượng hơn bất kỳ một tờ báo văn học nào khác. Và hơn tất cả, ở Nguyễn Quang Thiều còn là một tâm hồn đa cảm, mơ mộng, nhân hậu và đẹp đẽ Á đông kết hợp với óc phân tích sắc sảo của phương Tây. Ông có thời gian học tập ở nước ngoài, vốn ngôn ngữ thông thạo giúp ông có cơ hội tiếp xúc với văn hóa, văn học nhiều nước trên thế giới. Vốn sống phong phú, học vấn uyên thâm, giao lưu văn hóa rộng, bản lĩnh sáng tạo của người nghệ sĩ giúp Nguyễn Quang Thiều tìm đến một hướng cách tân truyện ngắn đáng chú ý. Có thể nói, Nguyễn Quang Thiều là một con người của sự tổng hòa các lĩnh vực: thơ ca, kịch, họa. Những năm qua trên báo chí đã xuất hiện khoảng trên 300 bài ký, phóng sự, nghị luận, tản văn của Nguyễn Quang Thiều. Ngoài ra ông còn viết nhiều kịch bản phim, vẽ tranh và tiểu thuyết, truyện ngắn… Cho đến nay, ông đã xuất bản 10 tập thơ, 16 tập tiểu thuyết và truyện ngắn, 10 cuốn sách dịch và sách thiếu nhi. Ngoài giải thưởng hội nhà văn Việt Nam 1993 cho tập thơ Sự mất ngủ của lửa, Nguyễn Quang Thiều còn dành được rất nhiều giải thưởng văn 16 học trong nước ở mọi thể loại: thơ, kịch bản phim, truyện ngắn, sách thiếu nhi. Nguyễn Quang Thiều được các nhà xuất bản ở Mỹ chọn dịch cả thơ và văn xuôi và đã được đăng tải hầu hết các báo, tạp chí uy tín ở nước Mỹ. Truyện ngắn được dịch nhiều thứ tiếng, đặc biệt tác phẩm Bầy chim chìa vôi được chọn làm một chuyên đề trong một trường đại học ở Nhật. Và nói đến thành tựu truyện ngắn của nhà văn, không thể không kể đến hai tác phẩm đã để lại nhiều ấn tượng sâu sắc trong lòng độc giả. Truyện ngắn Mùa hoa cải bên sông được giải của tạp chí Văn nghệ quân đội năm (1989 – 1990), sau được chuyển thể thành phim truyền hình Lời nguyền của dòng sông. Truyện ngắn Hai người đàn bà xóm Trại được giải tạp chí Văn nghệ quân đội năm (1993 – 1994) sau được chuyển thể thành phim truyền hình Thời gian của dòng sông. Lúc đương thời cả hai bộ phim được chuyển thể từ hai truyện ngắn này đều gây được tiếng vang trong dư luận và công chúng. 1.2.2 Khát vọng sáng tạo trong truyện ngắn Nguyễn Quang Thiều Nói đến Nguyễn Quang Thiều người ta thường nói đó là con người của thi ca. Nguyễn Quang Thiều yêu thơ đến mê mẩn, mụ mị, chìm đắm và thao thức với thơ, cho thơ, và vì thơ. Nhưng chúng ta cũng không thể phủ nhận rằng có một Quang Thiều mải miết với truyện ngắn, mặc dù hành trình sáng tác truyện ngắn không dài nhưng những tác phẩm của ông đã để lại ấn tượng sâu sắc trong lòng bạn đọc như nhận định của nhà biên tập trong cuốn Mùa hoa cải bên sông/ Nguyễn Quang Thiều, H. Kim Đồng, 2003: “Nguyễn Quang Thiều là một cây bút truyện ngắn tài hoa. Anh có lối kể chuyện hư hư thực thực, ẩn hiện, mê 17 hoặc…văn chương và con người anh như một thứ rượu để lâu, uống vào rất dễ say” [72, tr. 4]. Không ít văn nghệ sĩ thường nghĩ, có một cái gì đó giống như một sự xung đột hay sự mâu thuẫn giữa các thể loại trong cùng một con người sáng tạo ra nó. Nhưng đối với Nguyễn Quang Thiều mọi loại hình nghệ thuật chỉ nhằm đến tự do, bản chất của mọi sáng tạo nghệ thuật là như nhau, chúng chỉ khác nhau về ngôn ngữ và hình thức thể hiện như ông đã từng nói: “Tôi yêu tất cả những gì thuộc về vẻ đẹp sự sáng tạo. Làm gì tôi cũng say đắm”. Có thể khẳng định rằng sự vận động trong tư duy nghệ thuật của Nguyễn Quang Thiều dù trong thơ hay văn xuôi đều đi từ cơn mê sảng những ý nghĩ đến cây ánh sáng kì diệu của sáng tạo. Trong sự nghiệp sáng tác của mình, Nguyễn Quang Thiều đã bộc lộ khá rõ nét quan niệm của ông về nghệ thuật, cái đẹp, tình yêu, nỗi tuyệt vọng, niềm hy vọng, sự sống, cái chết, nỗi ám ảnh, sự hối hận…tất cả trở thành khát vọng sáng tạo đều in dấu trong các sáng tác truyện ngắn của ông. Quan niệm của Nguyễn Quang Thiều về thi ca: “Làm mới lại những gì đã cũ, làm sống lại những gì đã chết” [84, tr. 31]. Như vậy, theo ông, thế giới này vốn đã tồn tại như vậy, không có điều gì là mới, chỉ có cách nhìn mới về con người, về thế giới này mà thôi. Và sứ mệnh của nhà thơ là phải kết nối tất cả vật thể trên thế giới này: Cỏ cây, mây trời, thú vật, côn trùng... Với ông, vẻ đẹp, sự kỳ diệu nằm ở những điều bình dị nhất. Nhà thơ phải làm hiện lên vẻ đẹp ấy. Khai mở - đó chính là sứ mệnh lớn nhất của nhà thơ. Cuộc sống thực tại với những nỗi nhọc nhằn đã làm con người mất đi sự nhạy cảm với cái đẹp. Thực chất, cái đẹp không xa lạ, không 18